Skryfstelsel

’n Skryfstelsel is ’n simboliese stelsel wat gebruik word om elemente weer te gee wat in ’n taal uitgedruk kan word.

Skryfstelsels van die moderne wêreld ██ Latyns (alfabet) ██ Cyrillies (alfabet) ██ Hangoel (kenmerk-alfabet) ██ Ander alfabette ██ Arabies (abjad) ██ Ander abjads ██ Devanagari (abugida) ██ Ander abugidas ██ Lettergreepskrifte ██ Chinese karakters (logografies)

Algemene kenmerke

Skryfstelsels word van ander simboliese kommunikasiestelsels onderskei deur die feit dat die leser gewoonlik die spesifieke gesproke taal in ’n mate moet ken om die teks te kan verstaan. In teenstelling daarmee word kennis van ’n gesproke taal nie vereis by byvoorbeeld inligtingstekens, skilderye, kaarte en wiskunde nie.

Taal is ’n inherente deel van enige menslike gemeenskap. Skryfstelsels, en die proses waardeur dit gesproke stelsels weergegee het, het egter sporadies, oneweredig en stadig ontwikkel. Gevestigde skryfstelsels het gewoonlik stadiger verander as die gesproke taal en daarom bevat hulle dikwels elemente en eienskappe wat nie meer in die gesproke taal voorkom nie. Die groot voordeel van skryfstelsels is dat hulle die mens in staat stel om ’n volgehoue rekord van inligting in ’n taal te verskaf en dat dié inligting later deur ander gelees kan word.

Alle skryfstelsels vereis:

• minstens een stel basiese elemente of simbole wat elk op sy eie ’n karakter, en gesamentlik ’n skrif, genoem word;
• minstens een stel reëls en regulasies (ortografie) wat deur die gemeenskap gedeel en verstaan word en wat betekenis aan die basiese elemente (grafeme), hul orde en die verhouding tussen hulle gee;
• minstens een (gewoonlik gesproke) taal waarvan die konstruksies verteenwoordig en verstaan kan word deur die interpretasie van hierdie elemente en reëls;
• ’n fisieke manier om die simbole weer te gee deur dit op ’n permanente of semi-permanente medium aan te bring sodat hulle gewoonlik visueel geïnterpreteer kan word, hoewel stelsels ook bestaan waarvoor die tassintuig gebruik kan word.

Basiese terminologie

’n Voorbeeld van skryfstyle en letters, deur William Caslon, lettergieter; van die Cyclopaedia, or an Universal Dictionary of Arts and Sciences van 1728.

Die bestudering van individuele skrifte het afsonderlik ontwikkel en daarom verskil die terminologie ietwat van veld tot veld. Die generiese term "teks" verwys na ’n geskrewe produk. Die samestelling van ’n teks word "skryf" genoem en die interpretasie daarvan staan bekend as "lees". "Ortografie" verwys na die metode en reëls wat gebruik word om te skryf en sluit die konsep "spelling" in.

’n "Grafeem" is die tegniese term wat dui op die atomiese eenhede van ’n skryfstelsel. Grafeme is die "boublokke" waarmee ’n teks van ’n spesifieke skryfstelsel saamgestel kan word. Dit is dieselfde konsep as die foneem wat in die bestudering van gesproke tale gebruik word. In die skryfstelsel wat vir Afrikaans gebruik word, sluit grafeme byvoorbeeld die hoof- en kleinletters van die 26 letters van die Latynse alfabet in, asook leestekens en syfers.

’n Individuele grafeem kan op verskeie maniere weergegee word. Dié variasies kan van mekaar onderskei word, maar word tog as dieselfde grafeem geïnterpreteer. Hierdie verskillende variasies word "allograwe" van die grafeem genoem (wat ooreenstem met die term allofoon in die studie van gesproke tale). So kan die letter "a" byvoorbeeld op verskeie maniere geskryf word: as ’n kursiewe, hoof- of sierletter. Die keuse van die allograaf wat gebruik word, sal afhang van die medium, die skryfinstrument, die styl en die onbewuste kenmerke van ’n individuele handskrif.

Die terme "glief", "teken" en "karakter" word soms gebruik om na ’n grafeem te verwys, hoewel die gebruik daarvan tussen verskillende stelsels wissel. Die gliewe van die meeste skryfstelsels bestaan uit lyne en daarom word hulle lynvormig genoem, hoewel daar ook ander vorme is soos braille.

Geskiedenis

Die eerste skryfstelsels is min of meer aan die begin van die Bronstydperk ontwikkel, in die 4de millennium v.C. Die Mesopotamiese wigskrif en die Egiptiese hiërogliewe word algemeen beskou as die eerste skryfstelsels. Albei het ontwikkel uit simboolstelsel uit 3400–3200 v.C., met die vroegste samehangende tekste uit 2600 v.C. Daar word algemeen aanvaar dat die Mesopotamiese skrif apart ontstaan het, maar daar is meningsverskille. Dieselfde geld vir die Chinese skrif, wat omstreeks 1200 v.C. ontstaan het. Die pre-Columbiaanse Meso-Amerikaanse skryfstelsels (soos die Maja-skrif) het heel waarskynlik apart ontstaan.

Daar word geglo dat die eerste konsonantale alfabet sy verskyning voor 2000 v.C. gemaak het, vir ’n taal wat in die Sinai-skiereiland deur Semitiese stamme ontwikkel is. Die meeste ander alfabette in die wêreld vandag het óf hieruit ontwikkel, baie via die Fenisiese alfabet, óf dit is deur die ontwerp daarvan geïnspireer.

Die eerste ware alfabet is die Griekse skrif wat sedert 800 v.C. ook klinkers bevat. Die Latynse alfabet, wat direk hieruit ontstaan het, is verreweg die mees algemene skryfstelsel in die wêreld.

Logografiese skryfstelsels

Vroeë Chinese karakter vir "son" (ri), 1200 v.C.

Moderne Chinese karakter (ri) met die betekenis "son" of "dag".

’n Logogram is ’n enkele geskrewe karakter wat ’n volledige woord verteenwoordig. Die meeste Chinese karakters is logogramme.

Aangesien elke karakter ’n enkele woord verteenwoordig (of eintlik ’n morfeem), is talle logogramme nodig om al die woorde van ’n taal te skryf. Die groot getal logogramme en die memorisering van hul betekenis is die grootste nadeel van dié stelsels. Omdat die betekenis onafskeidbaar verbonde aan die simbool is, kan dieselfde logografiese stelsel vir verskillende tale gebruik word. In die praktyk is dit egter net van toepassing op naby verwante tale, soos die Chinese tale, aangesien sintaktiese beperkings die universele gebruik van so ’n stelsel verhinder. Japannees gebruik baie Chinese logogramme, met dieselfde of feitlik dieselfde betekenis. Die semantiek, en veral die grammatika, verskil egter in so ’n mate dat ’n Japannees nie ’n lang Chinese stuk teks maklik sal verstaan sonder dat hy ’n basiese kennis van Chinese grammatika het nie; kort frases soos op tekens en koerantopskrifte is makliker om te verstaan.

Hoewel die meeste tale nie net ’n logografiese skryfstelsel gebruik nie, gebruik baie tale logogramme in ’n sekere mate. ’n Goeie voorbeeld van moderne Westerse logogramme is Arabiese syfers – almal weet wat "I" beteken, ongeag of hy dit "een", "one", "eins", "uno", "ji", "ehad" of "jedan" noem. Ander Westerse logogramme sluit in die ampersand (&), wat vir "en" gebruik word, die teken vir teen of by (@), die persentasieteken (%) en baie tekens vir geldeenhede: dollar ($), euro (€), jen (¥), ens.

Die belangrikste (en eintlik die enigste steeds bestaande) moderne logografiese skryfstelsel is die Chinese een, waarvan die karakters, met ’n wisselende mate van aanpassing, gebruik is of gebruik word in Chinees, Japannees, Koreaans, Viëtnamees en ander Oos-Asiatiese tale. Die antieke Egiptiese hiërogliewe en die Maja-skryfstelsel het ook sekere logografiese eienskappe, maar hulle het definitiewe fonetiese kenmerke en word nie meer gebruik nie.

Lettergreepskrifte

Waar ’n logografiese skryfstelsel ’n enkele karakter vir ’n hele woord gebruik, is ’n lettergreepskrif ’n stel geskrewe simbole wat lettergrepe verteenwoordig, en dié lettergrepe vorm woorde. ’n Simbool in so ’n stelsel verteenwoordig gewoonlik ’n konsonantale klank gevolg deur ’n vokale klank, of slegs ’n vokaal (klinker).

Die meeste sillabiese skryfstelsels (lettergreepskrifte) is ontwikkel vanuit logografiese skryfstelsels, en word gebruik in kombinasie met logografiese tekens (soos die wigskrifte, Hetitiese en Kretensiese skrifte as ook die moderne Japannese skrif). Slegs onlangs uitgevind syllabiese skrifte (Cherokee in Noord-Amerika, Vai en Bamum in Afrika, ens.) is "ware" sillabiese skrifte.

In ’n "ware lettergreepskrif" is daar geen sistematiese grafiese ooreenkoms tussen foneties verwante karakters nie (hoewel sommige klinkers grafiese ooreenkomste het). Daar is dus geen ooreenkoms tussen die karakters vir /ke/, /ka/ en /ko/ wat aandui dat hulle ’n "k"-klank deel nie.

’n Ander soort stelsel met sistematiese lettergreep-simbole, die abugidas, word later in die artikel beskryf.

Lettergreepskrifte is die beste geskik vir tale met ’n relatief eenvoudige lettergreepstruktuur, soos Japannees. Engels, aan die ander kant, bevat ingewikkelde lettergreepstrukture, met ’n relatief lang lys klinkers en ingewikkelde konsonantgroepe, en ’n lettergreepskrif is nie daarvoor geskik nie. In Japannees is daar nie meer as 60 moontlike lettergrepe nie, terwyl daar in Engels baie duisende is, en vir elk van hierdie lettergrepe sou dus ’n simbool nodig wees.

Segmentale skryfstelsels: alfabette

’n Alfabet is ’n klein stel letters — basiese skryfsimbole — wat elk min of meer ’n foneem verteenwoordig. Die woord "alfabet" is afgelei van alfa en beta, die eerste twee simbole van die Griekse alfabet.

Konsonantale skryfstelsels: abjads

Die eerste soort alfabet wat ontwikkel is, is die abjad. ’n Abjad is ’n alfabetiese skryfstelsel waar alle simbole konsonante voorstel. Daar is dus nie simbole vir klinkers nie. Alle abjads (buiten miskien Tifinagh) behoort tot die Semitiese skriffamilie en is van die oorspronklike Noordelike Lynvormige Abjad van die middel-Bronstydperk afgelei.

Sommige abjads (soos Arabies en Hebreeus) het tekens vir klinkers, maar gebruik hulle net in ’n sekere verband, soos vir onderrig. Baie skrifte wat van abjads afgelei is, is met klinkers uitgebrei tot volledige alfabette – die bekendste is seker die Griekse alfabet wat van die Fenisiese abjad afgelei is. Dit het veral gebeur wanneer ’n abjad aanvaar is vir ’n nie-Semitiese taal.

Die term "abjad" is afgelei van die ou volgorde van die Arabiese konsonante 'alif, bā', jīm, dāl. Dit is steeds die woord vir alfabet in Arabies, Maleis en Indonesies.

Skryfstelsels met ingeboude klinkers: abugidas

’n Abugida is ’n alfabetiese skryfstelsel waarvan die basiese tekens konsonante met ’n spesifieke ingeboude klinker verteenwoordig. Aanpassings aan die basiese teken dui ander klinkers as die basiese een aan. So kan daar in ’n abugida ’n teken wees vir "k" sonder ’n klinker, of vir "ka" (as "a" die ingeboude klinker is), en "ke" word dan geskryf deur die teken vir "k" of "ka" aan te pas. In baie abugidas word die aanpassing gedoen deur die byvoeging van ’n klinkerteken, maar ander manier word ook gebruik soos die rotasie van die basiese teken, die byvoeging van leestekens, ens.

Die verskil tussen abugidas en "ware lettergreepskrifte" is dat laasgenoemde ’n teken vir elke lettergreep het en daar geen sistematiese grafiese ooreenkoms tussen hulle is nie. Die grafiese ooreenkoms van die meeste abugidas is vanweë die feit dat hulle afgelei is van abjads en dat die konsonante ingeboude klinkers bevat; ander klinkers word dan aangedui deur die basismodel te verander.

In die Ge'ez-skrif, waarna die term "abugida" genoem is, lyk die klinker-aanpassings nie altyd sistematies nie, hoewel hulle aanvanklik meer sistematies was. Die grootste enkele groep abugidas is die Brahmi-skriffamilie wat feitlik al die skrifte insluit wat in Indië en Suidoos-Asië gebruik word.

Die woord "abugida" is afgelei van die eerste vier karakters van ’n volgorde van die Ge'ez-skrif wat in sekere kontekste gebruik word.

Kenmerkskryfstelsels

’n Kenmerkskryfstelsel verteenwoordig fyner besonderhede as ’n alfabet. Die simbole verteenwoordig nie hele foneme nie, maar eerder elemente (kenmerke) waaruit ’n foneem bestaan, soos uitspraak. Teoreties kan elke kenmerk met ’n aparte letter geskryf word. Abjads en abugidas, en selfs lettergreepskrifte, kan kenmerk-elemente bevat, maar die enigste groot kenmerkstelsel is die Koreaanse hangoel. In hangoel word die kenmerkende simbole gekombineer in alfabetiese letters, en hierdie letters word op hul beurt gekombineer in lettergreepblokke. Daar is dus drie vlakke van fonologiese verteenwoordiging.

Gemengde skryfstelsels

Die meeste skryfstelsels bestaan nie net uit een soort nie. Soos hier bo genoem, gebruik Afrikaans syfers en ander logogramme soos #, $ en &. Alle logografiese stelsels het ook fonetiese komponente, soos dié van ’n lettergreepskrif soos in Chinees ("logo-lettergrepig") of van ’n abjad soos in Egipties ("logo-konsonantaal").

Sommige skrifte is egter waarlik gemeng, soos die semi-lettergreepskrif van antieke Spanje waar plofklanke soos "p", "t" en "k" lettergreepskrif was, maar ander konsonante alfabeties. In sommige weergawes is klinkers ná lettergreepletters geskryf, wat ooreenstem met alfabetiese ortografie. Die Ou Persiese wigskrif was dieselfde. Van die 23 konsonante (insluitende nul) was sewe ten volle lettergrepig, dertien was suiwer alfabeties en vir die ander drie was daar een letter vir /Cu/ en nog een vir beide /Ca/ en /Ci/.

Grafiese klassifikasie van skryfstelsels

Die primêre grafiese onderskeid wat in klassifikasie gemaak word, is waarskynlik dié van lynvormigheid. In lynvormige stelsels bestaan die karakters uit lyne, soos in die Latynse alfabet en Chinese karakters. Chinese karakters word as lynvormig beskou ongeag of hulle met ’n balpuntpen of met ’n kalligrafiekwas geskryf is of in brons gegiet is. Net so is Egiptiese hiërogliewe en die Maja-gliewe dikwels in lynvorms geskilder, maar in formele situasies is hulle uitgekerf. Die vroegste voorbeelde van skrifte is lynvormig: die Soemeriese wigskrif van omstreeks 3300 v.C. was lynvormig, hoewel die wigvorms wat daarvan afgelei is, nie was nie. Dié is gewoonlik gevorm deur rietstiwwe in klam klei te druk en nie deur lyne in die klei te trek soos voorheen gedoen is nie. Die gevolg was dat die voorkoms van die skrif baie verander het.

Nie-lynvormige stelsels soos braille bestaan nie uit lyne nie, maak nie saak watter instrument gebruik word nie. Braille is ’n nie-lynvormige aanpassing van die Latynse alfabet wat heeltemal afgewyk het van die Latynse vorms. Die letters bestaan uit opgehewe knoppies op die skryfmateriaal: leer, stywe papier, plastiek of metaal.

Daar is ook ander aanpassing soos Morsekode, die alfabette van verskeie vingertale en tekens met vlae. As "skryf" egter beskou word as ’n potensieel permanente manier om inligting oor te dra, kan hierdie steslels nie as skryfstelsels geklassifiseer word nie omdat die tekens verdwyn sodra hulle gegee is.

Rigting

Oorsig van die skryfrigtings in die wêreld.

Skrifte word ook grafies gekarakteriseer deur die rigting waarin geskryf word. Egiptiese hiërogliewe is in albei horisontale rigtings geskryf, met die dier- en mens-gliewe so geskryf dat hulle na die begin van die lyn wys. Die vroeë alfabet kon in verskeie rigtings geskryf word, óf horisontaal (na links of regs) óf vertikaal (na bo of onder). Dit is gewoonlik in twee teenoorgestelde rigtings geskryf: byvoorbeeld eers na regs en in die volgende lyn na links.

Die Griekse alfabet en dié wat daaruit afgelei is, word van links na regs geskryf, van die bokant na die onderkant van die bladsy. Ander skrifte soos die Arabiese en Hebreeuse alfabet, word van regs na links geskryf. Skrifte wat Chinese karakters gebruik, is tradisioneel vertikaal (van bo na onder) geskryf, van die regterkant na die linkerkant van die bladsy, maar word deesdae dikwels van links na regs geskryf, van bo na onder, vanweë die Westerse invloed, ’n toenemende behoefte om terme in die Latynse skrif weer te gee en die beperkings van moderne elektroniese dokumentformate.

Skryfstelsels op rekenaars

In rekenaar- en telekommunikasiestelsels word grafeme en ander grafeem-tipe eenhede wat vir teksprosessering gebruik word, verteenwoordig deur "karakters" in geënkodeerde vorm. Daar is verskeie karakter-enkoderingvorms soos ISO/IEC 8859-1 (wat veral op die Latynse skrif gebaseer is), CJK-karakters (Chinees, Japannees, Koreaans) en tweerigtingteks. Deesdae word baie van die vorms herskep in ’n gemeenskaplike standaard, die ISO/IEC 10646 "Universal Character Set", en ’n parallelle, verwante vorm, The Unicode Standard. Die term Unicode word gewoonlik vir albei gebruik. In Unicode kry elke karakter, in elke taal se skryfstelsel, ’n unieke identifikasienommer bekend as sy "kodepunt". Rekenaars se bedryfstelsel gebruik kodepunte om karakters in die lettertipe-lêer te soek en op die skerm te vertoon.

’n Sleutelbord is die instrument wat gewoonlik gebruik word om met ’n rekenaar te skryf. Elke sleutel word verbind met ’n standaardkode wat na die rekenaar gestuur word wanneer dit gedruk word. Deur die gebruik van ’n kombinasie van alfabetsleutels en modifikasiesleutels soos Ctrl, Alt en Shift kan ook baie ander karakters vertoon word.

Sien ook

• Geskiedenis van die alfabet

Verwysings

• Cisse, Mamadou. 2006. Ecrits et écritures en Afrique de l'Ouest. Sudlangues n°6, http://www.sudlangues.sn/spip.php?article101
• Coulmas, Florian. 1996. The Blackwell encyclopedia of writing systems. Oxford: Blackwell.
• Daniels, Peter T. en Bright, William, reds. 1996. The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 0-19-507993-0.
• DeFrancis, John. 1990. The Chinese Language: Fact and Fantasy. Honolulu: University of Hawaii Press. ISBN 0-8248-1068-6
• Haarmann, Harald (2004), Geschichte der Schrift (2de ed.), München: C. H. Beck, ISBN 3-406-47998-7 
• Hannas, William. C. 1997. Asia's Orthographic Dilemma. University of Hawaii Press. ISBN 0-8248-1892-X (sagteband); ISBN 0-8248-1842-3 (hardeband)
• Millard, A. R. (1986), "The Infancy of the Alphabet", World Archaeology 17 (3): 390–398 
• Rogers, Henry. 2005. Writing Systems: A Linguistic Approach. Oxford: Blackwell. ISBN 0-631-23463-2 (hardeband); ISBN 0-631-23464-0 (sagteband)
• Sampson, Geoffrey. 1985. Writing Systems. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 0-8047-1756-7
• Smalley, W.A. (red.) 1964. Orthography studies: articles on new writing systems. Londen: United Bible Society.

Eksterne skakels

• Writing Systems Research Geargiveer 3 Maart 2010 op Wayback Machine Gratis eerste uitgawe van ’n tydskrif oor skryfstelsel-navorsing
• decodeunicode Unicode-Wiki met al 98 884 Unicode 5.0-karakters as geskenke in drie groottes
• Afrika-skryfstelsels
• Omniglot ’n Beknopte gids oor die skryf van die wêreld se tale
• Antieke skrifte
• Michael Everson se Alfabette van Europa
• The Unicode-konsortium
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia