Jou

Jou
Wappe vo Jou
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Friburg (FR)
Bezirk:	Greyerzbezirkw
BFS-Nr.:	2138i1f3f4
Poschtleitzahl:	1656
Koordinate:	587513 / 16219146.6108557.2756421015
Höchi:	1'015 m ü. M.
Flächi:	55,24 km²
Iiwohner:	636 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.jaun.ch
Charte
Charte vo Jou www

Für onderi Bedütige va Jou gùgg Jaun

Jou ( [ˈjʊu̯], au Jùu gschrybe; amtlich Jaun, frz. Bellegarde, Greyerzer Patois Balavouêrda^ⓘ) isch a Gmei im Grüesch Bezirk im Kanton Frybùrg i der Schwiz. As isch di enzigi tütschspraachigi Gmei im Grüerschbìzìrk. D Mùndart va Jùu isch s Jùutütsch.

Geographi

Jaun lait im obere Jauntal (französisch Vallée de la Jogne), am nördliche Talhang vùm Jaunbach, wo de Gmeind de Name gee het ùn vo Oschte nooch Weschte dùrefliesst, 17 km öschtlich vùm Bezirkshauptort Boll (Lùftlinie). Es lait ùff de weschtliche, Frybùrger Syte vùm Jaunpass, wo s Greyerzerland mitem Simmetal im Kanton Bärn verbindet. Im Weschte ùn Nordweschte gränzt Jaun aa d Gmeind Val-de-Charmey (vor em Joor 2014 Galmiz) im Greyerzbezirk, im Norde aa Plaffeie im Seiseland, im Oschte aa Boltige ùn im Süde aa Saane, beidi im Kanton Bärn.

Topographi

D Gmeind bestoot uss de beide Dörfer Im Fang ( [v̥aŋ], französisch La Villette, 922 m ü. M.) aa de Mǜndig vùm Chlyne Montbach in de Jaunbach, ùn em Dorf Jaun sälber (1'015 m ü. M.). Usserdäm uss de Wyyler Boschena (Bossona), Zur Eich (943 m ü. M.) westlich vùm Dorf Jaun, Kappelboden (1'020 m ü. M.), Oberbach (1'025 m ü. M.) ùn Weibelsried (1'050 m ü. M.) östlich vùm Dorf ùn viile wytre Einzelhöf ùn Alphǜtte. Im Dorf Jaun entspricht e Karstquelle, wo s Wasser über en Wasserfall in de Jaunbach mǜndet. S Gmeindsbiet het e Gsamtflächi vo 55,2 km². Devo sin 0,95 km² (1,7 %) Siidligsflächi, 23,47 km² (42,5 %) sin landwirtschaftlichi Flächene (zùm gröschte Deil Alpweide), 21,46 km² (38,9 %) sin Waldfächi, 0,45 km² (0,8 %) sin Wasserflächene ùn 8,91 km² (16,1 %) isch unprodùktivs Land (Stand 2009). Jaun isch nooch Val-de-Charmey, Plaffeie ùn Haut-Intyamon di viertgröscht Gmeind vùm Kanton Frybùrg, ùn die höchstglägenschti Gmeind vùm Kanton. Mit 12 Yywooner pro Quadratkilometer (Stand: Dezämber 2015), isch es mit Abstand no nooch Val-de-Charmey mit 21,5 Lüt pro Quadratkilometer die Frybùrger Gmei mit de niidrigscht Bevölcherigsdichti.

Im Weschte verläuft d Gränz zue Galmis vùm Hochmatt (2'152 m ü. M.) zue de Les Planeys abe ùn em Holderbach (Riau du Gros Mont) lang bis zùm Hof Pra Jean, wo mit 890 m ü. M. de diefst Pùnkt vo de Gmeind isch. Nördlich vùm Jauntal goot s Gmeindsbiet über de Vanil des Raveires, d Maischüpfespitz (französisch Vanil d'Arpille oder au Petit Brun, 2'085 m ü. M.), Schopfespitz (französisch Gros Brun, 2'104 m ü. M.), Chörblispitz (2'102 m ü. M.) ùn de Schafberg, wo mit 2'223 m ü. M. de höchst Punkt vo de Gmeind lait. Zwǜsche de Chörblispitz un em Schafberg befindet sich de Euschelspass mit 1'567 m ü. M.. En chlyne Deil vo de Gmeinsflächi lait nördli vo däm Pass im Yyzugsbiet vum Schwarzsee. Au de östlichi Deil vùm Schwarzsee, e paar Hüüser vo Gypsera, d Riggisalp ùn de Gipfel vo de Kaiseregg (2'185 m ü. M.) öschtlich devo, ghöre zue Jaun. Im Oschte gränzt Jaun aa d Gmein Boltige im Simmetal. D Gränz verlauft dörte über de Westhang vum Bäderhorn, also nit bis ùff d Wasserscheide vum Jaunpass, wo scho zue Boltige ghört. Vo dört goot d Gränz de Bühlgrabe ùffe, ùn vo dört zur Bergchette vo de Gastlose. Südlich vùm Jaunbach ghöre d Däler vùm Sattelbach, em Chlyne Montbach ùn di östlichi Talflanke vum Ruisseau du Gros Mont mit em Berg Hochmatt (2'152 m ü. M.) zue Jaun. Dört gränzt Jaun aa d Talschaft Abländsche, ùn verläuft über de Gastlose (1'996 m ü. M.), de Sattelspitze (2'123 m ü. M.), d Wandfluh (2'133 m ü. M.) ùn vo dört wiider dur de Chlyne Mung (Petit Mont) ùff de Hochmatt.

• 
  de Jaunpass
• 
  Blick vùm Jaunpass ùff d Gastlose

Geologi

Geologisch isch s Jauntal e Deil vo de Voralpe, wo vor öbe 135 Millione Joor ab em Übergang vùm Jura zur Chryyde-Zit bis zum Tertiär vor 35 Millione Joor ùffgfaltet worde sin. D Frybùrger Voralpe bestönn uss Sedimentgstei, wo ùff Meeresablagerige zrùggoot. Im Jauntal sin des vorallem Mergel- un Chalchsediment. D Gastlose un d Maischüpfechetti bis zur Chörbliflue bestönn uss massivem Malmchalch. Am Schafberg findet sich de rot-gfärbti Mergelschiefer. In de Gastlose chùnt usserdäm Flysch-Gstei vor.

Im Jauntal finde sich viili Gsteinsformatione, wo dur d Erosion vum Chalchstei entstande sin. So zum Byspil d Charschtlandschaft In den Löchern öschtlich vum Hochmatt. Im Heidenloch, enere Charsthöhle in de Gastlose, findet sich e Tropfsteihöhle. Usserdäm finde sich viili Höhlesystem, wo s Wasser unterirrdisch duet fliesse, ùn wo nooch Schätzige e Reservoir vo 4 Millione Kubikmeter halte. Am ùffälligste devo isch de Wasserfall vo Jaun, wo s Wasser uss Höhle, wo vùm Vanil-Noir fliesse, nooch öbe nüün Dääg wiider aa d Oberflächi chùnt. Des isch zùm erschte Mool im Joor 1928 bi Wasserfärbige festgstellt worde, ùn bsùnders bi Untersuechige in de 1980er Joor.

Klima

S Klima in de Frybùrger Voralpe, wo Jaun lait, isch e füüchts atlantischs Klima mit relativ chlyne Temperaturschwankige. Näbel git's z Jaun numme sälte, wyl s Jauntal meischt ob de Näbelgränz lait. Im Durchschnitt het Jaun 151,5 Dääg mit Niiderschläg (Räge oder Schnee) im Joor. Öbe 30% falle als Schnee Am drochenschte isch de Oktober mit 9.0 Dääg ùn 113mm Niiderschlag, ùn am füüchteschte de Mai mit 15,5 Dääg bzw. de Juni mit 184mm. D Wätterstation vo Jaun lait ùff 1'030 m ü. M..

Monatlichi Durchschnittstemperature und -niderschläg für Joun (1961–1990) Jan Feb Mär Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dez Niderschlag (mm) 132 125 132 137 149 184 166 174 117 113 140 148 Σ 1.717 T e m p e r a t u r Jan Feb Mär Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dez N i e d e r s c h l a g 132 125 132 137 149 184 166 174 117 113 140 148   Jan Feb Mär Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dez Quelle: Bundesamt für Meteorologie und Klimatologie: Standardnormwerte 1961-1990: Niederschlagssumme

Flora ùn Fauna

lueg au: Pflanzename vo Jaun

D Pflanze- ùn Dierwält vùm Jauntal ergit sich uss de verschidne Läbensrüüm, wo sich dur d Höcheùnterschid ergee. Im Jauntal sin drüü Höchestufe verträte: d Montan- oder Bergstufe (800 bis 1200m), d Subalpin- oder Gebirgsstufe (1200 bis 1700m) ùn d Alpin- oder Hochgebirgsstufe (ab 1700m).

In de montane Zone finde sich hǜt vorallem Bergmatte. Di ursprünglig Vegetation sin Wysdanne, Buecha ùn Rotdanne. Ùff de Matte blüehe im Friejoor Schnieegglöggli, Narzisse, Huet-Reiffli, Schlǜssùblueme ùn Sublueme. Spööter chömme Storcheblueme, Roti Liechtneggeli, Wald-Storcheschnabel, Butterblueme, Schlange-Knöterich, Überech, Schärleg, Chimi ùn d Gräser füre. Ùff de Waldlichte finde sich au no Rotes Waldvögeli, Wysses Waldvögeli,Chnabechrütter ùn Sumpfwurz.

In de subalpine Zone finde sich di meiste Alpmatte. Im Friejoor findet mer als erschts d Alpeglöckli ùn de Frühlingskrokus. Spööter folge verschidni Enzian-Arte wie de Frühlings-Enzian, de Clusius-Enzian ùn de Gääle Enzian. Usserdäm no de Germela. Ùff de Matte ùn Hoochstuudefluere chömme no d Poppla, de Blaue Yysehuet, de Gääle Yysehuet, d Akelei ùn de Hohe Rittersporn. Aa Fälswänd waggst usserdäm de Türkenbund ùn ùff steinerne Böde de Grossblüetige Fingerhuet.

In de Alpine Zone de Waldgränz lang findet sich mangmool d Arbe. Ùnterhalb vo de Waldgränz waggse no d Bärgruose mit zwei Arte: de Rostrote ùn de Behaarte. Usserdäm waggse dörte no Heiteni, Rauschbeere ùn sältener d Krähenbeere. Aa sùnnige Häng finde sich usserdäm de Wacholder ùn d Bärentraube. Dernäbe waggst ùff de Häng au no d Alpe-Anemone. Ùff de Matte waggse d Paradieslilie ùn s Männertreu, ùn ùff Chalchböde Kopfiges Kreuzkraut, s Edelwyss, Alpenaster ùn d Steinnelke. In de Felssplate findet mer no s Aurikel oder de Gegeblättrige Steinbrech. Ùff de Steinschutthalde schliessli waggse s Alpen-Leinkraut ùn sälte Wyyser Alpe-Mohn.

• 
  Hùnds-Sekkù
• 
  Chila
• 
  Poppla
• 
  Arba
• 
  Bärgruose

Im Jauntal chömme mehreri Wild-Tier vor. Dezue ghöre bsùnders d Gämse. Staiböck chömme im Vanil-Noir syt 1953 vor, wo mer e paar Exemplar ussgsetzt ùn sich etabliert hen. Ab 1900 werde z Jaun au Reh beobachtet, wo eigetli änder in de Ebeni heimisch sin, sich aber vo dört in d Bergwälder zrùggzoge hen. Ob de Waldgränz huuse im Jauntal d Murmeli un d Schneehase; im Tal abe au Fäldhase. Usserdäm chömme Fǜggs vor, wo friener viil gjagt worde sin. Zue de andre Raubtier ghöre de Lùggs, de Steinmarder ùn sältener de Baummarder, de Iltis ùn s Wiisel.

Ùnter de Gryfvögel finde sich s Wanderli, de Muusevogel, de Totevogel, de Waldkauz ùn de Steinadler. Im Tal finde sich usserdäm Spatze, Maise, Buchfinke, Ggagger, un sältener s Birkhuen ùn s Auerhuen In de höchere Lage finde sich d Alpendohle, ob de Waldgränz s Schneehuen in de Wälder de Herevogel, de Tannenhäher ùn de Specht, ùn aa de Felswänd de Fluesspächt. Zue de Zugvögel, wo im Summer im Dorf nischte, ghöre de Spyri ùn d Schwalbe. Im Jaunbach chömme Forelle vor. Schlange wie d Kreuzotter git es fascht keini mee.

• 
  Gämse
• 
  Murmeli
• 
  Lùgs
• 
  Muusevogel
• 
  Alpendohle

Gschicht

I s ober Jauntal sin d Alemanne im 12. Joorhùndert vùm Simmetal uus yygwanderet. Im Mittelalter het Jaun zum Herrschaftsgebiet vù Korbersch ghört, isch aber 1249 Sitz vùnere Nääbelinie vù de Herre vù Corbières worde, wo s d Herrschaft unter drei Brüedere ufteilt hän. D Bùrg Bellavuarda isch wege dem uusbout worde. Im Joor 1285 isch d Herrschaft Corbières-Jaun unter d Oberhoheit vù de Graafe vù Savoye choo. Dur e Iifall vù Trùppe us em Saaneland ùnd em Simmetal isch d Burg 1407 gschlisse worde.

Jaun het 1475 e Bùrgrächtsvertrag mit Frybùrg gschlosse. D Herrschaft, wo um die Zyt unter em Schutz vù dr Groofschaft Greyerz gstande isch, isch 1504 an Frybùrg übergange. Am Aafang vùm 16. Joorhùndert isch d Nääbelinie vù dr Herre vù Corbières-Jaun usgstoorbe, und Jaun isch vù 1504 bis 1798 e frybùrgischi Landvogtei gsii. S Gebiet ùm d Sidlig Ablendsche isch anne 1555 aber Bärn zuegschlaa worde. Bi re Brùnscht im Joor 1711 sin e Huffe Hüüser abbrännt.

Noch em Zämebrùch vùm Ancien Régime 1798 isch s Dorf zerscht provisorisch, ab 1848 definitiv zùm Bezirk Greyerz choo. No bis 1870, wo di nöi Stroos i dr Jaunbachschlucht oberhalb vu Broc ùfgmacht worde isch, isch Jaun wirtschaftlich mee zùm Simmetal wie zùm Greyerzerland aane orientiert gsii.

Ortsname ùn Wappe

s Wappe vo Jou

De Name vo Jaun goot, wie scho dr Johann Ulrich Hubschmied vermuetet het, wahrschynts ùff s gallischi Wort *Jagonia zrùgg, wo öbe ‚chaltes Wasser‘ bedütet ùn de Jaunbach, s Landwasser oder de Wasserfall meint. De Name isch deno ùff di ganz Siidlig übertrage worde ùn isch 1397 zùm erschte Mool inere Urkùnd als Youn belait; 1475 als Yon. Im Französische meint mer mit La Jogne hǜt no de Jaunbach, d Gmeind sälber aber wird als Bellegarde oder im Greyerzer Patois als Balavouêrda^ⓘ bezeichnet. De Name laitet sich ursprǜngli vùnere Bùrg ab, wo hǜt nùmme no Muurrescht erhalte sin, ùn scho 1228 als Ballavuarda zùm erschte Mool urkùndlig erwäänt wird. 1395 wird d Bùrg als Ballewalda, 1423 als Ballagarda ùn 1475 als Bellagarda erwäänt. De Name bedütet ‚schöni Wacht‘. De Name Jaun isch also älter, au wenner ersch spööter in de Urkùnde ùfftaucht.

De Name vùm Dorf Im Fang leitet sich vo de Forme Bifang ùn Infang ab, wo e yygränzts Stùgg Land, Matte oder Acker meint. Ùff Französisch sait mer däm Dorf La Villette, wo e Diminutiv vo villa isch ùn also öbe ‚Landhüüsli‘ bedütet.

S Wappe vo Jaun zeigt e silbrigs Andreaschrüüz uffeme schwarze Grund. Es isch syt em 16. Joorhundert als Wappe vo de Vogtei überliiferet.

Bevölkerig

Mit 686 Iinwohner (Endi 2010) ghört Jou zu de chlinere Gmeinde vam Kanton Frybùrg. D Gschlechterverdeilig isch 51,7 % Manne ùn 48.3% Fraue (Stand 2008). D Bevölcherig het sich im Joor 2000 ùff 254 Huushalt verdeilt, wo im Dùrchschnitt 2,7 Persone dinne gwohnt hen. 247 Wohnige bzw. 70,4 % sin ganzjäärig gewohnt gsi, 87 bzw. 24,8 % sin nùmme en Deil vùm Joor bewohnt gsi, ùn 17 (4.8%) sin läär gsi. Chinder ùn Jugedlichi bis 19 Joor hen 2000 30,1 % vo de Yywohner ussgmacht, Erwaggseni (20-64 Joor) hen öbe 50,6 % ussgmacht ùn Seniore über 64 Joor 19,3 %. Im Joor 2000 sin 524 bzw. 75,5 % vo de Yywohner vo Jaun au dörte ùff d Wält cho, 75 bzw. 10,8 % sin usseme andre Deil vùm Kanton Frybùrg cho, 53 bzw. 7,6 % usseme andre Deil vo de Schwyz ùn 26 bzw. 3,7 % vo usserhalb vo de Schwyz. 2008 sin 96,5 % Schwyzer gsi ùn 3,5 % hen e ussländischi Staatsaaghörigkeit gha.

Jaun isch zum gröschte Deil katholisch. In de Volchszäälig vo 2000 sin 626 bzw. 90,2 % römisch-katholisch gsi ùn 32 bzw. 4,6 % sin reformiert gsi. De Rescht het chrischtlich-orthodox, muslimisch, agnostisch oder atheistisch aagee bzw. het kei Aagabe gmacht.

In de Volchszäälig vo 2000 hen 89,5 % aagee, dass Dütsch die Sprooch isch, wo si am beschte schwätze ùn 9,8 % Wäutsch. Als Sprooch, wo si jede Daag schwätze, hen 44,7 % nùmme Schwyzerdütsch aagee, 7,8 % Schwyzerdütsch ùn Hochdütsch, 37,1 % Dütsch ùn Französisch, 5,6 % nùmme Französisch, ùn 2 % Dütsch, Französisch ùn Änglisch. Jou isch aso s einziga dütschsprachchiga Duorf vom Bezirk Gruyersch. D Schprachgrenza zum französische- ùn teilwys no frankoprovenzalische (Patois) Sproochbiet, durchquert s Jouländle weschtlich vam Wiler Im Fang. Di meischte Yywohner vo Jaun sin zweisproochig un chönne au Französisch. Friener, ùn zum Deil no hǜt, hen d Jauner au de Greyerzer Patois als Zweitsprooch gschwätzt.

D Mundart vo Jaun, s Jounertütsch, ghört zue de höchstalemannische Dialäkt. Jaun nimmt innerhalb vo de Dütschfrybùrger Dialäkt e Sùnderstellig yy, ùn het mee Gmeinsamkeite mit de Dialäkt vùm Bärner Oberland, wie mit em Seislertütsch im Kanton Frybùrg. De Grund isch e gwǜssi sproochlichi Isolation vo Jaun: Im Weschte verlauft d Sproochgränz zum Französische bzw. friener zùm Patois, de Wäg in de dütschsproochige Seisebezirk isch durch d Berg versperrt, ùn d Beziehige zum Simmetal im Kanton Bärn sin änder beschränkt gsi, syt dörte d Reformation yygfiert worde isch.

1880 het Jou 877 Iinwohner kho, 1900 825. Im Lauf vom 20. Jahrhundert isch d Iinwohnerzahl longi Zit zwǜsche 750 und 850 Persone gschwonkt, het aber in de 1960er Jahr dütlich abgnuo. Sitdem isch d Bevölkerigszau zimlich schdabiu blibe.

Kultur ùn Sehenswürdigkeite

Sehenswürdigkeite

Näbe landschaftliche Sehenswürdigkeite wie zum Byspil em Wasserfall vo Jaun, finde sich ùffem Biet vo de Gmeind Jaun au viili religiösi Sehenswürdigkeite ùn architektonischi Denkmäler wie Chilche, Chappelle, Grotte ùn Chrüüz.

Chilche

Im Dorf Jou sälber git's zwei Chilche. Di alti Chilch isch zum erschte Mool im Joor 1228 erwäänt worde, baut worde isch si aber wahrschynts scho im 12. oder 11. Joorhundert. Vo de erschte Bauetapp sin aber nùmme Deil vo de Grùndmuure im Chor erhalte bliibe. In de letschte Bauetappe bestoot d Chilch usse eme längsrächteckige Schiff, wo ùff en Neubau vo 1808/11 zrùggoot, emene schmälere Chor, wo im 13. oder 14. Joorhundert baut worde isch, ùn eme Durm, wo uss de dritti Bauetapp vo 1555/1566 stammt. S Schiff ùn de Chor hen e knickts Satteldach, wo wie au de Durm mit Schindle deggt isch. Ab 1908 isch d Chilch deno nùmme no für profani Zweck bruucht worde ùn in schlächtem Zuestand gsi. De Grossdeil vo de Inneyyrichtig ùn d Glocke sin in di neui Chilch yybaut worde. Es sin aber Rescht vo Wandmoolereie ussem 16. Joorhundert erhalte gsi; d Deckemoolereie ussem frie 19. Joorhundert sin bi de Renovation aber zerstört worde. Di alti Chilch isch in de 1970er bis 1990er Joor renoviert worde ùn hüt isch dörte s Gsangshuus ‚Cantorama‘ unterbrocht.

Di neui Chilch isch zwüsche 1908 ùn 1910 baut worde, wyl di alti Chilch viilene Jauner z chly gsi isch ùn usserdäm in schlächtem Zuestand gsi isch. D Chilch isch im Stil vùm frie 20. Joorhundert inere Mischig uss Neugotik ùn Heimetstil ghalte. D Südsyte vo de neue Chilch isch zum Tal ussgrichtet ùn als e Schaufassad bildet. Im öschtliche Deil devo befindet sich nooch Süde ussgrichtet de Glockedurm ùn nördlich devo s Archiv. En Grossdeil vo de Usstattig isch uss de alte Chilch überno worde, so d Näbealterbilder ussem 17. Joorhundert, d Messchelch ussem 16. ùn 17. Joorhundert ùn de Holzalter, wo am Aafang vùm 16. Joorhundert vùm Künschtler Hans Roditzer hergstellt worde isch.

D Josephschilch im Fang isch zwüsche 1868 ùn 1871 baut worde ùn im Joor 2000 renoviert worde. S Schiff vo de Chilch het e Satteldach ùn zwei Spitzbogefenschter ùff jederer Syte, wo ine Chor mit eim Spitzbogefenschter ùff jedere Syte überegoot. Im Weschte isch en quadratische Glockedùrm miteme oktogonale Dùrmhelm.

• 
  Di alti Chilch vo Jou
• 
  Di neui Chilch vo Jou
• 
  Holzchrüüz ùffem Gottsacker vo Jou

Chapelle

Näbe de Chilche git's z Jaun mehreri Chapelle. Im Wyyler Chappelbode lait d Antoniuschapelle. Wänn si gnau baut worde isch, weiss mer nit, 1735 wird aber imene Bericht erwäänt, si wäri vor churzem vùm Pfarrer Fleischmann baut worde. Im Wyyler Wyybelsried isch deno d Mariechapelle, wo 1691 baut worde isch, 1837 renoviert ùn 1894 vergrösseret worde. In de 1950er Joor isch si no emool renoviert worde.

Im Fang stoot ebefalls no e Chapelle, d Huuschapelle Cottier, wo 1673 baut worde isch. Wo im Fang im 19. Joorhundert e Chilch baut worde isch, het d Chapelle als Schopf dient, isch deno aber in de 1950er renoviert worde ùn als Huuschapelle bruucht worde. Schliessli stoot im Chlyne Mung ùff 1450m no e Holzchapelle, wo 1975 baut worde isch.

Chrüz ùn Grotte

Ùffem Gottsacker vo Jaun finde sich handgschnitzti Holzchrüüz, wo zum gröschte Deil vùm Jauner Holzschnitzer Walter Cottier gmacht worde sin. Si stelle in de Regel öbis ussem Läbe vo de Verstorbene dar, zum Byspil de Bruef oder s Hobby oder au d Person sälber. Dezue isch aa jedem Chrüz e Chrischtusfigur aabrocht.

Dernäbe git's ùffem Biet vo de Gmeind viili Berg- ùn Alpchrüz, in de Regel eifachi Holzchrüz mit ere Chrischtusfigur. Dezue ghöre e Chrüz ùffem Chörblispitz, wo zum erschte Mool 1937 eis ùffgrichtet worde isch, s Chrüz ùff de Hochmatt, e Chrüz ùffem Grat vo de Gaschtlose, s Chrüz ùff de Schüdweid ùff 1736 m, s Chrüz in de Bossona, wo in de 1950er ùffgstellt worde isch ùn friener s Zyyl vunere Prozession gsi isch, s Chrüz in de Chrüzmatte Im Fang, wo scho syt immer e Chrüz stoot, s Chrüzli aa de alte Chly-Mung Stroos, wo schynts au scho syt immer e Chrüz uss Yyse im Chalkfelse isch, s Chrüz ùff de Tengelymatte, wo nooch de Lawinekatastroph vo 1954 ùffgstellt worde isch, s Chrüz in de Dara, wo aa d Jauneri Appolonia Schuwey errinret, wo 1644 als Hex hyygrichtet worde isch, ùn wyteri.

Es git z Jaun drüü Grotte. Eini isch d Lourdesgroote ob de Dara ùffeme Bergfelse, wo am Aafang vùm 20. Joorhundert yygrichtet worde isch, ùn in de 1940er ùn 70er Joor erneuret worde isch. E zweit Lourdesgrotte isch im Grabeweidli, wo 1955 gwyycht worde isch. E dritti isch Im Fang, wo um 1930 entstande isch ùn in de 1960er Joor ussbaut worde isch. Usserdäm git's z Jaun öbe sechs Bethüüsli, Statue oder Bildstöck.

Bùrg

Z Jaun findet sich e Bùrgruine, d „Ballavuarda“ ùff 1100 bis 1180 m zwüschem Euscheltal ùn em Oberbach ùffem rächte Ufer vùm Jaunbach, wo de Gmeind ihre französische Name gee het. D Bùrg isch im Hochmittelalter spöötestens im 13. Joorhundert baut worde. Vo dörte uss hen d Herre vo Korbers-Jaun, wo ùnter de Oberhoheit vo de Savoyer ùn de Greyerzer gstande sin, s Daal bherrscht. Um 1407 isch d Bùrg imene Stryyt zwüschem Groof Anton vo Greyerz ùn de Lüt vo Saane ùn Châteaux d'Œx zerstört worde. Luut em Chronischt Justinger isch si vo de Thuner, Simmetaler ùn de Frutiger erobret ùn zerstört worde. D Bùrg isch deno schynts nümm ùffbaut worde ùn isch verfalle. 1880 hen schynts no grössri Rescht gstande, aber wo d Bùrg 1948 zum erschte Mool archäologisch ùntersuecht worde isch, isch nùmme no ei Umfassigsmuur gstande, usserdäm no Rescht vùm Bergfried, wo no bis zue 11,5 Meter hoch gsi sin. De Grabigsleiter het deno in sym Bericht dezue ùffgruefe de Durm z erhalte zume „Jaun vor der Schande zu schützen seinen Turm zerfallen zu sehen, dem es seinen zweiten Namen ‹Bellegarde› verdankt.“. Es isch deno aber nüüt mee gmacht worde ùn im April 1979 isch d letscht Muur vùm Durm au no yygstürzt. D Überrescht vo de Bùrg sin spööter bfeschtigt worde ùn sin hüt en Ussichtspunkt.

Brüüch

Friener hen Prozessione z Jaun e wichtigi Roll im religiöse Läbe gspiilt. Dezue hen de ‚St.-Johannes-Chrüzgang‘, de ‚St.-Anna-Chrüzgang‘ oder de ‚Kreuzgang nach Hinter der Fluh‘ ghört. De bekanntescht isch aber de ‚Galmis-Chrüzgang‘ gsi, wo 1641 vùnere Marie Mooser gstiftet worde isch ùn in de Bittwùch ùff Galmis gfiert het. Im Joor 1868 sin die Chrüzgang aber mir ere Verodnig vùm Bischof abgschafft worde. Nooch em Zweite Vatikanische Konzil het d Zaal vo de Prozessione wyter abgno. Hüt finde no d Fronleichnamsprozession, verschidni ‚Chrüzi‘-Bittprozessione ùn usserdäm e Prozession am Pfingstsùnntig statt.

D Chilbi findet z Jaun jeds Joor am Sùnntig vorem letschte Julimontag statt. Am Samschtig vor de Chilbi ùn am Sùnntig sälber finde Tänz statt. Zue de Bruuch, wo hüt no läbig sin, ghört de ‚Schafscheid‘, wo jeds Joor am Mentig noochem Eidgnössische Bettag stattfindet. Aa däm Daag dien d Hirte ihri Schoof ins Daal abe tryybe, wo si deno verchauft werde. Näbe de Schoof wird au no sùnschtigs Chlyvie ghandlet, ùn hüt git's au Ständ mit viile sùnschtige Produkt.

Zue de ehemoolige Brüüch, wo nümme stattfinde, het zum Byspil s ‚Sumau‘ ghört, wo am Sùnntig nooch em Schlachte vùnere Suu stattgfùnde het. Bi däm Fescht sin Verwandti, Noochbare ùn de Metzg cho ùn hen Gericht ussem Fleisch vo de Suu gässe. E wyters Fescht isch d ‚Meijestelleta‘ gsi, wo meischt am erschte Samschtig vùm Mai stattgfùnde het, wänn in de Wirtschaft en neue Wirt aagfange gha het. Bi däm Fescht isch meischt en lange Holzstamm ùffem Hofblatz ùffgstellt worde, wo Chletterer deno versuecht hen e Tännli ùn e Flasch Wyy abezhole. Ùff de Alpe het als d ‚Nidelsuuffeta‘ stattgfùnde, wo d Senne ab ùn zue Lüt zumene Fescht yyglade hen wo Raam (Nidel) gässe worde isch. E wyters Fescht isch d ‚Wǜrzihacketa‘ gsi, wo mer zämme Enzianwurzle ghackt het ùn deno zämme s Oobe gässe het.

Sage

Z Jaun sin zaalrychi Sage ùn Gschichte verbreitet, wo viilmool mit de bsùndre geographische Bschaffeheite zämmehänge. Die Sage sin zum Deil ùffgschriibe ùn in Zitige oder Volchskalender veröffentlicht worde. De Moritz Boschung het möglichscht alli Sage ùn Gschichte für s Buech „Jaun im Greyerzerland“ zämmetrait. E Deil Gschichte sin ursprüngli ùff Französisch erschiene, e Deil au in Jauner Mundart.

Hüüfig handle d Sage vo Hexe oder sùnschtige Zauberwese, wie zum Byspil „Die Hexe von der Alpligenfluh“, wo vùm Carl J. Luther ùffgschriibe worde isch oder „D Häx vom Loweli“, wo vùm Leonhard Thürler 1943 in Jauner Mundart ùffgschriibe worde isch. De Name vo de Häx wird viilmool als ‚d'Apela‘ gnännt, wo wohl ùff d Jauneri Apollonia Schuwey zrùggoot, wo 1644 als Häx hygrichtet worde isch. E hüüfigs Thema isch au vo Zwergli, wo vo de Senne ùff de Alp e Schüsseli Raam oder öbis äänligs überchömed, ùn im Gägezug defür s Vie vor Unwätter ùn Unfäll bschütze. In denne Gschichte wird de meischt vùmene Senn verzäält, wo nit aa d Bergzwergli glaubt ùn statt em Schüsseli Raam e Schüsseli Schyysdrägg anestellt ùn sälleweg Unheil über d Alp bringt. Eso Gschichte sin zum Byspil „Das Zwerglein im Homattli“ vùm Leonhard Thürler, wo 1918 veröffentlicht worde isch.

Andri Sage wiider handle vo de Pescht, wo fascht alli Yywohner vo Jaun um s Läbe bringt, bis Zwergli de letschte Überläbende roote, Diktam un Bibenell z ässe, was d Pescht vertryybt. Gschichte wie „Der Jäger auf der Roten Fluh“ (ùffgschriibe vùm Alfons Aeby ùn spööter 1965 vùm German Kolly) oder „Der Jäger und die Andacht“ (ùffgschriibe vùm Carl. J. Luther) handle vùmene Jäger, wo entweder au am Sùnntig go jage goot, d Andacht nit verrichtet oder sùnscht e Gotteslästerig begoot ùn defür am Berg erstarrt oder sùnscht es Unglück het. Dernäbe git's no mee Gschichte, wo meischt au vo Geischter, Düüfel oder Ungheuer handle.

Familie ùn Persönligkeite

D Jauner Bürgerfamilie verdeile sich vorallem ùff d Familie Buchs, Mooser, Cottier, Rauber, Schuwey, Boschung, Jaggi ùn Thürler.

D Boschung stamme ursprüngli wohl vo Riaz ùn hen de welsche Name Bosson gha. Z Jaun sin si syt 1500 belait. En zweite Zwyyg isch spööter ins Simmetal ussgwandret, deno ùff Charmey ùn vo dört gäge 1800 wiider zrùgg ùff Jaun.

D Buchs stamme warschynts vo Buchs im Kanton Züri ùn sin syt 1385 z Jaun noochgwyyse.

D Cottier stamme ursprüngli uss Rougemont im Kanton Waadt, ùn sin gäge 1600 ùff Jaun cho.

D Jaggi stamme vo Gadme im Kanton Bärn, ùn sin syt 1856 z Jaun aasässig.

D Julmy isch syt 1443 z Jaun belait, vo wo d Familie gnau stammt weiss mer aber nit.

D Mooser sin wohl scho immer z Jaun aasässig. De Familiename isch in de Schwyz sehr hüüfig, drùm cha's au sy, dass d Familie ussem Senseland oder ussem Kanton Bärn stammt.

D Rauber sin au scho immer z Jaun belait. De Name chunt warschynts vùm französische Robier ‚Schneider‘.

D Rutscho stamme ursprüngli wohl uss Savoye, wo syt öbe 1600 z Jaun als Ruffio belait isch. De Name het sich z Jaun deno zue Rutscho wyterentwigglet, derwylscht er im Französiche zue Ruffieux worde isch.

D Schuwey stamme ursprüngli als Souvey vo Corbières un sin syt de Mitti vùm 17. Joorhundert z Jaun belait.

D Thürler sin ursprüngli vo La Roche, wo si syt 1308 belait sin ùn hüt Théraulaz heisse. Z Jaun sin si syt 1440 belait.

Wäge de relativ wenige Familienäme sin in de Alltagssprooch z Jaun meischt Übernäme bruucht worde, wo meischt höggstens e paar Generatione lang glych blybe sin. Die Übernäme chönne entweder nooch em Vorname vùm Vater oder vo de Muetter sy (z. B. „dr Käte Nont“, wie de Ferdinand Boschung (1815-1892) nooch synrer Muetter Katharina gnännt worde isch), vùm Grossvater (z. B. „Benzes Tobi“ - Tobias Buchs (1871-1930) nooch sym Grossvater Benjamin), nooch em Familiename vo de Muetter (z. B. „dr Marrùs Pieter“, wie en Peter Buchs (1874-1959) nooch em Familiename Marro vo synrer Muetter gheisse het), nooch em Wohnsitz (z. B. „Flüeti Pieter“; Peter Boschung (1882-1966, wo im Flüeti gwohnt het), nooch em Bruef (z. B. „dr Chuerbere Alfons“; Alfons Cottier (1889-1971) wyl syni Grossmuetter Chörb hergstellt het), eme Amt (z. B. „Statthalter Josi“, wie de Josef Buchs (1778-1839) ùn syni Noochfaare heisse, wyl syn Vater de letscht Statthalter vo Jaun gsi isch) oder nooch sùnschtige Bsùnderheite (z. B. „dr Ruote Zorschi“ für de Josef Buchs (1854-1910) wyl syni Muetter rothoorig gsi isch, oder „Puppes Eduaar“, wie en Eduard Buchs (1858-1946) gheisse het, wyl syni Muetter z Charmey poupée gnännt worde isch).

Zue bekannte Lüt, wo z Jaun ùffgwaggse sin, ghöre:

• De Marcel Buchs (*1862–†1948): Gründer vùm Elektrizitätswerch Jaun.
• De Dr. Athanas Cottier (*1864–†1949): Pfarrer ùn Dekan z La Chaux-de-Fonds.
• Syn Brueder, de Johann Cottier ‚Gäßlersch Johoni‘ (*1876–†1936): Seelsorger im Bischtum Basel ùn Verfasser vo Gschichte ùff Jounertütsch.
• D Marie Joseph Boschung (*1877–†1955): Spitalschwöschter ùn Novizemeischteri bi de Marthaschwestern.
• De Alexander Schuwey (*1879–†1949): Pfarrer z Plaffeie, wo nooch eme Dorfbrand de Bau vo de neue Chilch vo Plaffeie in d Wäg gleitet het.
• De Aloys Schuwey (*1881–†1971): Pfarrer z Heiteried ùn ab 1912 Schuelinspektor vùm katholische Deil vo Dütschfryybùrg.
• De Raphael Cottier (*1891–†1974): Generalsekretär vo de SBB, vo 1940 bis 1950 Direktor vùm Eidgnössische Amt für Vercheer ùn deno bis 1958 Direktor vùm Zentralamt für de internationale Yysebaanvercheer.
• D Ania Schuwey (*1898–†?): Vorsteheri vùm Waisehuus Einsiidle ùn ab 1944 Leiteri vùm Waisehuus St. Wolfgang.
• De Oswald Buchs (*1900–†?): Professor z Immesee ùn ab 1942 Direktor vùm Institut Stavia z Estavayer-le-Lac.
• De Athanas Cottier (*1902–†1969): Vo 1938 bis 1942 Leiter vùm Justinusheim z Fryybùrg ùn ab 1946 Direktor vùm Kanisiuswerch.
• De Dr. iur. Max Aebischer (*1914–†2009): Z Rechthalte ùff d Wält cho ùn z Jaun ùffgwaggse, Grossroot, Stadtamman vo Fryybùrg, deno Staatsroot ùn Nationalroot, 1968 Nationalrootspräsi ùn wyteri Ämter.
• De Walter Cottier (*1921–†1995): Bildschnitzer, wo 1988 de Dütschfryybùrger Kulturpryys übercho het.
• De Dr. iur. Marius Cottier (*1937): Ab 1976 Staatsroot ùn Vorsteher vo de Direktion für Erziehig ùn kulturelli Aaglägeheite.
• De Anton Cottier (*1943–†2006): Gmeindsroot vo de Stadt Fryybùrg, Grossroot ùn Ständeroot vùm Kanton Fryybùrg.
• De Louis Jaggi (*1948): Skilangläufer.

I de Färnsehreihe «SRF bi de Lüt – Unser Dorf» het SRF im Merz 2017 verschideni Jauner Dorfbewohner porträtiert, so de pensionierti Muurer Felix Thürler, wo nach eme Ärdbebe z Nepal bim Wiederufbau vom ene Spital ghulfe het, d Kathrin Mooser als langjährigi Verchäuferi im Dorflädeli oder di 12-jährigi Anina Buchs, wo Langläuferi und Schlagersängeri wärde wott.

Weblink

 Commons: Jaun – Sammlig vo Multimediadateie

• Offizielli Websyte vo Jaun
• Internetportal Jaundeutsch
• Lùftùffnaame vo Jaun

Literatur

• Moritz Boschung (Hrsg.): Jaun im Greyerzerland. Deutschfreiburger Heimatverein, Freiburg im Üechtland 1988.
• Jean-François Steiert: Jaun. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.