Idioma camboyanu

Camboyanu o khmer / Phéasa Khmêr'
Faláu en	Camboya  Vietnam Tailandia  Estaos Xuníos d'América  Francia Australia
Falantes	de 15,7 a 22,6 millones
Puestu	102º (Ethnologue 1996)
Familia	Austroasiático  Mon-ḥemer   Orientales    Camboyanu
Alfabetu	ḥemer
Estatus oficial
Oficial en	Camboya
Reguláu por	khmer
Códigos
ISO 639-1	km
ISO 639-2	khm
ISO 639-3	khm
Estensión del camboyanu o khmer

El camboyanu, ḥemer o khmer (ភាសាក្នុងប្រទេសកម្ពុជា) ye una de les principales llingües austroasiátiques. El sánscritu y el pali tienen considerable influencia nel idioma al traviés del budismu y del hinduismu. Como resultáu de la so proximidá xeográfica, el camboyanu influyó de la mesma nel tailandés y el laosianu, y a la inversa.

Lo qu'estrema al idioma camboyanu de los sos vecinos ye que nun ye una llingua tonal.

Fonoloxía

Nel siguiente cuadru fonéticu de consonantes y vocales reproducen los soníos del camboyanu modernu.

Ye de faer notar que'l sistema fonolóxicu descritu equí ye un inventariu de los soníos falaos, non de la llingua escrita que'l so alfabetu ye propiu, y que constitúi l'alfabetu más llargu del mundu. Vease alfabetu camboyanu.

Consonantes

p	t	c	k	ʔ
ɓ	ɗ
(f)	s			h
m	n	ɲ	ŋ
w		j	h
	l
	ɽ

La consonante f apaez en bien poques pallabres. Les consonantes ʃ, z y g apaecen solamente en pallabres que fueron tomaes del francés y otros idiomes occidentales de recién influencia como'l inglés y l'español.

Nucleu de vocales

a	y		ɨ	ə	a	ɑ	o	o
i	yː	ɛː	ɨː	əː	aː	ɑː	oː	oː	ɔː
iːə	yːi	aːy	ɨːə	əːɨ	aːə	ɑːo	oːə	oːo	ɔːə
	yə						oə	o Se debe esclariar que nun hai consensu avera del númberu precisu y de los valores fonéticos de los nucleos vocálicos.

Sílabes y pallabres

Les pallabres camboyanes son predominantemente monosílabes o bisílabes. Hai 85 posibles conxuntos de dos consonantes de primeres de les sílabes y dos conxuntos de trés consonantes con alteraciones fonétiques como s'amuesa de siguío:

pʰt-

pʰc-

pʰk-

pʰʔ-

pɗ-

pʰn-

pʰɲ-

pʰŋ-

pʰj-

pʰl-

pɽ-

ps-

ph-

tʰp-

tʰk-

tʰʔ-

tɓ-

tʰm-

tʰn-

tʰŋ-

tw-

tj-

tl-

tɽ-

th-

cʰp-

cʰk-

cʰʔ-

cɓ-

cɗ-

cʰm-

cʰn-

cʰŋ-

cʰw-

cʰl-

cɽ-

ch-

kʰp-

kʰt-

kʰc-

kʰʔ-

kɓ-

kɗ-

kʰm-

kʰn-

kʰɲ-

kŋ-

kʰw-

kʰj-

kʰl-

kʰɽ-

ks-

kh-

sp-

st-

sk-

sʔ-

sɓ-

sɗ-

sm-

sn-

sɲ-

sŋ-

sw-

sl-

sɽ-

sth-

ʔəw-

mət-

məc-

məʔ-

məɗ-

mən-

məɲ-

məl-

məɽ-

məs-

məh-

ləp-

lək-

ləʔ-

ləɓ-

ləm-

ləŋ-

ləw-

ləh-

ləkh-

Les sílabes empiecen con una de les consonantes d'estos conxuntos siguíes d'unu de los nucleos vocales. A la fin de la sílaba pueden apaecer les siguientes consonantes: -p, -t, -c, -k, -ʔ, -m, -n, -ɲ, -ŋ, -w, -j, -l y -h (-ç). Cuando'l nucleu vocal ye curtiu, tien d'haber a la fin una consonante.

La estructura de pallabra más común en ḥemer ye la descrita de siguío, precedida d'una énfasis menos de la estructura que tien CV-, CɽV-, CVN- o CɽVN- (C significa consonante; V, vocal; y N, les nasales m, n, ɲ o ŋ). La vocal nesta sílaba "curtiu" amenórgase frecuentemente a la vocal neutra ə na llingua falada.

Les pallabres pueden tar formaes por dos sílabes completes.

Les pallabres con trés o más sílabes son, polo xeneral, préstamos del pali, del sánscritu, del francés o d'otros idiomes.

Dialeutos

Dientro del país, estrémense los dialeutos o acentos locales: hai notables variaciones nos falantes de Phnom Penh (o Pnom Penh, capital de Camboya), en Battambang (la segunda ciudá) y nel campu.

La característica más notable del acentu de la capital ye'l so enclín escontra una pronunciación relaxada, con frases diches de manera rápida y casi sintetizada. Por casu, en llugar de dicir "Phnom Penh" (la pallabra en ḥemer ye [pnum pɨɲ]), van dicir [m pɨɲ]. Otra característica da pallabres con /r/ na segunda posición de la primera sílaba (esto ye, cuando "r" ye la segunda consonante, como na pallabra castellana "bregar"), la /r/ nun se pronuncia, pero si esta ye la primer consonante de la pallabra, pronúnciase más fuerte de lo avezáu, casi como na pallabra "mure" del castellán, y la sílaba adquier un llixeru tonu bien paecíu al tonu hỏi del vietnamita. Otru exemplu ye la pallabra kroich (forma clásica), 'naranxa', pronunciada asina pola xente del campu, pero koich (ensin la /r/) pola xente de la ciudá.

Comparanza léxica

Los numberales comparaos de distintes variedaes khmer son:

GLOSA	Central	Norte	PROTO- KHMER
1	muːəj	mʊːj	*muːəj
2	piː	piːr	*piːr
3	ˀbɤːj	bɛj	*ɓaj
4	ˀbuːən	bʊːn	*ɓʊːn
5	præm	pram	*pram
6	prəmˈmuːəj	prammʊːj	*pram-muːəj
7	prəmˈpiː	prampil	*pram-piːr
8	prəmˈˀbɤːj	prambɛj	*pram-ɓaj
9	prəmˈˀbuːən	prambʊːn	*pram-ɓʊːn
10	ˀdɒp	dɒp	*ɗɒp

Gramática

L'orde de la oración en ḥemer ye similar al del asturianu: suxetu-verbu-oxeto. El camboyanu ye primero de too una llingua analítica, pero les derivaciones pol significáu de prefixos y sufixos son comunes. La gramática resulta muncho más simple que la de cualquier llingua romance: nun esisten los accidentes de tiempu, xéneru nin númberu y tampoco l'usu d'artículos. La dificultá del idioma anicia na so numberosa gama de soníos que faen difícil la pronunciación y na gran xerarquización de la llingua, esto ye, les maneres de falar estremen puramente la edá y condición social.

Sistema d'escritura

El ḥemer escríbese col alfabetu camboyanu. La numberación camboyana ye muncho más usada en Camboya que la numberación arábiga. Los numberales del sistema de numberación camboyanu evolucionaron de los del sánscritu.

Enllaces esternos

• Consulta la edición de Wikipedia n'idioma camboyanu.
• Pioneros del software jemer. La Vanguardia 2016

• Datos: Q9205
• Multimedia: Khmer language