Walvis
| Walvisse | |
|---|---|
| |
| 'n Bultrugwalvis. | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Subklas: | |
| Orde: | |
Walvisse is seesoogdiere van die orde Cetacea of Walvisagtiges wat nòg dolfyne – met ander woorde lede van die families Delphinidae of Platanistoidae – nòg seevarke is. Hulle is baie goed by 'n waterbestaan aangepas aangesien hulle 'n gladde spoelvormige liggaam het, terwyl die ledemate tot vinvormige strukture gewysig is. Die walvisse moet van tyd tot tyd na die oppervlak kom omdat hulle met behulp van longe asemhaal.
Die blouwalvis is die grootste dier wat nog gelewe het. Daar word egter 'n aantal kleiner spesies aangetref wat meestal as dolfyne bekend staan. Die voortbestaan van walvisse word teenswoordig deur besoedeling en walvisjag bedreig. Walvisjag het daartoe gelei dat die meeste groot spesies in die Noordelike Halfrond uitgesterf het, hoewel hulle nog in relatief groot getalle in die Suidelike Halfrond voorkom.
Hulle voortbestaan word nou egter ook in die suide bedreig. Walvisse is die soogdiere wat die beste by 'n bestaan in die see aangepas is. Anders as robbe kom hulle glad nie uit die water nie. 'n Gestrande walvis kan ook nie na die see terugkeer nie. Daar bestaan onsekerheid oor die klassifikasie van walvisse. Volgens die algemeenste klassifikasiemetode word walvisse en dolfyne as lede van die orde Cetacea beskou, terwyl 3 subordes erken word.
ʼn Ander stelsel verdeel die verskillende walvisse in 3 ordes, omdat dit blyk dat die diere uit verskillende voorgangers ontwikkel het. In die artikel word al die walvisse en dolfyne as lede van die orde Cetacea beskou. Geen lede van die suborde Archaeoceti lewe vandag nie. Volgens die groep se fossielrekord kan 3 families onderskei word. Twee lewende subordes word nog aangetref, die Odontoceti (tandwalvisse) en die Mystacoceti (die baleinwalvisse).
Die suborde Odontoceti bestaan uit diere soos dolfyne, tandwalvisse en spermwalvisse. Lede van die suborde is relatief klein, hoewel verteenwoordigers van die families Physeteridae (spermwalvisse) en die Hyperoodontidae groot genoeg is om walvisse genoem te word. Lede van die Mystacoceti se tande verdwyn na geboorte en word deur horingagtige plate (balein) vervang wat hulle gebruik om plankton (as voedsel) uit die water mee te sif. Die grootste walvisse word in hierdie suborde aangetref en hulle lengtes kan tussen 6 en 33 m wissel.
Liggaamsbou en voortbeweging
Walvisse het waarskynlik van landlewende diere ontwikkel, maar die fossielrekord is baie onvolledig sodat dit moeilik is om hul evolusionêre geskiedenis te bepaal. Die oudste bekende vorme is uit die Eoseen afkomstig (50 miljoen jaar gelede) en hulle was toe al heeltemal by 'n bestaan in water aangepas.
Die ou fossielvorme het al ʼn stroombelynde, visagtige vorm met vinvormige ledemate gehad. Die vinne is gemodifiseerde ledemate, soos veral die voorste vinne se skeletstruktuurtoon. Die bekken en agterste ledemate is baie gereduseer en slegs rudimentere bene wat as spieraanhegting dien, bly oor. Die diere beweeg deur met hul horisontale stertvinne op en af te slaan. Die vin is van bindweefsel gevorm, soos ook die dorsale vin, wat saam met die voorste vinne help om die diere in die water te stabiliseer.
Die voorste vinne word ook gebruik om hulle in die water te stuur. By die meeste spesies is die nekwerwels met mekaar vergroei, sodat die kop wat daarop gedra word, baie stewig aan die werwelkolom vasgeheg is. Hul kake is ook baie verleng, terwyl 2 klein, sywaarts gerigte oë en 'n paar tashare ook op die kop voorkom. Die neusopeninge of blaasgat is kenmerkend vir die 2 groepe. Dit is aan die bokant van die kop geleë en bestaan uit 'n enkele opening in die geval van die tandwalvisse en 2 by die baleinwalvisse.
Wanneer die walvisse na 'n duikslag na die oppervlak kom, word die lug in die longe en luggange deur die blaasgat geblaas en 'n dampwolk is sigbaar. Die dampwolk kan in die kleiner spesies slegs in koue weersomstandighede gesien word.
Sintuie
Die oë is goed ontwikkel, hoewel sig in baie gevalle deur swak uitsig onder water belemmer word. Dit blyk ook dat die reuksintuig relatief onbelangrik is en dit ontbreek heeltemal by die tandwalvisse. Die tassintuie is vermoedelik van groter belang, hoewel gehoor die dominante sintuig is. Die diere gebruik egolokasie om voorwerpe op te spoor en hul egolokasievermoë is ongeëwenaard in die diereryk. Die tandwalvisgehoororgane verskil van die van die baleinwalvisse, maar dit is nie bekend of daar 'n verskil in die doeltreffendheid van die 2 stelsels is nie.
Voortplanting
Die geslagsorgane is heeltemal binne die liggaam geleë om nie die stroombelyning te beïnvloed nie, en die penis kom slegs tydens paring uit die geslagspleet. Paring self word deur 'n uitgerekte en kenmerkende ritueel voorafgegaan. Die draagtyd wissel tussen 10 en 12 maande en stem by die groot en klein spesies feitlik ooreen.
Daar word meestal 1 kleintjie (kalf) per werpsel gebore wat die moeder se liggaam altyd stert eerste verlaat. 'n Ander walviskoei kan die moeder met die geboorte bystaan en help om die kalfie na die oppervlak te stoot vir sy eerste asemteug. Die kalfies word vir 'n halwe jaar tot 'n jaar gesoog en die melk is besonder voedsaam, sodat die massa van sommige spesies se kalwers daagliks met tientalle kilogram kan toeneem. Die melk word met behulp van spiersametrekkings uit die tepels in die kalfies se kele gespuit.
Tandwalvisse
Tandwalvisse en dolfyne behoort tot die suborde Odontoceti en hul tande is besonder gelykvormig. Die diere leef van visse en inkvisse. Die spermwalvis (Physeter catodon) het geen tande in hul bokake nie en hulle eet veral inkvisse. Hulle kan baie groot seekatte aanval, soos blyk uit die littekens op baie spermwalvisse se koppe.
Die wyfies kan tot 12 m en die mannetjies tot 18 m lank word, terwyl hul groot, breë koppe een derde van hul totale liggaamslengte kan beslaan. Die volume van hul longe is baie klein, maar hulle kan nogtans tot anderhalf uur onder water bly. Die diere het 'n groot hoeveelheid mioglobien in hul spiere, wat net soos hemoglobien (in die bloed) suurstof bind en veroorsaak dat die spiere 'n swart kleur het. Die moordvis (Orcinus orca) behoort ook tot die suborde en die diere maak jag op pikkewyne, robbe en seeleeus.
Baleinwalvisse
Drie lewende baleinwalvisfamilies word teenswoordig aangetref: die gryswalvisse (familie Eschrichtiidae), die noordkapers (familie Balaenidae) en die boggelwalvisse (familie Balaenopteridae). Die noordkapers verkry hul voedsel deur met 'n oop mond naby die oppervlak te swem. Water met kril stroom deur die mondopening na binne en die bek word dan gesluit. Die water word deur die tong en die mondvloer na buite gedruk, terwyl die balein die kril uitsif.
Die diere is 'n maklike prooi vir walvisjagters, omdat hulle stadig swem en ook op die water bly dryf weens hul speklae nadat hulle dood is. Vier van die spesies se voortbestaan word tans bedreig. Slegs 1 spesie van die gryswalvisfamile (Eschrichtius gibbosus) word tans aangetref, en daar is gevrees dat selfs hierdie spesie uitgesterf het omdat hulle meedoënloos gejag is. Hulle word slegs in die Stille Oseaan aangetref en 'n streng jagverbod het daartoe gelei dat hul getalle tot ongeveer 20 000 individue aangegroei het.
Die boggelwalvisse (familie Balaenopteridae) kan aan die groewe op hul kele uitgeken word. Sommige van die 6 lewende spesies kan besonder groot word, en die blouwalvis (Balaenoptera musculus) kan tot 31 m lank word en 'n massa van 160 000 kg hê. Groot getalle van die spesie is deur walvisjagters uitgemoor sodat daar tans net etlike honderde individue oorgebly het.
Sien ook
- Lys van Suider-Afrikaanse soogdiere
- Lys van Suider-Afrikaanse soogdiere volgens wetenskaplike name
- Suider-Afrikaanse soogdiere en hul ordes
Bronne
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 47 - 51
Eksterne skakels
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Walvis.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir walvis.
