Dirk van der Hoff

	Dirk van der Hoff
	Ds. Dirk van der Hoff, grondlegger van die NH Kerk
Naam	Dirk van der Hoff
Geboorte	2 September 1814; Dordrecht, Nederland
Sterfte	9 Oktober 1881; Potchefstroom, Zuid-Afrikaansche Republiek
Kerkverband	Nederduitsch Hervormd
Gemeente(s)	Potchefstroom
Jare aktief	1853-?
Kweekskool	Universiteit van Leiden

Ds. Dirk van der Hoff (Dordrecht, Nederland, 2 September 1814 – Potchefstroom, Zuid-Afrikaansche Republiek, 9 Oktober 1881) was die eerste predikant van die Nederduitsch Hervormde Kerk; trouens, van enige van die latere Afrikaanse Susterkerke in die Transvaal. Sy patriotisme spreek daaruit dat hy die Vierkleur saam met sy broer ontwerp het. Sy pragtige "Vlaggelied" wat spesiaal gedig is vir die geleentheid van die eerste hysing van die Transvaalse vlag en sy optredes tydens die Eerste Vryheidsoorlog, is mooi bewyse van sy liefde vir die Zuid-Afrikaansche Republiek.^[1] Hy was die stigter van die Hervormde gemeente Pretoria, en die naamgewer van die stad wat grotendeels deur sy optrede tot stand gekom het.^[2] Van die begin van sy dienstyd tot met sy dood het ds. Van der Hoff hom onderskei as mededraer van die Voortrekker-ideaal, naamlik 'n eie vrye land met 'n eie regering, los van Kaaps-Britse invloed. Hy het uit die staanspoor intens belanggestel in die welvaart van die staat en meegewerk dat orde en 'n Grondwet so spoedig moontlik in Transvaal moes kom.^[3]

Herkoms en opleiding

Dirk van der Hoff was die tweede seun van Pieter van der Hoff, 'n winkelier, en sy vrou, Jacoba Botbijl. Sy skoolonderwys ontvang hy aan die Latynse skool in Dordrecht en word op 12 September 1833, 10 dae ná sy 19de verjaardag, as teologiese student aan die Universiteit van Leiden ingeskryf. Sy opleiding was grotendeels in die gees van die nuwere, supra-naturalistiese teologiese rigting. In 1840 lê hy die kandidaatseksamen in die teologie met welslae af en word op 6 Mei 1840 deur die provinsiale kerkbestuur van Suid-Holland tot die evangeliebediening toegelaat, maar in Nederland ontvang hy nooit 'n beroep nie, hoofsaaklik vanweë 'n oorvloed aan predikante. Of sy teologiese opvattings hierin 'n rol gespeel het, is vandag nie meer bepaalbaar nie. Volgens latere getuienis was hy 'n boeiende prediker.

Terwyl hy gewag het om beroep te word, het hy 'n aantal buitelandse reise onderneem. Om in sy onderhoud te voorsien, het hy in verskillende kantore gewerk, byvoorbeeld dié van die Amsterdamse boekhandel F. Müller. In hierdie tyd het hy dit oorweeg om as predikant na óf die Kaapkolonie óf Natal te gaan, en deur bemiddeling van prof. W. Moll, hoogleraar in die teologie in Amsterdam, het hy in aanraking met prof. U.G. Lauts gekom, wat hom daarvoor beywer het om predikante en onderwysers vir die Voortrekkers te vind. Op 1 Julie 1852 neem Lauts hom "uit naam van en voor den Volksraad der uitgewekene en onafhankelijke Afrikaansche Hollanders, benoorden de Vaalrivier in Zuid-Afrika" as predikant vir 'n tydperk van vyf jaar aan. Op 18 Augustus 1852 is hy met handoplegging deur die Commissie tot de zaken der Protestantsche Kerken in Neerlandsche Oost- en West-Indiën georden "voor den evangeliedienst bij de Kaapsche Boeren".

Aankoms in Suid-Afrika

Nadat Lauts hom gehelp het om die reisgeld na Kaapstad te vind, kom hy en sy vrou op 5 November 1852 daar aan. Hy word verwelkom deur J.J.H. Smuts, redakteur van De Zuid-Afrikaan, wat gasvryheid aan hom verleen gedurende die grootste deel van sy verblyf aan die Kaap. Op 9 November 1852 word Van der Hoff gelegitimeer by die actuarius synodi van die NG Kerk, dr. Abraham Faure, en onderteken die gebruiklike proponentsformulier.

Hoewel hy versoek word om 'n eed van trou aan die Britse gesag in Suid-Afrika af te lê, doen hy dit, op advies van dr. S.P. Heyns, nie. Tot April 1853 vertoef hy in Kaapstad, terwyl hy op 'n beroepsbrief en reisgeld vir sy verdere tog wag. Nadat onderhandelinge tussen die Transvaalse Volksraad en die Kaapse kerklike owerheid om hom van reisgeld te voorsien, misluk het, leen Van der Hoff self die nodige reisgeld van vriende. Tydens sy verblyf lei hy intussen verskeie godsdiensoefeninge in die Groote Kerk in Kaapstad, in Wynberg en in die Lutherse kerk in Strandstraat. Hoewel hy 'n beroep in die Kaapkolonie sou kon kry, sien hy met vurige verlange uit na sy werkkring in Transvaal.

Na Transvaal

Op 14 April 1853 vertrek Van der Hoff, sy vrou en sy dogter, wat op 24 Februarie 1853 in Kaapstad gebore is en op 13 Maart deur haar vader gedoop is, oor Natal na Transvaal. In Natal preek hy op Pietermaritzburg en Ladysmith en ontvang ook 'n versoek van die inwoners van New Germany om hom daar as predikant te vestig. Hy sit sy reis egter voort en kom op 27 Mei 1853 op Potchefstroom aan, waar hy oorval word deur die blydskap en aandag van die gemeenskap. Op 6 Junie 1853 kom die kerkraad van Potchefstroom, onder voorsitterskap van ouderling F.G. Wolmarans, byeen en nadat ds. Van der Hoff se stukke sorgvuldig nagegaan is, word hy as wettige leraar van die gemeente erken en aanvaar. Hy was dus die eerste predikant in Transvaal.

Ds. Van der Hoff staan egter voor 'n enorme taak om as enigste predikant in 'n pioniersgemeenskap kerklike orde en bestendigheid te skep, waar dit slegs in baie geringe mate bestaan het. Dit was 'n taak wat hy byna manalleen moet beplan en deurvoer en wat hoë eise aan sy geloof, moed, volharding en toewyding sou stel. Die omstandighede dat die Oorvaalse pioniersgemeenskap heeltemal ongeorganiseer, in partye en groepe verdeel is, sonder 'n vaste en gereelde uitvoerende staatsgesag, terwyl kommunikasiemiddele uiters primitief was en daar van 'n gereelde ekonomiese sisteem in die boerderygemeenskap nog geen sprake was nie, bemoeilik sy taak baie. Tog pak hy, terwyl hy hom volkome vereenselwig met die vryheidsideale van die pioniers, sy taak met groot sekerheid en roepingsbewustheid aan. Hy staan dan ook meermale voor groot struikelblokke en uitdagings en kan alles nie altyd met ewe veel welslae deurvoer nie.

Verhouding tot die Kaapse Kerk

Sy koms na Transvaal bring die hele saak van die verhouding van die Transvaalse gemeentes tot die Sinode van die NG Kerk in die Kaapkolonie (die Kaapse Kerk), wat in Mei 1852 voorlopig gereël is, weer opnuut na vore. Hoewel ds. Van der Hoff aanvanklik die aansluiting van die selfstandige Transvaalse gemeentes by die Kaapse Kerk bepleit het, vereenselwig hy hom tog later met die strewe na 'n onafhanklike kerk in die onafhanklike Oorvaalse republiek. Die verhouding tot die Kaapse Kerk vorm deel van die verskil van opvatting wat bestaan tussen die regionaal-politieke groepe, Wes-Transvaal en Lydenburg. Wat die kerklike kwessie betref, was Wes-Transvaal steeds huiwerig oor die aansluiting by die Kaapse kerkverband terwyl Lydenburg ten gunste daarvan was. Met die koms van ds. Van der Hoff sien die Wes-Transvaalse groep die geleentheid om inlywing by die Kaapse Sinode te voorkom. Vanweë die afwesigheid van Lydenburg by die kerklike en volksraadsvergadering van Augustus 1853 op Rustenburg, is daar dan ook so besluit.

Transvaal se eerste predikant

Ds. Van der Hoff is deur die Algemene Kerkvergadering, wat op 8 Augustus as sodanig gekonstitueer is, as wettig geordende leraar erken met die hele Transvaal as sy werkkring. Ná afloop van hierdie vergadering is ds. Van der Hoff deur F.G. Wolmarans in sy amp bevestig en so verval die reëling om hom deur ds. Andrew Murray van Bloemfontein te laat bevestig. Ds. Van der Hoff raak dus byna onwillekeurig verbonde aan die Wes-Transvaalse standpunt en dit sou nog ernstige reperkussies in die gemeenskap as geheel hê. Die Lydenburgers was nie met die Rustenburgse reëlings tevrede nie en die Volksraad bepaal in September 1853 dat ds. Van der Hoff nog op Lydenburg bevestig moet word. Om die aangeleentheid op te klaar, word 'n gesamentlike vergadering van die Volksraad en die Algemene Kerkvergadering in November 1853 op Potchefstroom gehou. Hier bepleit ds. Van der Hoff en Wolmarans die handhawing van die onafhanklikheid van die Transvaalse gemeentes, terwyl C. Potgieter van Lydenburg inlywing by die Kaapse Sinode voorstaan. Eindelik verwerp die gesamentlike vergadering die inlywing met algemene stem. Die Kerk in Transvaal beskou hom nou "als eene onafhankelijke Kerk onder haar eigen bestuur", hoewel die geestelike bande met die Kaapse moederkerk beklemtoon word.

In Februarie 1854 vlam die hele verskil van mening op tydens 'n kerkraadsvergadering op Lydenburg, waar ds. Van der Hoff en J.A. Smellekamp heftig bots oor die vraag of daar gedurende Junie 1854 andermaal 'n algemene kerkvergadering gehou moet word om die aanbod van Smellekamp – om te bemiddel vir die koms van verdere predikante en onderwysers uit Nederland – te oorweeg. Teen die sin van ds. Van der Hoff en die Lydenburgse kerkraad bepaal die Kommissieraad van Lydenburg dat daar wel 'n algemene kerkvergadering saam met 'n volksraadsitting in Junie 1854 gehou sou word.

Dié aangeleentheid groei vinnig uit tot 'n konfrontasie van ds. Van der Hoff met Smellekamp, as verteenwoordigende figure van die twee botsende groepe in die Transvaalse samelewing. Persoonlike antipatieë speel ook 'n rol toe Smellekamp verklaar dat ds. Van der Hoff met despotiese dwingelandy aan die hoof wil staan van 'n kerk wat sy eie maaksel is, om daarmee die staatsgesag te oorheers. 'n Sterk geïrriteerde ds. Van der Hoff roep Smellekamp op die Algemene Kerkvergadering van 5 Junie 1854 tot verantwoording en hy laat hom summier vir 'n jaar lank onder sensuur plaas.

Hierdie aangeleentheid kom op die volksraadvergadering ter sprake, waar albei figure moet verskyn. Hier verloor ds. Van der Hoff sy humeur en toe hy later opgeroep word om voor 'n hof van landdros en heemrade te verskyn, weier hy om dit te doen. Die Algemene Kerkvergadering roep die hulp van die Wes-Transvaalse krygsraad in, wat druk op die Volksraad uitoefen sodat dié liggaam Smellekamp vonnis. Hierdeur verander die spanning tussen Wes-Transvaal en Lydenburg in 'n skeuring wat eers op kerklike en daarna op staatkundige vlak sy loop neem.

Ds. Van der Hoff se ontvlambare humeur was 'n bydraende faktor tot dié skeuring, hoewel dit reeds lank duidelik was dat 'n botsing tussen dié twee groepe in die Oorvaalse onvermydelik was. Vir die res van sy lewe bly ds. Van der Hoff in Oos-Transvaalse kringe ongewild en dit blyk ook daaruit dat hy hom in later jare twee maal, in 1865 en in 1866, op kerklike vlak moes verantwoord oor klagtes van onregsinnigheid wat uit die omgewing van Wakkerstroom afkomstig was. Omdat hierdie skeuring ook gaan oor kerklike verhoudings in suidelike Afrika, maak dit ds. Van der Hoff ongewild in die kringe van die NG Kerk in Suid-Afrika. Herhaaldelik moes hy en die NH antipatieë uit dié kringe ervaar.

Ds. Van der Hoff se werksaamhede is verder bemoeilik deur 'n tweede kerklike skeuring toe 'n aantal lidmate hulle op 11 Februarie 1859 op Rustenburg afskei en met ds. Dirk Postma as leraar die Gereformeerde Kerk stig. Van sy kant trag ds. Van der Hoff om deur middel van die kompromis 'n oplossing te soek vir diegene wat beswaard is oor die sing van die evangeliese gesange in die godsdiensoefeninge. Die opmerklike van hierdie afskeiding is dat dit in der minne plaasvind, dat die persoonlike verhouding tussen di. Van der Hoff en Postma daardeur nie versteur word nie en dat die twee groepe nie sterk teenoor mekaar opgestel word nie. Hierdie afskeiding, wat deur ds. Van der Hoff nie verhinder nie maar wel afgewys word, is die voltrekking van 'n meningsverskil wat reeds in 1855 deur ds. Van der Hoff in die herderlike skrywe van die Algemene Kerkvergadering, "Eene stem uit Mooirivier", omlyn is.

Sy werk in Transvaal

Afgesien van die twee kerklike storms wat ds. Van der Hoff alleen moes hanteer, verrig hy met groot deursettingsvermoë sy diens in Transvaal. Die uitgebreidheid van sy werkterrein stel hoë eise aan hom en, behalwe op Potchefstroom en Marico waar hy meer gereeld kom, lê hy besoeke af en vestig hy kerkplekke op Suikerbosrand, Onder-Vaalrivier (ongeveer die teenswoordige Wolmaransstad, Bloemhof, Makwassie en Christiana), Pretoria, Draakberg (die omgewing van die huidige Volksrust en Wakkerstroom), Klerksdorp, Losberg en Rustenburg. Dit beteken dat hy byna voortdurend op reis was, meestal met die ossewa, in 'n wilde en dikwels onherbergsame wêreld met baie gevare. Gedurende sy ampstermyn breek ds. Van der Hoff op sy reise twee maal sy arm en een maal sy been en moet hy 'n tyd lank die kerkdienste sittende lei.

Nie net op kerklike terrein nie, maar byna op elke vlak van die geordende samelewing moet ds. Van der Hoff raad en leiding gee. Reeds in 1853 neem die Volksraad die "Van der Hoff-reglement" ten opsigte van die onderwys aan, waarvolgens die Kerk die toesig oor die onderwys verkry. Ná die aanvaarding van die Transvaalse Grondwet (1857), waarin die onderwys aan die staat opgedra word, was ds. Van der Hoff tot 1867 voorsitter van die kommissie van onderwys.

Op staatkundige vlak dra hy ook sy deel by om orde te skep. Daarom dien hy in 1855, toe die Volksraad 'n konsepgrondwet verwerp, uit protes sy bedanking in, maar hy trek dit terug toe die ontwerpgrondwet in beginsel aanvaar word. Met die aanvaarding van die Grondwet in Januarie 1857 word ook die Vierkleur, wat deur ds. Van der Hoff en sy broer ontwerp is, as vlag van die ZAR aanvaar. Ds. Van der Hoff neem op Potchefstroom, Rustenburg en Pretoria die godsdienstige deel van die plegtighede waar in verband met die eerste hysing van die vlag. Vir dié geleentheid skryf hy ook 'n "Vlaggelied", 'n soort eerste volkslied.

Die aanvaarding van die Grondwet van 1857 bring mee dat die Nederduitsch Hervormde Kerk tot staatskerk verhef word, hoewel dit juister is om dit as bevoorregte kerk te vertolk. Toe pres. Marthinus Wessel Pretorius in 1857 die Kerkraad van Potchefstroom vra om 'n verslag van die gemeente se finansies aan die Volksraad voor te lê, word sy versoek van die hand gewys. In 'n brief aan die president beklemtoon ds. Van der Hoff dit dat die Kerk in geen opsig aan die Staat onderworpe is nie.

In die Kerk bring ds. Van der Hoff ook orde en hy stel reeds in 1857 'n eerste kerkwet op, wat die Volksraad egter nie aanvaar nie. (Dit geskied eers met die Kerkwet van 1862, wat die Volksraad in Oktober 1863 as "Reglementen" van die NH Kerk bekragtig.) Hy publiseer in dié tyd "Eene stem uit de Kaapstad door den advokaat Brand weerklonken in Mooirivier ... met eenige aanmerkingen en toevoegselen uitgegeven door D. van der Hoff" (1857).

Met die koms in 1861 van die predikante A.J. Begemann na Pretoria, G.W. Smits na Rustenburg en N.J. van Warmelo na Zoutpansberg in 1864, word ds. Van der Hoff se arbeidsterrein kleiner. Maar met die kerklike twiste wat ontstaan weens die optrede van ds. Frans Lion Cachet in 1865 en daarna, staan hy andermaal in die brandpunt. Met ds. J.P. Jooste, van Desember 1868 NG predikant op Potchfestroom, raak hy in 'n openbare polemiek betrokke, soos blyk uit sy "Open brief aan ds. J.P. Jooste in antwoord op de zijne" (1871). Hierdie gespanne verhouding tussen die NH Kerk en die NG Kerk in Transvaal vertroebel ook die betrekkinge tussen die NH Kerk en die NG Kerk in die Kaapkolonie.

Op 28 Mei 1878 word die kwarteeu-ampsjubileum van ds. Van der Hoff luisterryk op Potchefstroom gevier. Die groot opkoms en die adres wat deur die kommissie van die Algemene Kerkvergadering aangebied word, beklemtoon die toegeneentheid en hoogagting wat hy geniet van diegene wat hom ken en met hom saamwerk. Onder sy leiding het die NH Kerk gegroei en was dit in 1878 'n welvarende kerklike gemeenskap van 19 500 siele, wat deur sewe predikante bedien is.

Ds. Van der Hoff se werkvermoë en toewyding oor 'n tydperk van baie jare was nie vrugteloos nie. Sy geestelike taak om leiding en rigting te gee in die grotendeels ongevormde pioniersgemeenskap wat hy aangetref het, het hy met groot sorg verrig. Hy het beskawings- en baanbrekerswerk van onskatbare waarde verrig. Die vrywording van sy tweede vaderland het hy nog in 1881 beleef en die woorde vir 'n aantal feesliedere geskrywe.

Op Potchefstroom neem ds. N.J. van Warmelo die begrafnisdiens waar. In Oktober 1920 bring die kerkraad van die plaaslike NH gemeente die graf weer in orde met 'n netjiese grafmonument daarop. 'n Bronsborsbeeld van ds. Van der Hoff deur Coert Steynberg is in die Van der Hoffgebou, Pretoria, en 'n ander is in die besit van die NH gemeente Potchefstroom.

Gesinslewe

Ds. Van der Hoff het op 25 Mei 1845 getrou met Anna Maria van Otterloo (Dordrecht, 8 Mei 1817 – Potchefstroom, 28 Mei 1882), die dogter van Arnoldes van Otterloo. Uit dié huwelik is een dogter (gebore 1878) en twee seuns, wat ds. Van der Hoff oorleef het, gebore.

Bronne

(af) De Kock, W.J. en Krüger, prof. D.W. (hoofreds.). 1972. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
(af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1955. Die Nederduitsch Hervormde Gemeente Pretoria 1855–1955. Pretoria: NH kerkraad.
(en) Potgieter, D.J. (editor-in-chief). 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery.

Verwysings

↑ (af) 1986. Gedenkalbum 1886–1986 van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika in woord en beeld. Pretoria: NHW-Pers.
↑ (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. Engelbrecht. 1955. Die Nederduitsch Hervormde Gemeente Pretoria 1855–1955. Pretoria: NH kerkraad.
↑ (af) 1986. Gedenkalbum 1886–1986 van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika in woord en beeld. Pretoria: NHW-Pers.

[1] (af) 1986. Gedenkalbum 1886–1986 van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika in woord en beeld. Pretoria: NHW-Pers.

[2] (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. Engelbrecht. 1955. Die Nederduitsch Hervormde Gemeente Pretoria 1855–1955. Pretoria: NH kerkraad.

[3] (af) 1986. Gedenkalbum 1886–1986 van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika in woord en beeld. Pretoria: NHW-Pers.

[1]

[2]

[3]