Saltar al conteníu

Noia

Coordenaes: 42°47′06″N 8°53′16″W / 42.785°N 8.8877777777778°O / 42.785; -8.8877777777778
Esti artículu foi traducíu automáticamente y precisa revisase manualmente
De Wikipedia
Noia
Alministración
País España
Autonomía Galicia
Provincia provincia d'A Coruña
Tipu d'entidá conceyu de Galicia[1]
Alcalde de Noia Santiago Freire (es) Traducir
Nome oficial Noia (gl)[2]
Códigu postal 15200
Xeografía
Coordenaes 42°47′06″N 8°53′16″W / 42.785°N 8.8877777777778°O / 42.785; -8.8877777777778
Noia alcuéntrase n'España
Noia
Noia
Noia (España)
Superficie 37.2 km²
Altitú 10 m
Llenda con Porto do Son, Lousame, Brión y Outes
Demografía
Población 14 115 hab. (2023)
- 6839 homes (2019)

- 7424 muyeres (2019)
Porcentaxe 1.26% de provincia d'A Coruña
Densidá 379,44 hab/km²
Más información
Estaya horaria UTC+01:00
concellodenoia.gal
Cambiar los datos en Wikidata

Noia[3] (Noya en castellanu)[4] ye un conceyu d'España. Pertenez a la provincia de La Coruña, na comunidá autónoma de Galicia.

Asitiar nel puntu más interior de la ría de Murios y Noia, la más septentrional de les Ríes Baxes. El términu municipal tien una superficie de 37,21 km².[5] Ye la capital de la contorna homónima, qu'abarca los conceyos de Lousame, Noia, Outes y Porto do Son. La contorna de Noia tien anguaño 33 754 habitantes, 14 337 d'ellos censaos nel términu municipal que-y da nome.[6]

Según el nomenclátor de 2014, el términu municipal entiende cinco parroquies y la capital, la villa de Noia, con un total de 106 entidaes de población, cientu cuatro asentamientos según el documentu d'aprobación inicial del PGOM de Noia del 2013 (cientu trés rurales y unu urbanu, la villa de Noia).[7]

Toponimia

[editar | editar la fonte]

El topónimu Noia provién d'una forma Noega, d'orixe protoindoeuropéu o inclusive anterior, que tamién s'atopa n'Asturies y Cantabria (por casu en Noja). El significáu ye escuru, pero podría tar rellacionáu col celta *nouika, 'nueva', colo que'l topónimu fadría alusión a una fundación recién y sería l'equivalente a «Villanueva».[8] Otros autores asígnen-y un orixe na hidronimia paleoeuropea, del raigañu indoeuropea *neigw- 'llavar', la mesma que pal topónimu "Nois".[9]

Ye famosa la lleenda, que se reflexa nel escudu del conceyu, según la cual Noia sería fundada por Noé que-y punxo'l nome en memoria de Noela, la muyer del so fíu Jafet.[10]

Xeografía

[editar | editar la fonte]

Situación

[editar | editar la fonte]

El conceyu asitiar al sur de la desaguada del ríu Tambre, atestando al norte con Serra de Outes y Brión. Ye la parroquia de Roo la que s'atopa nesta desaguada, y yá a empiezos de la ría de Murios y Noia, nel llugar d'A Barquiña.

El centru urbanu en sí, atópase na desaguada d'otru ríu, la Traba, y entiende les parroquies de San Martín de Noia, Santa Cristina de Barru y Santa Marina del Obre. Al este llenda col conceyu de Lousame. Dende'l centru de Noia puede esfrutase de la ría de Noia y de les sos parroquies más al sur: les de Boa y Argalo, cola que yá llinda Noia col conceyu de Porto do Son.

Dientro del términu municipal de Noia esisten dos zones estremaes, una zona mariniega de poca altitú que cubre la mayor parte del conceyu y otra zona de calter más montascosu.

El San Lois (363m), vistu dende'l paséu marítimu de Noia. A pesar de nun ser el monte más altu del conceyu, El San Lois quiciabes sía'l más conocíu por cuenta de los sos vistes sobre la ría y sobre la Villa de Noia.

La primera, la zona mariniega, nun supera los 200 m, les altitúes bazcuyen ente'l nivel del mar y los 100 m y ye equí onde s'asitien la práutica totalidá de los nucleos urbanos del conceyu, la mayoría asitiaos na ensenada que formen na desaguada los ríos Tállara y Traba. Esta zona toma la zona mariniega de la parroquia de Boa, la parroquia del Obre, la villa de Noia, la parroquia de Santa Cristina, el norte y este de la parroquia d'Argalo y la franxa de la zona occidental de la parroquia de Roo, a lo llargo del Tambre. Solo la parte más oriental da parroquia de Roo, el sur de la de Boa según parte de la parroquia de Argalo presenten altores más elevaos.

Esta área mariniega estender escontra l'interior aprovechando los valles de los ríos que desagüen na ría. Trátase d'una franxa de territoriu que la so anchor cubre la práutica totalidá del conceyu solu frenada pol empiezu de la Sierra del Barbanza al sur y la zona del Monte Costoira escontra'l norte, na parroquia de Roo.

La segunda , la zona montascosa estrémase de la mesma en dos zones, la más montascosa asitiada nel nordeste del conceyu, na parte oriental de la parroquia de Roo. La parroquia de Roo ye la más estensa de toes y una de les menos poblaes, debíu precisamente a que la mayor parte de la so superficie presenta unes rimaes mayores al 50%. La mayor parte d'esta zona asítiase percima de los 300 m d'altitú. La zona occidental de la parroquia asitiar ente esta zona montascosa y el ríu Tambre lo que fai que nesta zona esistan grandes pendientes debíu al contraste esistente. Nesta zona montascosa llevántase'l monte d'A Costoira, que colos sos 530 metros ye'l más altu del conceyu. La fastera occidental de la Pena de Ferro (529 m) tamién s'estiende per esta zona montascosa pero la mayor parte d'esti monte, incluyíu'l so puntu más altu, pertenez al conceyu de Lousame.

La otra zona montascosa ye la que s'asitia al suroeste del conceyu, na zona interior de la parroquia de Boa y el sur y oeste de la parroquia d'Argalo. Nesta zona empieza la Sierra del Barbanza, de la cual solo un monte pertenez al conceyu de Noia, el San Lois. El San Lois colos sos 363 metros ye posiblemente'l monte más emblemáticu del conceyu, dende él aprecien unes espectaculares vista de la ría de Murios y Noia lo mesmo que de tola villa de Noia.

Hidrografía

[editar | editar la fonte]
Ríu Tambre al so pasu por Noia, cola ponte colgante.

Los principales ríos que percuerren el conceyu nacen en conceyos vecinos, y vienen desaguar a la ría travesando Noia. Esisten dos cuenques principales, la del Tambre y la de la Traba, dambes compartíes colos conceyos estremeros. Les cuenques de menor entidá son les formaes pel ríu Tállara, el Vilaboa y la cuenca que drena numberosos y pequeños regatos.

El ríu Tambre percuerre les tierres de Noia nel so tramu final, antes de desaguar na ría, formando a partir de Ponte Nafonso, un ampliu estuariu. Esti tramu del ríu ye, amás, la llende natural pel norte ente'l conceyu de Noia y el so vecín Outes. El ríu Tambre naz na redoma de la Sierra de Bocelo, onde dellos regatos xúnense y se remansan nel llagu de Sobrado, llugar consideráu como fonte del Tambre. En travesando les contornes de Melide, Arzúa, Órdenes, Santiago y La Barcala, llega a desaguar na ría de Murios y Noia. Ye a partir de Negreira onde la canal del ríu faise más angostu, lo que provoca qu'escurra unos 300 m per debaxo de les superficies circundantes.

Ríu Traba, antes de desaguar na ría.

El ríu Traba naz en Portobravo, poco primero de entrar nel conceyu de Noia depués de la unión de tres ríos que nacen y escurren por Lousame, el ríu San Xusto, el ríu de Vilacova y el ríu de la Mina (Rego da Pesqueira). La Traba entra en Noia pel este, y depués de travesar la ponte gótica que xune dambos llaos de la villa desagua na ría formando una marisma.

El ríu de Tállara naz en Moimenta (Boiro), traviesa la parroquia del mesmu nome de norte a sur en Lousame, entra en Noia pasando por pon te de San Francisco y desagua na villa de Noia, nel mesmu llugar que'l ríu Traba y formando una Marisma.

El ríu Vilaboa, tamién denomináu ríu de Argalopor la parroquia que percuerre. Naz na redoma del monte Iroite, nel Conceyu de Lousame y desagua na ría, na parroquia del obre travesando'l llugar d'A Chainza.

Amás d'estos, nel norte del conceyu esisten otros pequeños ríu que desagüen nel ríu Tambre. Estos ríos son: El rego das Cunchas, que naz nel monte de San Marcos, Rego da Ronda, naz en Lousame, Rego do Muíño y Rego do souto.

El conceyu de Noia tien un clima oceánicu húmedu, como en tola mariña gallega; con abondoses agües mientres tol añu (más pel hibiernu y primavera) y unes temperatures nidies, ente les que nun hai grandes máximos nin mínimos ente l'estivu y la fase iverniza.

Naturaleza

[editar | editar la fonte]

La contorna de la llocalidá de Noia apiguren, a poca distancia ente sigo, una variedá d'ecosistemes de monte, costeros y fluviales; onde tienen el so hábitat diversos tipos d'aves.

Les esplotaciones marisqueres de la ría tán dedicaes a la estraición del virigüetu que se da nes zones arenoses que se formen por apurrir de sedimentos qu'abasnen los ríos que desagüen nella. Noia tien delles sableres, como la de Taramancos, estensa de blanques arenes, onde se recueyen los virigüetos na so temporada d'apertura de veda, dende finales de setiembre hasta marzu. Otres sableres cercanes son les de Testal, Boa y Ons.

A veres del ríu Tambre, bordiando la central hidroeléctrica, estiéndese una zona d'esparcimientu construyida por Unión Fenosa, propietaria de los terrenes, que ye frecuentáu polos noyeses. Fora de Noia, dende'l cume del monte Iroite, puede acolumbrase la ría de Murios y Noia.

La sablera más grande del conceyu ye la sablera de Testal, d'un quilómetru y mediu de llargor destacando pol so sistema de dunes d'altu valor ecolóxicu. Otra sablera importante del conceyu ye la sablera de Boa de 450 m de llargor, con agües seles y una pasarela de madera de paséu marítimu. Otres sableres del conceyu son la sablera de Taramancos, continuación de la de Testal con sistemes predresos que la estremen en pequeñes cales, y la sablera de Boa Pequeña al llau de la sablera de Boa.

Na parroquia de Santa Cristina, ente les llocalidaes de La Barquiña y Barru, esiste una pequeña sablera na cual nun ye encamentáu'l bañu por cuenta de la mala calidá de les agües d'esa parte de la ría.

Edá Media

[editar | editar la fonte]
Ilesia de San Martín, asitiada na plaza del Tapal.

Dempués del mandatu del Imperiu romanu, los suevos, llegaos del norte, punxéron-y fin. Nel sieglu VI, l'obispu San Martín de Braga creó les parroquies nos antiguos asentamientos romanos. Y a cada parroquia ponlu un santu a adorar. Asina, dende'l sieglu VI, naz el cultu a San Bartolomé, que güei ye'l patrón del pueblu, y del que se-y rinde homenaxe nes fiestes de branu.

El bretones tamién vinieron a Noia pa escalala, afararon ilesies y raptaron a munchos mozos. En 1115 los pirates instalar mientres seis meses na Creba (pequeña islla que s'atopa metanes la ría y dende la que podía atacase y protexese bien) y afararon mientres esi periodu la contorna. Pa evitar los saqueos, el rei Fernandu II dispón que la villa sía emplazada más adientro de la ría, onde se xunten los ríos Tambre, Tállara y Traba. D'esta miente, el 9 d'abril de 1168 allugóse actual villa de Noia (antes taba más al norte).

Mientres, la fama de Santiago crecía en tol mundu. Xente de tol mundu pelegrinaba al campu santo. El pueblu de Noia tamién participaba pola so proximidá con Santiago y faía de "puertu de Compostela". A principios del sieglu XIV Rui Lluria de Lobeira ye señor de Noia y vive nel castiellu del Tapal (frente a San Martín). Ayudaron al arzobispu Berenguel de Landoria na llucha qu'esti tenía colos burgueses compostelanos y Lluria premió-y con una muralla de piedra de 6 m d'altu y con una ilesia extramuros, la ilesia de Santa María a Nova. N'el so campusantu sotierren los gremios d'artesanos muertos. Creóse un hospital pa enfermos y pelegrinos y un lazareto[ensin referencies] pa los enfermos de llepra. Nesos años Noia yera un bien importante pueblu comerciante.

Los churruchaos degollaron a Rui Lluria por da-y la so ayuda a Berenguel. A mediaos del sieglu XIV los primeres irmandiños quemaron la fortaleza del Tapal. Detuvieron al arzobispu Fonseca II y zarrar nuna xaula de fierro, colgada na plaza.

Edá Moderna

[editar | editar la fonte]
Bustu d'Antón Avilés Vinagre, conocíu como Antón Avilés de Taramancos.

En 1467 Rodrigo de Mendoza fundó l'hospital de dientro, que más tarde pasó a ser casa de la Gramática. De les sos aules salió Antón Varela (Antón de Noia) qu'acompañaría a Magalhaes nel so primer viaxe alredor del mundu como grumete de la Nao. Morrió na islla de Mactán el 27 d'abril de 1521. En 1316 tuvo asentamientu en Noia una comunidá franciscana que construyó en 1522 un conventu n'Agra das viñes, col sofitu de la familia Caamaño. Cuenta con un notable claustru que güei forma parte de la casa Consistorial.

Col descubrimientu d'América, dellos noyeses dir a l'aventura, ente ellos Antón Varela qu'acompañó a Magalhaes na so primer vuelta al mundu como grumete, o Basilio Vilariño, un pilotu d'a Torriña que percorrió la Patagonia nuna aición descubridora y colonizadora que-y costó la vida a manes de los nativos.

Pasada la Edá Media, les muralles fueron baltaes y nos esteriores construyéronse diverses edificaciones, como la Ilesia de San Francisco, y llevantáronse otros símbolos, como'l bustu a Felipe de Castro. Na actualidá, el cascu urbanu ta asitiáu pela redolada de l'Alamea (que ye la plaza más céntrica del pueblu).

Nel arte, l'escultor noyés, José Ferreiro (1738-1830), enllenó d'arte les ilesies de Galicia, según la casa del Conceyu de Santiago, na plaza del Obradoiro. El Neoclasicismu quedó reflexáu nel bustu de Felipe de Castro, asitiáu na Alamea, nos parques del mesmu nome. Col sieglu XIX tamién llegó la invasión francesa, que volvieron escalar Noia, pero una cuadriella de 700 guerrilleros aconceyaos nel campu de la feria espulsar de Noia.

Edá Contemporánea

[editar | editar la fonte]

Nesta dómina los industriales catalanes asitiar en Galicia con fábriques de salazón, sobremanera de sardines, pol menor costu de producción. Creció enforma'l mercáu de curtido de pieles, una y bones los zapateros precisar pa faer los zapatos. Noia yera bien conocida polos zapateros, que representaba a los noyeses fora de Noia. Dellos zapateros de Noia colar por Galicia a faer negociu. Dalgunos estimaron, pero otros non. Tamién se construyeron diversos edificios emblemáticos, como'l Casino (1928), cases Varela y Caamaño, teatru "Coliséu Noela" (1921) o l'Agrupación Artísticu-Musical noyesa Antroxu (Actual Sociedá Llicéu de Noia) en 1928, añu nel que tamién se crea'l Club de fútbol de Noia.

Más tarde, mientres la Guerra Civil, numberosos noyeses coláronse en barcu escontra Murios, onde n'otru viaxe en dos bous colaron escontra Bilbao. Dempués de la dictadura, numberosos edificios emblemáticos como l'actual caxa d'aforros o la farmacia Baltar fueron destruyíos.

Nel apartáu cultural, dos noyeses fueron premiaos col Día de les Lletres Gallegues: en 2003 dedicóse-y a Antón Avilés de Taramancos, y con tal motivu dedicóse-y un bustu frente la casa del Conceyu, igual qu'a María Mariño nel 2007.

En 1973 constrúyese la central llétrica, denomada Tambre II, diseñada por Antonio Palacios y asitiada na parroquia de Roo.

Política

[editar | editar la fonte]
Conceyu de Noia.
Rafael García Guerrero, alcalde de Noia ente 1999 y 2003 y ente 2007 y 2015

Germán Vidal Barreiro foi'l primer alcalde escoyíu democráticamente en Noia, en 1931, cola proclamación de la República. Foi alcalde del conceyu hasta 1936. Mientres el franquismu los alcaldes yeren designaos pol gobiernu. Rematáu'l Franquismu y restaurada la democracia en Noia, fueron escoyíos los siguientes alcaldes:

Alcaldes dende les eleiciones de 1979
Llexislatura Nome Partíu
1979-1983 Jesús Díaz Fornas PSdeG-PSOE
1983-1987 Jesús Díaz Fornas PSdeG-PSOE
1987-1991 Pastor Alonso Rodríguez BNG
1991-1995 Pastor Alonso Rodríguez (hasta xunu de 1992)

Bieito González Domínguez (dende xunu de 1992)

BNG/AG

AG/CIN

1995-1999 María del Carmen Abeijón García PP
1999-2003 Rafael García Guerrero PSdeG-PSOE
2003-2007 Antonio Pérez Ínsua PP
2007-2011 Rafael García Guerrero PSdeG-PSOE
2011-2015 Rafael García Guerrero PSdeG-PSOE
2015-2019 Miguel Paz Barreiro (hasta febreru de 2016)

Santiago Freire Abeijón (dende febreru de 2016)

PSdeG-PSOE

PP

2019-2023 n/d n/d
2023- n/d n/d
Eleiciones municipales, 27 de mayu de 2007[11]
Partíu Votos % Conceyales
PSOE 3.035 32,22 % 6
PP 4.138 43,93 % 8
BNG 1.780 18,09 % 3
CIDEGA 157 1,67 % 0
TEGA 156 1,66 % 0
  • Alcalde electu: Rafael García Guerrero (PSdeG-PSOE) en coalición col BNG hasta marzu de 2009.
  • Votantes: 9495
  • Astención: 32,28%
Eleiciones municipales, 22 de mayu de 2011[12]
Partíu Votos % Conceyales
PSOE 2.860 32,63 % 6
PP 3.667 41,83 % 7
BNG 991 11,31 % 2
NON.I.A 986 11,25 % 2
PGA 51 0,58 % 0
  • Alcalde electu: Rafael García Guerrero (PSdeG-PSOE) en coalición con BNG y NON.I.A *

Votantes: 8938

  • Astención: 28,59 %
Eleiciones municipales, 25 de mayu de 2015[13]
Partíu Votos % Conceyales
PSOE 1.808 25,46 % 4
PP 3.424 42,60 % 8
BNG 631 7,89 % 1
NON.I.A 835 10,44 % 2
Marea Cidadá de Noia 1172 14,65 % 2
  • Alcalde electu (2015-2016): Miguel Paz Barreiro (PSdeG-PSOE) en coalición con NON.I.A., y col sofitu de Marea Cidadá de Noia y BNG.
  • Alcalde electu (2016): Santiago Freire (PP) en coalición con NON.I.A., depués de la moción de censura del 17 de febreru.
  • Votantes: 8169
  • Astención: 33,46 %

El númberu d'escaños en Noia ye de 17, y la mayoría absoluta son 9 escaños.

Demografía

[editar | editar la fonte]
Fonte: INE[14]

Parroquies

[editar | editar la fonte]
Plantía:NoiaSVG
Mapa con hipervínculos de Noia, les sos parroquies y los conceyos colindantes.

Según el nomenclátor de 2014, el conceyu abarca la villa de Noia y 5 parroquies:

  • Santa María de Argalo: ta asitiada al sur del conceyu y ye la única parroquia del conceyu que nun tien salida al mar. En 2014 tenía una población de 895 habitantes (417 homes y 478 muyeres). La ilesia parroquial atopar nel llugar d'A Igrexa, tamién conocíu como Argalo. Amás, na aldega d'A Ponte de San Francisco, xusto na frontera con Lousame, esiste una pequeña Capiya n'honor a la Virxe de los remedios.
  • Santa Cristina de Barru: ye la parroquia con más nucleos de población y la segunda más poblada del conceyu, por detrás de la villa, con 3.763 habitantes (1.815 homes y 1.948 muyeres) en 2014. Ta asitiada na parte central del conceyu. La ilesia parroquial atopar nel llugar de Santa Cristina, amás esiste una pequeña capiya cerca de la ilesia.
  • San Pedro de Boa: ye la parroquia más occidental y ye nella onde s'atopen toles sableres de Noia. La so ilesia parroquial ta nel llugar de Boa. Nel añu 2014 tenía 410 habitantes (194 homes y 216 muyeres).
  • Santa Marina d'Obre: la so ilesia parroquial ta nel llugar d'A Igrexa tamién llamáu O Obre. Nel añu 2014 tenía una población de 729 habitantes (348 homes y 381 muyeres). Ye la parroquia más pequeña del conceyu n'estensión.
  • Santa María de Roo: ye la parroquia asitiada más al norte del conceyu y ye la más estensa. Tolos sos nucleos son pequeñes aldegues. La so ilesia parroquial asitiar n'A Igrexa tamién llamáu Roo. Nel añu 2014 tenía una población de 482 habitantes (233 homes y 249 muyeres).

Llocalidaes

[editar | editar la fonte]
Mapa de la península del Barbanza y la zona norte de la ría de Murios y Noia, en color los conceyos de la contorna de Noia con toles sos llocalidaes, que figuren nel INE y nos respeutivos Planes xenerales d'ordenación municipal. Noia en rosa.

Noia arrexunta 106 nucleos según el nomenclátor del INE y del IGE (2014), pero 104 según el conceyu de Noia, como figura nel PGOM de 2013, de los cualos la Villa de Noia sería l'únicu nucleu urbanu, y los 103 restantes nucleos rurales o, más concretamente, aldegues.

Dellos nucleos que figuren nel INE nun fueron alcontraos pol estudiu del PGOM nel conceyu, amás este inclúi dellos nucleos claramente estremaos que nun figuren nel INE, lo cual puede deducise nun error per parte del INE. Dellos d'estos llugares que nun figuren nel INE, y que si inclúi'l PGOM, figuren nel IGE como lugar pero como nun figuren nel INE escarecen de datos de población. El INE per otra parte, inclúi dos veces l'aldega de Argote, error correxíu nel PGOM.

Les llocalidaes del conceyu pueden arrexuntase en tres tipos: el núcelo urbanu, les llocalidaes periurbanos semirurales qu'arrodien la villa y los nucleos dafechu rurales alloñaos de les víes principales y de la villa.

Les llocalidaes qu'arrodien la Villa nes parroquies del Obre y Santa Cristina son nucleos d'orixe rural que s'espandieron considerablemente nos últimos años, abandonando la so estensión del nucleu tradicional. Al espandise nun territoriu tan amenorgáu, anguaño estes llocalidaes nun pueden estendese más yá que s'enllacen unes con otres, de forma que resulta difícil establecer les llendes ente una aldega y otra. Anguaño estos nucleos son consideraos distintos del restu de llocalidaes ruales del conceyu por cuenta de los sos venceyos funcionales cola villa.

Toles llocalidaes de la parroquia del Obre, según Barru, O Cruceiro de Barru, Santa Cristina, Xilvir, Barquiña, Eiroa, Telleiro, Carracido, Orro, Ponte, Manle, A Rasa de riba, A Rasa de Abaixo, Vista allegre, Vista Fermosa, A Ponte de Traba, Couto de riba, Couto de Abaixo, Loureiro y San Breixo pertenecen a esta área qu'arrodia la villa. Por cuenta de la so crecedera nos últimos años, estes llocalidaes priurbanas tienen ciertes carauterístiques de nucleu urbanu, pero son consideraos nucleos rurales, pos escarecen de la complexidá y el sustratu físicu propiu de los nucleos urbanos.

Les llocalidaes de la parroquia de Roo, y la mayor parte de les de Argalo, son aldegues que caltienen la so estensión del nucleu tradicional, nun s'espandieron como les otres y amás pierden población. Estes llocalidaes tán alloñaes de les víes principales y asítiense na fastera de los montes del conceyu, a una mayor altitú que los demás.

Villa de Noia

[editar | editar la fonte]
La Villa de Noia.

La villa de Noia ye la capital del conceyu y tien una población de 8343 habitantes (4 051 homes y 4 386 muyeres) según el INE. Nun pertenez a nenguna de les parroquies del conceyu. Ta asitiada nel centru del conceyu de Noia, na ensenada que formen los Ríos Traba y Tállara al desagua na Ría de Murios y Noia.

Nesta llocalidá tán la casa consistorial, l'alamea, el cascu históricu, el paséu marítimu, los institutos de Secundaria y Bachiller de San Alberto y Virxe do Mar, la ilesia de Santa María a Nova o la ilesia de San Martín. Na villa celebren les festividaes de San Marcos, La Feria Medieval nel cascu vieyu, o la fiesta patronal n'honor a San Bartolomé.

Noia ye un núcelo urbanu, el más grande y pobláu de tola contorna, siguíu de la Villa de Porto do Son, la Sierra de Outes y Portosín.

La villa estremar en cuatro distritos:

Cascu Históricu

[editar | editar la fonte]
Cai del cascu históricu

El Cascu históricu o zona vieya, d'orixe medieval, ye fácilmente diferenciable pola llende natural del mar y el ríu Traba, amás de les víes que la arrodien, sobre les cualos llevantábase d'antiguo una muralla. Munches de les construcciones d'esta zona son claramente distintes a les del restu de conceyu pola so arquiteutura tradicional.

Amás d'esta zona, tamién se considera cascu históricu la espansión esterior escontra l'este, que correspuende a la Ilesia de Santa María Nova y tola zona que la arrodia. L'alamea, la casa consistorial y la ilesia axunta a esta tamién pueden considerase parte del cascu históricu anque son muncho más recién que la zona que taba cercada.

Alamea de Noia.
Ponte de Noia.

El Calvariu ye la espansión de la villa escontra'l norte, arrodiando l'alamea y a lo llargo de los dos víes d'accesu a la villa dende Santiago y Murios. La densidá edificatoria ye alzada, superando la cifra de 150 viviendes per hectárea. Esiste una estrecha rellación ente esta zona y la zona del cascu históricu, siendo l'alamea un espaciu común de los do distritos.

Nesta zona ta tamién la estación d'autobuses, los dos institutos del conceyu y el paséu marítimu, que s'empezó a construyir en 1997.

San Llázaro

[editar | editar la fonte]

San Llázaro ye la espansión de la villa escontra l'otru llau del ríu Traba, reconocible poles sos cais diagonales vertebraes per una avenida, allongamientu de la ponte de San Llázaro y de callar Escultor Ferreiro, sobre la que se llevantaba la muralla.

Esta zona enantes yera considerada un terrenal insaluble a la que yeren treslladaos los enfermos. En 1943, una vegada construyíu la ponte de San Llázaro apruébase un proyeutu d'urbanización na zona. El proyeutu inicial tenía previstu una ciudá xardín con una gran plaza a la fin de la ponte. Finalmente nos años sesenta munchos propietariu qu'adquirieron parceles en puya pública incumplieron les obligaciones axustaes y empezáronse a construyir bloques d'edificios d'altor, esmoreciéndose'l plan inicial.

La mayor parte de les cais de San Llázaro tienen el nome de países Americanos.

Bergondo-Campu de Noia

[editar | editar la fonte]

Bergondo y el Campu de Noia tán asitiáu ente'l ríu Vilaboa y el ríu de Tállara, y correspuende a una espansión de la villa escontra l'otru llau de la ponte de Noia. La zona del Campu de Noia, yá poblada d'antiguo, prepárase como una zona pa la espansión de la villa en 1893. La zona de Bergondo ye edificada a lo llargo de los dos últimes décades del Sieglu XX.

Barru ye la segunda llocalidá más poblada del conceyu, por detrás de la Villa de Noia, con una población de 577 habitantes en 2014. Esta llocalidá pertenez a la parroquia de Santa Cristina. Ta asitiada al norte de la villa de Noia pegada a esta. Trátase d'una zona residencial.

La zona de Barru esperimentó una crecedera bien considerable, de forma que posiblemente pueda ser consideráu nucleu urbanu nun futuru próximu, pero na actualidá nun la ye, anque tampoco puede considerase una aldega rural.

A Barquiña

[editar | editar la fonte]

A Barquiña ye la tercer llocalidá más poblada del conceyu, por detrás de la Villa de Noia y Barru, con una población de 387 habitantes en 2014. Pertenez a la parroquia de Santa Cristina y ta asitiada al norte de la Villa de Noia y Barro na parte occidental del conceyu.

La presencia de los restos d'un castru na Barquiña fai pensar que quiciabes fora'l primer llugar pobláu del territoriu municipal. Les condiciones xeográfiques de la redolada, xusto na rivera de la ría, faen posible qu'esti llugar resultara curiosu pal asentamientu de l'antigüedá. La Villa de Noia, primeramente taba asitiada cerca de lo que güei ye A Barquiña.

El topónimu referir a que yera un llugar d'embarque pa cruciar la ría hasta la mariña del conceyu de Outes, más concretamente a una llocalidá d'esti conceyu tamién llamada A Barquiña.

Economía

[editar | editar la fonte]

El motor económicu de la villa noyesa ta centráu en dos sectores: el sector servicios y el sector primariu. Principalmente, nel sector servicios destaca'l comerciu, yá que Noia ye un pueblu de tradición comercial: d'antiguo a Noia conocíase-y pola calidá de les sos pieles y los sos zapatos.

Nel sector primariu l'actividá económica por excelencia ye'l marisquéu, del cual viven numberoses families. Esta actividá concentrar nel puertu de Testal, asitiáu xunto a la sablera del mesmu nome, onde s'atopen dellos bancos marisqueros. Los principales bivalvos que se prinden na ría son el virigüetu y l'amasuela, tantu la fina como'l llimiagu.

A pesar de la creciente importancia que'l turismu ta teniendo nos últimos años, esti sector entá non monopoliza la economía de la llocalidá. Sicasí, esisten diversos establecimientos hoteleros esvalixaos pola villa, según numberosos chigres y restoranes.

Deporte y cultura

[editar | editar la fonte]

En Noia celébrense numberoses fiestes, siendo les más populares les fiestes de la villa: la feria caballar de San Marcos y les fiestes patronales de San Bartolomé.

  • 25 d'abril (enllargar trés o cuatro díes) - Feria caballar de San Marcos. Destaca la feria de ganáu y la de maquinaria agrícola.
  • 22 de mayu - Fiestes de Santa Rita en Santa María de Argalo.
  • Primer fin de selmana de xunetu: Fiestes de San Pedro de Boa.
  • 16 de xunetu - Nuesa Señora del Carmen, patrona de los marineros. Destaca la procesión.
  • 18 de xunetu (enllargar 3 o 4 díes) - Fiestes del Obre *

3ᵉʳ fin de selmana de xunetu - Feria medieval. Ambientación medieval nel cascu medieval de la ciudá.

  • 25 de xunetu - Fiestes de Santa Cristina de Barru, que duren del 24 al 28 de xunetu.
  • Últimu fin de selmana de xunetu - Fiestes da Rasa (Santa Cristina de Barru).
  • 15 d'agostu - Romería de San Lois en Boa, de Santa María de Roo y de Santa María de Argalo.
  • 24 d'agostu (enllargar 5 o 6 díes) - Fiesta de gran arribación n'honor de San Bartolomé. Destaquen les verbenes, los conciertos y l'espectáculu pirotécnicu. Contién la Fiesta de la empanada, que se celebra l'últimu domingu d'agostu.

Noia cuenta con actividá deportiva nel fútbol sala, onde tien un equipu en Segunda División LNFS, el Noia Fútbol Sala. El club tien escueles deportives, de biberon hasta xuvenil. Amás tien un segundu equipu, el Noia FS B, na lliga provincial. Amás del fútbol sala na villa noyesa tamién se practiquen otros deportes, el que destaca tradicionalmente ye'l Fútbol 11, que lo responder# por una gran historia, inclusive llegando a participar na tercer división gallega. Na actualidá esti conxuntu atópase en Tercer División, cuenta con amás con dellos filiales.

El baloncestu que cunta yá con más de venticinco años d'historia xuega na actualidá un papel perimportante na villa noyesa, cuntando con catorce equipos inscritos na federación gallega de baloncestu. D'esta manera'l club cunta con una escuela de baloncestu, onde s'apiguren les categoríes premi y mini, pasando poles categoríes alevina, infantil, cadete y júnior (tantu en masculín como en femenín). Ente los finxos de les categoríes inferiores del club cabo destacar la consecución de la copa Galicia cadete (2000) ya infantil (2009), según distintes participaciones en lligues gallegues tanto masculina como femenina. Tamién ye destacar que nel club noyés formóse'l xugador José Ángel Antelo, internacional con España en toles sos categoríes inferiores y con esperiencia na lliga LEB y ACB.

Cierra la estructura piramidal del club la categoría sénior, cuntando asina na actualidá con tres equipos séniors. Unu femenín, que milita na lliga de Segunda División y dos masculinos; unu que milita na categoría Tercer División masculina y el primer equipu del club que s'atopa na máxima división del baloncestu gallego, la Primer División Nacional masculina, de la que se proclamo campeón en dos causes. La composición actual del club de baloncestu Noia fai que sía unu de los clubes locales con mayor representación en categoríes inferiores, cuntando anguaño con alredor de doscientos neños y neñes que practiquen el deporte de la canasta. Amás por si fora poco el club local, na so misión d'espublizar el baloncestu, entama una serie d'actividaes mientres l'añu ente les que destaquen: la lliga de branu de baloncestu, el campus de baloncestu base (mes de xunu - xunetu) y el tornéu internacional de Navidá.

Ye orixinaria de Noia, la emblemática banda Los Tamara y la orquesta que lleva'l so nome, París de Noia.

Persones destacaes

[editar | editar la fonte]
Capitán de Navío Luis Cadarso Rey.

Un pernomáu noyés foi'l Capitán de Navío, xubíu póstumamente a Almirante, Luis Cadarso Rey (1843-1898), héroe de la batalla de Cavite. Tien un monumentu dedicáu a la so memoria na llocalidá, amás de cais en La Coruña, Madrid y Valencia. Dos buques de l'Armada llevaron el so nome, un destructor y un patrulleru.

Felipe de Castro (1711–1775) primer escultor del rei Fernandu VI y introductor de les fórmules sobries del neoclasicismu.

No lliterario, hubo dos noyeses notables nel últimu sieglu, dambos homenaxaos en dos talos Díes de les Lletres Gallegues: Antón Avilés de Taramancos (2003) y María Mariño (2007).

Notes y referencies

[editar | editar la fonte]
  1. Afirmao en: Nomenclátor de Galicia. Llingua de la obra o nome: gallegu.
  2. Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
  3. Ministeriu d'Alministraciones Públiques (ed.): «Variaciones de los conceyos d'España dende 1842.». Archiváu dende l'orixinal, el 28 de xunu de 2012. Consultáu'l 12 de marzu de 2012.
  4. Topónimu n'español según la Real Academia Española: Ortografía de la llingua española. Madrid: Espasa, 1999. ISBN 84-239-9250-0; "Apéndiz 3", páxines 133-155.
  5. Rexistru d'Entidaes Llocales
  6. «Institutu Nacional d'Estadística (Padrón Municipal 2010)». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-04.
  7. http://www.noia.es/pxom/completu.php
  8. Galmés de Fuentes 2000, pp. 115-116
  9. http://toponimiafoz.blogspot.com.es/ Toponimia de Foz
  10. Galmés de Fuentes 2000, pp. 115
  11. [1]
  12. [2]
  13. [3]
  14. INR Archivo

Bibliografía

[editar | editar la fonte]

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]