Pompeii

Pompeii (in Afrikaans ook Pompeji gespel; Latyns: Pompeii; Italiaans: Pompei) was 'n antieke Romeinse hawestad aan die Golf van Napels in Kampanië wat net soos Herculaneum en Stabiae tydens die uitbarsting van die vulkaan Vesuvius onder vulkaniese rotse en as begrawe is. Dit was in die herfs van 79 n.C., in die tweede helfte van Oktober, tydens keiser Titus se bewind.

Argeologiese terreine van Pompeii, Herculaneum en Torre Annunziata*
Unesco-wêrelderfenisterrein
'n Pompeiaanse straat
Pompeii Posisie van Pompeii in Italië
Koördinate: 40°45′02″N 14°29′23″O
Lande	Italië
Tipe	Kultureel
Kriteria	iii, iv, v
Verwysings	829
Streek†	Europa
Inskripsiegeskiedenis
Inskripsie	1997  (21ste Sessie)
* Naam soos dit in die Wêrelderfenislys verskyn. † Streek soos deur Unesco geklassifiseer.

Die vulkaanuitbarsting in 79 n.C.

In sy sewehonderdjarige geskiedenis is Pompeii agtereenvolgens deur Osci, Samniete, Grieke, Etruskers en Romeine bewoon wat almal hul spore hier gelaat het. Die resultate van mees onlangse navorsing dui daarop dat beide Pompeii en die nabygeleë Herculaneum oorspronklik as Etruskiese nedersettings gestig is.

'n Laag van vulkaniese as en rotse (sogenaamde lapilli), wat sowat ses meter diep is, het die ruïnestad tot sy herontdekking in die 18de eeu bedek toe dit die belangstelling van argeoloë en geskiedkundiges gewek het. As een van die bes bewaarde Romeinse ruïnestede gee Pompeii 'n goeie indruk van 'n 1ste eeuse Romeinse nedersetting en die destydse kultuur en leefstyl. Ook sy ekonomiese struktuur kan bestudeer en besigtig word. Die belangrikste aktiwiteit was die vervaardiging van garum (ook liquamen genoem), die gewilde Romeinse vissous en spesery waarvoor blouvis gepekel is, deur 'n aantal ondernemings. Garum was alomteenwoordig in die Romeinse kookkuns (soos sojasous in die moderne Asiatiese kookkuns) en is - nie noodwendig volgens die huidige smaak en eetgewoontes nie - ook by soet disse gevoeg.

Van besondere belang vir argeoloë is die opeenvolging van verskillende boustyle en die gebruik van 'n verskeidenheid boumateriale. Alhoewel Pompeii se stadsuitleg en padnetwerk die klassieke Romeinse model met Cardines en Decumani volg, is daar ook belangrike elemente van voor-Romeinse Italiese boukuns en stadsbeplanning. Die historiese woonbuurte is deur 'n stadsmuur met ses poorte omring. Vir argeologiese doeleindes en besigtiging deur toeriste is die antieke Pompeii in nege regioni of streke onderverdeel - straatblokke wat deur die historiese hoofstrate begrens word.

Die Argeologiese terreine van Pompeii, Herculaneum en Torre Annunziata is in 1997 deur Unesco as wêrelderfenisgebiede gelys.

Geskiedenis

Volgens oorlewering het die Oskiërs (Osci), wat in die gebied gewoon het, voor die 6de eeu v.C. begin bou aan 'n stad wat hulle Pompeji genoem het. Dit was naby die kus en die monding van die Sarnorivier, en reg aan die voet van Vesuvius, op 'n hoogte van 40 m bo seevlak, op 'n ou lawastroom met 'n steil helling in noord-suidelike rigting geleë. Argeologiese opgrawings dui nogtans daarop dat Pompeii deur Etruskers gestig is in die 7de eeu v.C. toe die Etruskiese magsgebied in Kampanië uitgebrei is. Hierdie nedersetting het onder die invloed van nabygeleë Griekse kolonies soos Kyme (Latyn: Cumae) gestaan en uiteindelik onder die beheer van die Romeine gekom, wat in 80 v.C. 'n kolonie veteraan-soldate daar gevestig het.

Dit was 'n vrugbare streek, ryk en dig bevolk. Hier was mooi bewerkte wingerde, olyfboorde en tuine, asook talle mooi villas, waar die welgestelde inwoners van Rome hul somervakansies kom deurbring het. Teen die eerste eeu n.C. was dit 'n aangename en welvarende Romeinse plesierstadjie.

Op 5 Februarie 62 n.C. is die deel deur 'n hewige aardbewing geskud. Die aardbewing het aansienlike skade veroorsaak: in Pompeji het nie net die kolonnades van die forum nie, maar ook die dakke en balkonne van baie huise ingestort.

Tog was dit alles maar net 'n voorspel tot 'n nog veel groter ramp wat hierdie streek sewentien jaar later sou tref. Die lewe het egter gou weer teruggekeer tot sy normale gang. Die bevolking het van die bedreiging van die natuur vergeet, en almal was vol vertroue: die boere het hulle klaargemaak vir die wynoes, die beste oes in baie jare; in die villas het die rykes hul somerdae lui omgekuier ; en in Pompeji en die omliggende stede het handelaars, seelui, slawe en swaardvegters hul daaglikse pligte gewoonweg voortgesit. AIleen die gebarste mure van party geboue en die pilare wat hier en daar nog plat op die grond gelê het, het die mense herinner aan die aard­bewing wat so lank gelede plaasgevihd het.

Die reus ontwaak

In die herfs van 79 n.C. het daar skielik 'n swart wolkie op die kruin van Vesuvius verskyn. Dit het die inwoners nie ontstel nie omdat niemand eintlik iets van die berg geweet het nie. Niemand het geweet dat Vesuvius 'n vuurspuwende berg was wat jare al besig was om onder sy geslote kraterkruin 'n skrikwekkende massa van gloeiende vuIkamese magma (gesmelte rots) en gas te versamel nie. Die klein wolkie wat nou op sy kruin ontwikkel het, en wat deur geen wind daar weggewaai kon word nie, was in werklikheid die eerste, yl rookdampe wat deur die barste in die krater ontsnap het.

Die Romeinse skrywer Plinius die jongere was toevallig op daardie tydstip in die nabyheid, en het 'n ooggetuieverslag van die uitbars­ting in twee briewe aan sy vriend Tacitus, die geskiedskrywer, gegee.

Die wolk bo Vesuvius het gegroei en tot aansienlike hoogte gestyg. Op die middaguur van 'n herfsdag het daardie verskriklike massa ontplof; in die kruin van die berg is 'n enorme gat geruk, waardeur 'n reusagtige kolom vuur en rook die lug ingeskiet het. Met 'n dui­selingwekkende snelheid het hierdie kolom opgeklim tot 'n onge­loofiike hoogte voordat dit begin uitsprei het, byna soos die padda­stoel van hedendaagse atoombomontploffiings. Plinius het dit vergelyk met 'n baie groot denneboom wat sy takke uitsprei.

'n Groot swart wolk het Pompeji en die omliggende stede en dorpies oordek, en hoewel dit maar nog middag was, het dit nagdonker geword. Die ganse bevolking van Pompeji was op straat om na die vreemde verskynsel te kyk, maar hul nuuskierigheid het in vrees verander toe dit skielik klippe uit die wolk begin reën. Dit was klein klippies, en sponserig, net soos puimsteen. Die mense het hul koppe bedek en gehardloop om in hul huise te gaan skuil.

Die dood van 'n stad

Die geweldige uitbarsting van Vesuvius het miljoene brokstukke van rooi, gloeiende magma in 'n ononderbroke stroom hoog die lug in opgeskiet. Gedurende die vlug het hierdie gloeiende fragmente afgekoel, hard geword, en as klippe op die aarde begin neerreën. Dit was lapilli.

Maar die haelbui van lapilli het aan­gehou en gou was al die binnehowe en strate daarmee gevul. Hier en daar het 'n dak begin meegee onder die steeds groeiende gewig. Die stad was nou gehul in algehele duister. Om die toestand te vererger, het 'n aantal hewige aard­skokke voorgekom, wat die dakke van Pompeji die een na die ander laat instort het. Wat die mense egter nie besef het nie, is dat daar dodelike gas­wolke oor die rand van die krater begin borrel en stadig teen die berghange afbeweeg het. Dit was koolstofmonoksied en koolstof-anhidried, dodelike gasse.

Die inwoners van Pompeji het nou eindelik die erns van hul toestand besef. Baie het met moeite hul deure oopgebeur en in die strate weggevlug. Maar dit was reeds te laat. Terwyl hulle nog blindelings voortgestrompel het, is hulle deur die wolke van giftige gasse oorweldig en het verstik. Baie ander, wat in die stad gebly het, verskuil in hul huise en in kelders, het eweneens omgekom van die giftige gasse van die vulkaan. Talle ander mense is eenvoudig lewend begrawe onder die puin, want die reën van lapilli het drie dae lank ononderbroke aangehou. Toe Vesuvius uiteindelik drie dae later tot bedaring kom en die somerson weer helder oor die pragtige baai van Napels skyn, was Pompeji twintig voet onder vulkaniese puin begrawe.

Moderne opgrawings

Die stede is nie herbou nie, en in die Middeleeue het die mense selfs vergeet presies waar die ou Pompeji geleë was.

Uiteindelik is dit herontdek. Die eerste opgrawings het in 1748 plaasgevind. Dit het geblyk dat Pompeji baie makliker oopgegrawe kon word as Herculaneum, en gevolglik het die argeoloë op die stad gekonsentreer. Effens meer as die helfte van Pompeji is vandag reeds oopgegrawe.

Pompeji is veral van belang omdat dit een van die min stede in die wereld is wat binne 'n paar uur van lewe na dood oorgegaan het. As gevolg hiervan het alles volkome behoue gebly, anders as in 'n stad wat met verloop van jare vervalle raak. Die moderne besoeker kan 'n stad uit die 1ste eeu sien wat volledig en feitlik volkome ongeskonde bewaar is.

Gieting van 'n sittende slagoffer van die vuurspuwende berg, Vesuvius.

Een van die roerendste aspekte van 'n besoek aan die opgrawings by Pompeji is die gipsgietsels wat 'n presiese weergawe is van die liggame van mense wat in die groot ramp gesterf het. Die lawa en as het die liggame bedek, maar deur die loop van die eeue het hulle ontbind, sodat daar 'n holte gelaat is in die gestolde vul­kaniese as. Deur klei in hierdie holtes te giet, kan 'n gietsel van die persoon se liggaamsvorm ver­kry word. Tot op datum is veertien gietsels van menslike liggame gemaak en is meer as 3 000 geraamtes ontdek. 

Sien ook

• Joya de Cerén

Bronnelys

• Kennis, Volume 1, 1980, bl.89-91, ISBN 0-7981-0823-1

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Pompeii.

Afrikaans

---

• mieliestronk.com: Die laaste ure van Pompeji

Media

---

• YouTube.com: Altair4 Multimedia Archeo3D Production - Pompei Then and Now