Böyük təmizləmə üçün mənbəyə bax

{{Seçilmiş məqalə}}
{{SSRİ-də təzyiqlər}}

[[Fayl:Stalin in 1937.jpg|thumb|[[Sovet]] dövlətinin rəhbəri [[İosif Stalin|Stalin]] "böyük təmizləmə" prosesi gedən zaman]]
'''Böyük Təmizlik''' (bəzən '''[[Stalin repressiyaları|Stalin repressiyası]]''' və ya '''Böyük Terror''' adlanır) – 1936-cı ildən 1938-ci ilə qədər davam edən siyasi [[repressiya]]lar kompaniyası.{{sfn|Gellately|2007}} Səbəbi [[Kommunist Partiyası|Kommunist partiyası]]nın, hökumət üzvlərinin böyük ölçüdə müxaliflərdən fiziki olaraq təmizlənməsi, kəndlilərin və [[Qızıl Ordu]] liderlərinin müxalifətinə son qoymaq, polis nəzarəti yaratmaq, "sabotajçı", "əks-inqilabçı" şəxslərin fiziki olaraq məhvi istəyidir.{{sfn|Figes|2007|səh=227–315}} [[Ruslar|Rus]] tarixində ən böyük terror dövrü olan bu dövrə, gizli polisin rəhbəri olan [[Nikolay Yejov]]a görə ''Yejovşina'' dövrü deyilir. [[Nikolay Yejov]], şəxsən bu siyasətin həyata keçirilməsinə rəhbərlik etmiş, sonda özü də "vətənə xəyanət", "dövlət çevrilişi hazırlamaq"da ittiham edilərək, güllələnmişdir. Onun əmri ilə, insanları daha rahat və ucuz öldürmək üçün səyyar qaz otaqları düzəldilmişdi, bütün bunlar məhkəməsiz baş verirdi.<ref>Yevgenia Albats, KGB: The State Within a State. 1995, page 101</ref><ref>Robert Gellately. Lenin, Stalin, and Hitler: The Age of Social Catastrophe. Knopf, 2007 {{ISBN|1-4000-4005-1}} səh. 460</ref><ref>Catherine Merridale. Night of Stone: Death and Memory in Twentieth-Century Russia. Penguin Books, 2002 {{ISBN|0-14-200063-9}} səh. 200</ref> "Böyük təmizləmə" zamanı, [[İosif Stalin|Stalin]]in rəhbərlik etdiyi [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-də, 600.000-dən 1.8 milyon nəfərə qədər insan öldürülmüşdür.<ref name=Pipes /><ref name="conquest1996" /><ref name="ellman2002" /><ref>"Robert Conquest, ''The Great Terror: A Reassessment: 40th Anniversary Edition'', Oxford University Press, USA, 2007. səh. 339"</ref>

== Başlanğıc ==
[[Fayl:NKVD Order No. 00447.jpg|thumb|"''Təmizləmə''ni" başladan əmr]]
Repressiyaların əsas məqsədi müxalifləri [[Kommunist Partiyası|Kommunist partiyası]]ndan uzaqlaşdırmaq, [[İosif Stalin|Stalin]]in hakimiyyətini daha da möhkəmləndirmək idi. İlk əvvəllər sadə əhalinin diqqətini daha çox partiya rəhbərliyindəki şəxslərin, həmçinin də iri bürokratların mühakimələri çəkdi.

Bu kampaniyadan cəmiyyətin digər təbəqələri də xeyli ziyan gördü: [[ziyalı]]lar, kəndlilər, xüsusən də "kəndli üçün çox varlı olan qolçomaqlar" və ixtisaslı kadrlar.{{sfn|Conquest|2008|səh=250,&nbsp;257–8}} Bəzən bütöv etnik qruplar V kalon adlandırılaraq, vətən xaini elan edilirdi. İnsanların öldürülmə səbəbləri cəmiyyətə hansısa casusluq və ya sabotaj hadisələrinin qarşısını almaqla izah olunurdu. Xüsusən bu dövrdə adı tez-tez çəkilən, lakin əslində heç olmayan "[[Polyaklar|Polyak]] Hərbi Təşkilatı"nın üzvü olmaqda günahlandırılaraq yüz minlərlə insan edam edilmişdir. Bunun nəticəsidir ki, "böyük təmizləmə" siyasətinin qurbanlarının böyük bir qismi [[Polyaklar|polyak]] mənşəli sovet vətəndaşlarıdır.

1956-cı ildə, [[Nikita Xruşşov]]un, "Şəxsiyyətə pərəstiş və nəticələri" adlı nitqindən sonra arxivdə saxlanılan sənədlərin yenidən açılması ilə müəyyən edildi ki, istintaq mərhələlərində qeydə alınan etirafların mütləq əksəriyyəti işğəncə yolu ilə əldə edilmişdir.{{sfn|Conquest|2008|p=121 which cites his secret speech}} Əks-inqilabçılarla mübarizə aparmaq üçün nəzərdə tutulmuş [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] Cinayət məcəlləsinin 58-ci maddəsinin məna baxımından müxtəlif cür yozula bilinməsi də, [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]]-yə hər bir hüquqi prosesi istədiyi kimi təşkil etməyə şərait yaratmışdı.{{sfn|Conquest|2008|p=286}}

Yüz minlərlə insan müxtəlif cinayətlərdə (casusluq, sabotaj, anti-sovet fəaliyyəti, üsyan və ya qiyam hazırlığı, dövlət çevrilişinə hazırlıq) ittiham olunur, vurularaq sürətli bir şəkildə edam edilir, ya da [[QULAQ]] düşərgələrinə göndərilirdi. Bir çoxu aclıq, xəstəlik, həddindən artıq işləmə kimi səbəblərdən iş düşərgələrində vəfat etmişdi. İnsanları daha ucuz və tez öldürmək üçün bir çox üsullar test edilmişdi. Məsələn: bir gizli polis məmuru xüsusi olaraq insanları bir maşına yığaraq, ölümcül qaz buraxaraq öldürməyi uğurla test etmişdi.{{sfn|Merridale|2002|p=200}}{{sfn|Colton|1998|p=[https://books.google.com/books?id=lXM2H6tWHskC&pg=PA286&dq=gas+chamber+butovo 286]}}
[[Fayl:Great Purge Resolution of Central Committee.jpg|thumb|[[İosif Stalin|Stalin]], [[Vyaçeslav Molotov|Vyaceslav Molotov]], [[Kaqanoviç]], [[Anastas Mikoyan]] və [[Vlas Çubar]] tərəfindən imzalanmış həbs siyahısı]]
Repressiyalar [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]]-nin rəhbəri [[Henrix Yaqoda]] dövründə başladılmışdı, lakin əsas öldürücü dövrü [[Nikolay Yejov]]un dövründə, 1936-cı ilin sentyabr ayından, 1938-ci ilin avqust ayına qədər davam etmişdi və tarixə ''Yejovşina'' kimi düşmüşdü. Repressiyalar [[İosif Stalin|Stalin]]in rəhbərliyini etdiyi [[Kommunist Partiyası|Kommunist partiyası]] Siyasi Bürosunun ümumi siyasi xəttinə uyğunlaşdırılırdı və ya bir çox hallarda birbaşa [[İosif Stalin|Stalin]]in əmrlərinə uyğun həyata keçirilirdi.<ref>Schlögel: ''Terror und Traum.'' S. 163.</ref>

== Arxa plan ==
{{Əsas|Stalin repressiyaları}}
1930-cu illərdə, [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın hər bir yerində kəndlilərin zorla məcburi kollektiv təsərrüfatda birləşdirilməsindən və 1932–1933-cü illər aclığından sonra, İttifaqın hər bir yerində insanlar kəndlərdən şəhərlərə axın etməyə başladılar. Bu səbəbdən də, başda [[İosif Stalin|Stalin]] olmaqla, partiya rəhbərləri şəhərlərdə sovetlərdən bu dərəcə narazı və ac kütlənin çoxalmasından xeyli narahat idi. [[İosif Stalin|Stalin]] bu kütləni, gələcək münkün müharibə halında daxildən üsyan edəcək olan insanlar kimi qiymətləndirirdi. Buna görə də [[İosif Stalin|Stalin]] [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-nin güc strukturlarına bunu önləyəcək bir plan işləməyi əmr etdi.<ref name=werth />

[[Sovet]] siyasi ritorikasında "təmizləmə" sözü partiya sıralarından xaric edilmənin bir ifadəsi idi. Məsələn, 1933-cü ildə, təxminən 400.000 insan partiya sıralarından qovulmuşdu. Lakin, 1936-cı ildən, 1953-cü ilə qədər, bu termin anlamını dəyişdirdi, çünki partiyadan qovulmaq güllələnmə, ən yaxşı halda isə uzunmüddətli həbs demək idi.
[[Fayl:Bundesarchiv Bild 183-R15068, Leo Dawidowitsch Trotzki.jpg|left|thumb|[[Lev Trotski]]]]
Böyük təmizləmənin siyasi qanadı, [[İosif Stalin|Stalin]]in, sırayla [[Lev Trotski]] və [[Nikolay Buxarin]] rəhbərliyindəki sol və sağ qanadlar da daxil olmaqla, keçmiş və potensial müxalif qruplardan gələn və ya gələ biləcək təhlükənin aradan qaldırılması üçün idi.

1930-cu illərdən etibarən, köhnə və yüksək vəzifəli [[Bolşevizm|bolşevik]]lər, bu vaxta qədər vətəndaş müharibəsi və sovet iqtisadiyyatının yenidən qurulması səbəbiylə uzadılan, lakin ilkin dövrdə qısa olması qərarlaşdırılan "müvəqqəti" diktaturanın sona çatmasını istəyirdilər. Bu cür idarəetmə formasını [[İosif Stalin|Stalin]] [[Vladimir Lenin|Lenind]]ən miras almışdı. [[İosif Stalin|Stalin]]in [[Bolşevizm|bolşeviklərin]] həm sol, həm də sağ qanadlarından olan müxalifləri onu [[Demokratiya|demokrat]] olmamaqda və bürokratiyada xeyli qanunsuzluğa yol verməkdə ittiham edirdilər. [[İosif Stalin|Stalin]]ə qarşı müxalifət, [[İosif Stalin|Stalin]]in yaxın ətrafının yüksək səviyyəli yaşayışını dilə gətirərək, fəhlə sinifi arasında rəğbət qazana bilərdi. "[[Rutin işi]]" [[İosif Stalin|Stalin]]in şübhələrində haqqlı olduğunu sübut etdi. Stalinin gördüyü tədbirlər nəticəsində partiya daxili fraksiyalar dağıdılmış, demokratik mərkəziyyətçiliyə son qoyulmuşdu.

Partiya təşkilatlanmasının yeni növündə, Siyasi Büro və [[İosif Stalin|Stalin]], köhnə nüfuzlu kommunistləri aradan götürə bildi. Təmizləmələr başlayan kimi, keçmiş [[Kommunizm|kommunist]] qəhrəmanları olan və [[Vladimir Lenin|Leninin]] yaxın ətrafını təşkil edən [[Mixail Tuxaçevski]] və [[Bela Kun]] kimi [[Kommunist Partiyası|kommunistlər]] [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] vasitəsilə güllələndilər. [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]], [[Rusiya]] və xaricdəki "dönük" kommunistlərin özlərini öldürdükdən sonra, onların dəstəkçilərini, qohumlarını və ailəsini də məhv etməyə başlayırdı. [[Trotski|Trotskyinin]] özünün [[İosif Stalin|Stalin]]in xüsusi agent Pavel Sudoplatova xüsusi əmrilə, [[Ramon Merkader]] tərəfindən [[Mexiko]]da öldürülməsinə qədər, [[Rusiya]]dakı ailəsi, demək olar ki, tamamilə öldürülmüşdü.{{sfn|Andrew|Mitrokhin|2000|səh=86–7}}
[[Fayl:Sergei Kirov and Joseph Stalin, 1934.jpg|thumb|[[Sergey Kirov]] və [[İosif Stalin|Stalin]] (yanlarında [[İosif Stalin|Stalin]]in qızı Svetlana)]]
[[Fayl:1934 agranov yagoda unknown redens.jpg|thumb|[[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] rəhbərləri [[Yakov Aqranov]], [[Henrix Yaqoda]] və [[Stanislav Redenz]], hər üçü həbs edilərək, güllələnmişdir.]]
1934-cü ildə, [[İosif Stalin|Stalin]], [[Sergey Kirov]]un öldürülməsindən, "Böyük təmizləmə"ni başlamaq üçün bəhanə kimi istifadə etdi. Sonralar tarixçilər [[İosif Stalin|Stalin]]in bu cinayəti özünün təşkil etdiyinə dair sübutlar tapmışdılar.{{sfn|Conquest|1987|səh=122–38}} [[Kirov]], [[İosif Stalin|Stalin]]ə sadiq bir [[Kommunizm|kommunist]] idi, lakin həyatının son dövrlərində "mülayimlər" arasında nüfuzunun artması [[İosif Stalin|Stalin]]in onu özünə rəqib kimi görməsinə səbəb oldu. 1934-cü ildəki partiya konqresində [[Kirov]] cəmi 3 əleyhinə səs almaqla Mərkəzi Komitəyə seçildiyi halda, [[İosif Stalin|Stalin]] əleyhinə 292 səs verilmişdi.

[[Kirov]]un öldürülməsindən sonra [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]], keçmiş müxaliflərin üzərinə sui-qəsd işindən əlavə terror, sabotaj, vətənə xəyanət, əks-inqilabı fəaliyyət və s. mövzularda cinayət işləri açmağa başladı.<ref>Hildermeier: ''Geschichte der Sowjetunion 1917–1991.'' S. 476.</ref>

Təmizləmənin bir səbəbi ehtimal olunan müharibədə meydana çıxa biləcək '''"V kalon"'''un indidən məhv edilməsi idi. Siyasi Büro üzvləri olaraq [[Vyaçeslav Molotov]] və [[Lazar Kaqanoviç]] təmizləmə dövründə bu prosesə başçılıq edirdilər, bu şəxslərin imzaları ilə yüz minlərlə insan öldürülmüşdür.{{sfn|Figes|2007|p=239}} [[İosif Stalin|Stalin]], müharibənin yaxınlaşdığına və bu müharibənin [[Ücüncü Reyx|Almaniya]] və [[Yaponiya İmperiyası|Yaponiya]] tərəfindən törədiləcəyinə inanırdı. [[Sovet]] mətbuatı tez-tez ölkənin [[Üçüncü Reyx|faşistl]]ər tərəfindən təhdid edildiyi şəklində xəbərlər yayırdı.{{sfn|Conquest|1987|səh=122–38}}
[[Fayl:Л. Д. Троцкий, Л. Б. Каменев и Г. Е. Зиновьев. Середина 1920-х годов.jpg|thumb|[[Oktyabr inqilabı|Bolşevik inqilabı]] rəhbərləri [[Lev Trotski]], [[Qriqori Zinovyev]] və [[Lev Kamenev]] 1920-ci illərin ortalarında]]
Bu metoddan, [[Oktyabr inqilabı|Oktyabr İnqilabı]]ndan sonra{{sfn|Gellately|2007}}, [[Vladimir Lenin|Lenin]] [[Bolşevizm|bolşevik]]lərin düşməni olaraq qəbul edilən düşmənlərə qarşı [[Qırmızı terror|Qırmızı Terror]] kampaniyası zamanı istifadə etmişdi.,<ref>Robert Gellately, ''Lenin, Stalin, and Hitler: The Age of Social Catastrophe'', 2007, Knopf, 720 səh. {{ISBN|1-4000-4005-1}}</ref> Bu taktika [[Ukrayna]]dakı aclıqdan yaranan narazılıq zamanı və kollektivləşdirilməyə qarşı çıxanlara qarşı daha da ağır şəkildə davam etdirilmişdi. "Təmizləmə"nin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də buvidi ki, ilk dəfə olaraq iqtidarda olan partiyanın yüksək vəzifəli şəxsləri də daxil olmaqla, xeyli partiya mənsubunun repressiyaya məruz qalanların siyahısına daxil edilmiş olması idi. Cəmiyyətdə və partiyada "təmizləmə" bir-birini izləyirdi.{{sfn|McLoughlin|McDermott|2002|səh=6}} Ümumi proses zamanı bu hadisələr baş vermişdir:
[[Fayl:Radek's action.jpg|thumb|Baş Hakim Andrey Vişinski [[Karl Radek]]ə hökm oxuyarkən]]
* [[Moskva prosesləri]]
* [[NKVD üçlükləri|NKVD üçlüyü]] – "inqilabı ədalətin bərpa edilməsi uğrunda mübarizə"
* Cinayət Məcəlləsinin 58-ci maddəsi. Əks-inqilabi fəaliyyət
[[Fayl:Joseph Stalin and Georgi Dimitrov, 1936.jpg|left|thumb|[[İosif Stalin|Stalin]] və [[Dmitrov]] 1936-cı ildə]]

== Moskva prosesləri ==

=== Proseslərin birinci və ikinci mərhələsi ===
1936–1938-ci illər arasında, [[İosif Stalin|Stalin]] və digər [[Sovet]] liderlərini öldürmək, [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-ni parçalamaq və kapitalizmi yenidən bərpa etmək üçün [[Üçüncü Reyx|faşist]] və kapitalist qüvvələrlə planlar qurmaqda ittiham olunan köhnə [[Kommunist Partiyası|kommunist]] partiya liderlərinin 3 böyük mərhələ şəklində [[Moskva]] məhkəmələri oldu. Məhkəm proseslərinin gedişi ictimaiyyətə açıqlanmış və Leninin ən qorxunc cinayətlərini etiraf edənlərin, ölüm cəzası üçün yalvarması ilə bəzədilmişdi.
* [[Fayl:Bucharin.bra.jpg|left|thumb|[[Nikolay Buxarin]]]]Məhkəmənin ilk iclası 1936-cı ilin avqustunda açıldı və müttəhimlər 2-si rəhbər hesab edilməklə, 16 nəfərdən ibarət qrup idi. Qrupa "Trotskist-Kamenyev-Zinovyev-Solçu, əks-inqilabçı" adı qoyulmuş , rəhbərlərinin isə [[Qreqori Zinovyev]] və [[Lev Kamenyev]] olduğu qəbul edilmişdi.<ref>Rogovin (1998), səh. 17–18</ref> Hər ikisi ən köhnə [[Kommunizm|kommunist]] olmaqla, [[Vladimir Lenin|Leninin]] ən yaxın silahdaşları hesab edilirdilər. İttihamlar arasında [[Sergey Kirov]]un öldürülməsi və [[İosif Stalin|Stalin]]i öldürmək üçün plan hazırlanması var idi. Bu ittihamları da etiraf etdikdən sonra hamısı edam hökmünə məhkum edildi və güllələndi.<ref name=":0">Rogovin (1998), səh. 36–38</ref>
* 1937-ci ilin, yanvar ayında, ikinci mərhələ məhkəmə proseslərində [[Karl Radek]], [[Yuri Piatakov]] və [[Qreqori Sokolnikov]]un yer aldığı, "anti-sovet Trotskistlər" adlandirilan, Almaniya üçün casusluq etdikləri və [[Trotski]] lehinə qiyam hazırlamaq da ittiham edilən yeni bir qrup köhnə [[Sovet]] rəhbərləri məhkəməyə çıxarıldı. 17 nəfərlik qrupdan 13-ü edama məhkum edildi və tezliklə güllələndi, 4 nəfər isə [[QULAQ]]-a göndərildi və orada tezliklə öldülər.<ref>Siehe hierzu Chlewnjuk: ''Das Politbüro.'' S. 191 f; Werth: ''Ein Staat gegen sein Volk.'' S. 201 f.</ref><ref>Wehner: ''Stalinismus und Terror.'' S. 379.</ref>
* 1937-ci ilin, iyununda, ilk [[Sovet]] [[marşal]]ı [[Mixail Tuxaçevski]]nin də daxil olduğu [[Qızıl Ordu]] rəhbərlərinin bir qisminin gizli məhkəməsi keçirildi və hamısı edama məhkum edildi. Məhkəmələrdə iştirak etmiş bəzi [[Qərb]] nümayəndələrinin rəylərinə görə, məhkəmələr normal, hüquqi qaydalara uyğun keçirilməmişdir. Məhkəmənin qərarları müttəhimin etiraflarına söykənirdi və və müttəhimin bu etirafı [[narkotik]] maddələrin təsirilə ya da işğəncəylə etdiyi sadəcə olaraq yoxlanılmırdı.

[[İngilislər|İngilis]] deputat və hüquqşunas D. N. Prit xatirələrində qeyd edirdi:
{{cquote|''Bir daha soyuqqanlı [[Sosializm|sosialist]]lər "şübhə" və  "narahatlıq" hissi keçirdilər, lakin dumanın döyüş meydanından uzaqlaşmasından sonra şübhələrin  "tam doğru" olduğu aydın oldu.''}}
Artıq etirafların necə alındığı bəllidir. [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] [[SSRİ Ali Soveti|Xalq Komissarları Soveti]]nin tərkibində olan, Dövlət Siyasi İdarəetmə Şöbəsinin keçmiş zabiti Aleksandr Orlov öz xatirlərində etirafların alınması metodları barədə yazmışdır. Bu qeydlərə görə, müttəhimlər etirafı döyülmə, günlərlə ayaq üstə saxlanılma, durmadan yeriməyə məcbur etmə, boğdurulma simuliyasiyaları və ailələrinin etiraf olmayacağı halda güllələnməsi təhdidi ilə edirdilər və prosesin sonuna çatdıqda isə müttəhim güllələnmə hökmünün tez bir vaxtda icra edilməsi üçün yalvarırdı.

[[Zinovyev]] və [[Kamenyev]], "etiraf"larına qarşılıq şərti olaraq, Siyasi Bürodan, ailələrinin və tərəfdarlarının həyatlarına toxunulmayacağına dair təminat tələb etdilər. Bu mövzuda keçirilən Siyasi Büro iclasında, buna təminat verildi. Lakin o zaman, bu iclasda Siyasi Büro üzvlərindən yalnız [[Kliment Voroşilov]], [[Nikolay Yejov]] və [[İosif Stalin|Stalin]] iclasda iştirak edirdi.

[[İosif Stalin|Stalin]], Siyasi Büro tərəfindən verilən əmr əsasında qurulan "komisiya" olduqlarını, ölüm cəzasının olmayacağını və müttəhimlərin ailələrinə heç bir halda toxunulmayacağı barədə söz verdi. Lakin müttəhimlərin güllələnməsi ilə kifayətlənməyən [[İosif Stalin|Stalin]], müttəhimlərin demək olar ki, bütün ailə üzvlərini də güllələtdirdi.{{sfn|Conquest|2008|səh=87}}

==== Devey komissiyası ====
1937-ci ilin, may ayında, Devey komissiyası quruldu. Komissiya [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-də, filosof [[Con Devey]] tərəfindən qurulmuşdu, məqsədi [[Moskva prosesləri]]ndə [[Trotski]]yə qarşı irəli sürülən ittihamların araşdırılması idi.<ref>Timothy Snyder. ''Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin.'' Basic Books, 2010. {{ISBN|0-465-00239-0}} s. 137</ref> Komissiya [[Trotski]]nin günahsız olduğunu sübut etmək üçün yaradılmışdı, nəticədə məhkəmələrin hüquqi baxımdan düzgün keçirilmədiyi qərara alındı.{{sfn|Snyder|2010|p=137}}

Məsələn, [[Yuri Piatakov]], [[Trotski]]dən "terorist təlimatlar" almaq üçün [[Oslo]]ya getdiyini etiraf etmişdi. Lakin Devey komisiyası belə bir uçuşun olmadığını sübut etdi.

Digər bir müttəhim [[İvan Smirnov]], [[Sergey Kirov]]un qətli ilə bağlı [[Trotski]]dən 1934-cü ilin, dekabr ayında təlimat aldığını etiraf etmişdi. Halbuki, Smirnov o zaman artıq 1 il idi ki, həbsdə idi.

Devey komisiyası sonda 422 səhifəlik hesabat nəşr etdirdi. "''Günahkar olmayan"'' adlanan hesabatda [[Moskva]] proseslərində məhkum edilənlərin günahsız olduğu bildirildi. Hesabatda yazılmışdı:
* [[Moskva]] məhkəmələri günahsız olan müttəhimlərin günahsızlığını aşkara çıxarmaq üçün heç bir cəhd etməmişdir.
* Etiraflar etibarsızdır, müttəhimlərə fiziki və mənəvi işğəncələr olmuş, ailələri ilə təhdid edilmişlər.
* [[Trotskinin Bakıya səfəri (film, 1924)|Trotsk]]i, [[Moskva]] proseslərindəki ittiham olunanlarla heç birinə [[Sovet]]lərə qarşı xarici güclərlə işbirliyi təlimatı vermədi, [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-də [[kapitalizm]]in yenidən inşası üçün çalışmayıb, plan qurmayıb və ya cəhd belə etməyib.

==== Sağçıların təsiri ====
Proseslərin ikinci mərhələsində [[Karl Radek]], etirafında (ehtimal edilir ki, bunu etməyə məcbur edildilmişdir) bildirdi ki, onlarla birlikdə olan Trotskistlərlə yanaşı, [[Trotski]] məktəbiylə tam razılaşmayan, həm də onlarla bəzi məsələlərdə fikir birliyinə sahib olan qruplar vardır. Onlara, "yarı Trostskistlər", "25 faiz Trotskistlər" "10–15 faiz Trotskistlər" deyilməyə başladı.<ref name="ReferenceA">British Embassy Report: Viscount Chilston to Mr. Eden, 6 February 1937</ref> Həmçinin Fronde tərəfdarı olan, [[Liberalizm|liberallar]]ın da onlarla həmfikir olduqlarını bildirdi.{{sfn|Conquest|2008|p=164}}

Beləliklə, yeni "ortaya çıxan ", əks-inqilabı "üçüncü təşkilatın" [[İosif Stalin|Stalin]]ə müxalifətdən geriyə qalmış yeganə qrup olan sağçılar olduğu "aydın oldu". Bu qrupa Buxarin rəhbərlik edirdi.

[[Karl Radek]] məhkəmədə:
{{cquote|''Başqa bir şey barədə də özümü günahkar hiss edirəm, Günahımı qəbul etdikdən və təşkilatın ortaya çıxmasından sonra belə inadla Buxarın haqqında danışmağı rədd etdim. Buxarinin də vəziyyətinin ən az mənimki qədər çıxılmaz olduğunu bilirdim, çünki günahkarlıq hissi qanuni olaraq sənə sübut edilməsə belə, sən bunu özlüyündə bilməyə bilmərsən. Biz yaxın dostuq və intelektual dostluq digər dostluqlardan daha güclüdür. Buxarinin də mənimlə eyni vəziyyətdə olduğunu bilirəm. Bu səbəbdən də onun barədə məlumat vermək istəmədim. Eynən başqa sahələrdəki insanlar kimi, onnun da özü özünü islah etməsini gözlədim''<ref name="ReferenceA" />}}

=== Moskva proseslərinin üçüncü mərhələsi ===
Üçüncü mərhələ, 1938-ci ilin, may ayında başladı və son mərhələ oldu, digər adı "İyirmilər məhkəməsidir". İştirakçıların sayı və özündən əvvəlki bütün ittihamları özündə birləşdirməsi, təşkil edilən məhkəmə ssenariləri baxımından "böyük təmizləmə"nin ən məşhur mərhələlərindəndir.

[[Kommunist Partiyası|Kommunist]] İnternasionalının köhnə rəhbəri [[Nikolay Buxarin]], köhnə baş nazir [[Aleksey Rıkov]] və digərlərinin başçılıq etdiyi "sağçı və Trotskist bloku"na mənsub olduqlari iddia edilən 21 müttəhim hamısı edam hökmünə məhkum edildi. Bura köhnə [[Kommunist Partiyası|kommunistl]]ərin ən məşhurlarından olan [[Kristian Rakovski]], [[Nikolay Krestinski]], [[Henrix Yaqoda]] da daxil idi. Qeyd edək ki, [[Henrix Yaqoda]] özü [[NKVD]]-nin rəhbərlərindən olmuş və şəxsən minlərlə insanın qətlinə əmr vermişdir. Sonda isə [[Nikolay Yejov]] tərəfindən Trotskist olması və 1917-ci ildən [[Almanlar|Alman]] casusu kimi çalışdığı üçün güllələndiyi elan edilmişdi.

[[Yaqoda]]nın edam edilməsi "təmizləmə" prosesinin öz adamlarını belə edama məhkum edə bilməsini göstərdi. Bundan sonra, [[Nikolay Buxarin]] və digərlərinin, 1918-ci ildə [[İosif Stalin|Stalin]] və [[Vladimir Lenin|Lenini]] öldürməyə cəhd etdiklərini, [[SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi|SSR]]İ-ni [[Almaniya]], [[Yaponiya]], [[İngiltərə]] arasında bölməyə çalışdıqları bildirildi. Həmçinin, [[Maksim Qorki]]nin zəhərlənməsi işi də bu qrupun üzərinə atıldı.<ref>Bertram David Wolfe, "Breaking with communism", p. 10</ref>{{sfn|Koestler|1940|səh=258}}

Bütün bunların nəticəsində ittihamlar o qədər genişləndirildi ki, bütün köhnə [[Kommunizm|kommunist]]ər hər an bu ittihamlardan biri əsas götürülərək, həbs edilə bilərdi. [[İosif Stalin|Stalin]] dövrünün başqa heç bir cinayəti qərbli intelektualları və dünya [[Kommunizm|kommunistl]]ərini Buxarinin edamı qədər hiddətləndirməmişdi. Buxarinin də repressiyaya məruz qalması, [[qərb]]in məşhur [[Kommunizm|kommunistl]]əri olan [[Bertram Volf]], [[Jey Loveston]], [[Artur Kostler]] və [[Henrix Brandler]] kimi şəxslərin kommunizmdən qopması üçün son səbəb oldu.<ref name="Corey Robin, Fear, Page 96">Corey Robin, "Fear", Page 96</ref> Hətta [[Jey Loveston]], [[Artur Kostler]] və [[Henrix Brandler]] dünyada anti-kommunizmin alovlu müdafiəçilərinə çevrildilər.

Beləliklə, Buxarinin ittiham edilməsi, kommunizmin yalnız öz "övladlarını" məhv etməsini deyil, həmçinin də ümumdünya kommunizminin ideoloji olaraq çöküşünün simvolu oldu.<ref name="Corey Robin, Fear, Page 96" />

Bir il davam edən məhkəməyə hazırlıq dövrü, bəzi [[Partiyasız|partiya]] üzvlərinin yoldaşlarının üzünə durmalarına olan istəksizliyi səbəbiylə ertələndi. [[İosif Stalin|Stalin]] hadisələrə şəxsən müdaxilə etdi və [[Yaqoda]]nın [[Nikolay Yejov]]la əvəzlənməsi bu səbəbdən oldu.

==== Buxarinin etirafı ====
Məhkəmənin ilk iclasında, [[Krestinski]]nin yazılı etirafını rədd etməsi sensasiya yaratdı. Lakin ertəsi günü, "xüsusi tədbirlərin" vasitəsilə sol çiyni sındırıldıqdan sonra bütün ittihamları qəbul etdi. {{sfn|Conquest|2008|p=352}} [[Anastas Mikoyan]] və [[Vyaçeslav Molotov]] daha sonralar [[Nikolay Buxarin|Buxarinin]] işğəncə görmədiyini bildirsələr də, hal-hazırda [[Nikolay Buxarin]]in ittihamları etiraf etməsi üçün ağır işğəncə gördüyü sübuta yetirilib.

[[Nikolay Buxarin]], ilk 3 ayda heç bir ittihamı qıbul etməyərək, bütün işğəncələrə dözdü. Lakin sonda gənc həyat yoldaşı və körpə oğluna qarşı fiziki işğəncələri tətbiqi təhdidindən sonra "etiraf etməyə" razı oldu. Lakin etirafının [[İosif Stalin|Stalin]] tərəfindən yenidən düzəldilmiş son halını oxuduqdan sonra, etirafını geri çəkdi və hər şey yenidən başladı.{{sfn|Conquest|2008|p=364–5}}
[[Fayl:DarknessAtNoon.jpg|left|thumb|Kostlerin "''Günorta vaxtı Qaranlıq"'']]
Buxarinin etirafı [[Avropa|qərbd]]ə intelektuallar arasında debatlara səbəb oldu. Xüsusilə Kostlerin "''Günorta vaxtı Qaranlıq"'' və [[Merleu-Ponti]]nin "Humanizm və Terror" adlı fəlsəfi məqalələri xeyli məşhurlaşdı.
[[Nikolay Buxarin|Buxarinin]] etirafı digərlərindən fərqlənirdi. Onun bəzi ümumi cinayətləri qəbul etsə də, xüsusi seçilən cinayətləri qəbul etməyəcəyi bəlli oldu. Nəticə sensasiyon etirafların ardıyca (faşist casusu olmaq, kommunizmi yıxaraq kapitalizmi bərpa etmək istəmək), özünə yönəldilən bir sıra ittihamları qəbul etmədi. Müşahidəçilərin dediyinə görə, bununla [[Nikolay Buxarin|Buxarın]] ona yönələn ittihamlar çox asanlıqla səhv olduğunu sübut edə biləcəyini göstərməyə çalışırdı.<ref>Report by Viscount Chilston (British ambassador) to Viscount Halifax, No.141, Moscow, 21 March 1938</ref>

[[Roman Rolland]] və digərləri [[İosif Stalin|Stalin]]ə [[Nikolay Buxarin]]i əhv etmək barədə xahiş ünvanlasalar da, [[İosif Stalin|Stalin]] bunları nəzərə almadı. Rakovski və digər iki müttəhərdən başqa hamısı güllələndi. Bu şəxslər isə 1941-ci ildə, [[NKVD tərəfindən həyata keçirilən məhbus qırğınları|NKVD-nin məhkum qırğınları]]nda öldürüldü. Buxarinə etiraf edəcəyi halda ailəsinə toxunulmayacağı sözü verilsə də həyat yoldaşı Anna Larina QULAQ-a göndərildi. Lakin Qorbaçovun hakimiyyəti illərində, həyat yoldaşının bəraət almasını görə bildi.<ref>Robert Tucker, "Report of Court Proceedings in the Case of the Anti-Soviet "Block of Rights and Trotskyites", səh.667–68</ref>

== Orduda "təmizləmə" ==
[[Qızıl Ordu]] və Hərbi Donanmada "təmizləmə" prosesi zamanı 5 [[Marşal]]dan (sonrakı 5 ulduzlu [[general]] rütbəsinə bərabər) 3-ü, 15 [[Ordu generalı (SSRİ)|Ordu Generalı]]ndan (sonrakı 4 və ya 5 ulduzlu general rütbəsinə bərabər) 13-ü, 9 [[admiral]]dan 8-i{{sfn|Conquest|2008|p=211}}, 57 korpus komandirindən 50-si, 186 divizyon komandirindən 154-ü, 16 ordu komissarından 16-sı da, 28 korpus komissarından 25-i öldürülmüşdür.{{sfn|Courtois|1999|p=198}}

İlk dövrlərdə [[Sovet]] zabitlərinin 25–50 %-nin məhkum edildiyi təxmin edilirdi, lakin indi sübut edilib ki, bu göstərici cəmi 3.7–7.7%-dir. [[Qızıl Ordu|Sovet ordusu]]nun zabit korpusunun çoxsaylı olmasıyla bərabər, bir çox şübhəli zabitin əvvəldən ordudan xaric edilməsi və repressiyalar zamanı hərbçi kimi yox, digər peşələrin sahibi kimi güllələnməsi dəqiq sayın müəyyən edilməsinə mane olur. Ordudan və partiyadan qovulan zabitlərin təxminən 30 %-i 1939-cu ildə yenidən orduya cəlb edildi.<ref>Stephen Lee, ''European Dictatorships 1918–1945,'' səh 56.</ref>

Ordudan mühakimə edilən yüksək rütbəli zabitlərin Alman ordusunun yüksək ranqlı zabitləri ilə əlaqədə olduqları bildirildi (Marşal Tuxaçevskinin "etiraf"ına əsasən).{{sfn|Conquest|2008|səh=198–9 (a Soviet book, ''Marshal Tukhachevskiy'' by Nikulin, pp.&nbsp;189–94 is cited)}} Baxmayaraq ki, Tuxaçevskinin 8 nəfərlik qrupundan 2-si artıq həbs edilmişdi, bu iddiaları sübuta yetirmək münkün olmadı. Hər halda, bu şəxslərin edam olunması üçün yetəcək sübutlar, müttəhimlərin "etirafları" oldu.{{sfn|Conquest|2008|səh=200–2}}

== Prosesin genişlənməsi ==
Sonda [[Oktyabr inqilabı|Bolşevik İnqilabı]] zamanı və [[Vladimir Lenin|Lenin]] əsas fiqur olduğu dönəmdə dövlətdə yüksək vəzifə tutmuş demək olar ki, hamı edam edildi. İnqilab zamanı olan Siyasi Büronun üzvlərindən 6-sı "böyük təmizləmə" müddətində də yaşayırdı və sonda hamısı güllələndi, bu 6 nəfər üzvdən yalnız [[İosif Stalin|Stalin]] sağ qaldı.{{sfn|Gellately|2007}} Digər 5 nəfərdən 4-ü güllələndi, Trotski isə 1929-cu ildə SSRİ-ni tərk etməyə məcbur oldu, 1940-cı ildə Stalinin şəxsi əmrilə [[Ramon Merkader]] tərəfindən [[Lev Trotskinin qətli|Mexikoda öldürüldü]]. [[Mixail Tomski]] 1936-cı ildə intihar etdi və ölümündən sonra "vətənə xəyanət"də ittiham edildi. [[Kalinin rayonu (Ufa)|Kalinin]] və [[Vyaçeslav Molotov|Molotov]] isə yaşamağı bacardı.

Hər-halda, "böyük təmizləmə"nin ən səs-küylü tərəfi köhnə və məşhur [[Kommunizm|kommunistl]]ərin edamı oldusa da, ümumi ölən və öldürülən insanların fonunda onlar say baxımından çox az idi. 1992-ci ildə, [[Vladimir Bukovski]] tərəfindən, Mərkəzi Komitənin arxivində tapılan sənədlərə əsasən bəlli oldu ki, eynən iqtisadi inkişaf üçün nəzərdə tutulmuş minimumlar olduğu kimi, həbs edilməli və ya edam edilməli insan sayları üçün də minimumlar müəyyən edilmişdi.<ref>{{Cite web |title=The Bukovsky Archives, "A Quota for Killings". |url=https://bukovskyarchive.wordpress.com/2016/04/06/an-execution-quota/ |access-date=2018-02-09 |archive-date=2017-11-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171125120217/https://bukovskyarchive.wordpress.com/2016/04/06/an-execution-quota/ |url-status=dead }}</ref>

=== Ziyalılar ===
[[Fayl:NKVD Mandelstam.jpg|left|thumb|[[Osip Mandelştam]]]]
1920 və 1930-cu illərdə 2.000 ziyalı həbs edildi, onlardan 1.500-ü edamlarla öldürüldü və ya [[QULAQ]]-da öldü. [[Günəş]] ləkəsi araşdırmasının qeyri-[[Marksist kriminologiyası|marksist]] olduğu mətbuatda tirajlandıqdan sonra, 1936–1938-ci illər arasında 27 astronomiya alimi yoxa çıxdı. Meteorologiya bürosu məhsulların xarab ola biləcəyi hava şəraitini əvvəlcədən proqnoz edə bilmədiyi üçün 1933-cü ildə ləğv edildi.{{sfn|Conquest|2008|s=295}} Lakin öldürülənlər arasında ən yüksək yeri yazıçı-şairlər tuturdu. "Böyük təmizləmə" zamanı öldürülənlər ziyalılardan bəziləri bunlardır:
* Şair [[Osip Mandelştam]], sonradan məşhur olan, [[İosif Stalin|Stalin]] əleyhinə yazdığı şeri ([[Stalin Epiqram]]) , 1934-cü ildə dostlarının əhatəsində oxuduğu üçün həbs edildi. [[Nikolay Buxarin]]in və [[Boris Pasternak|Boris Parternak]]ın müdaxiləsindən sonra ([[İosif Stalin|Stalin]] Buxarinə məktubunda yazırdı: ''Onlara kim [[Osip Mandelştam|Osip]]i həbs etmək hüququ verib ?'') onun [[Çerdın|Çerdin]]ə 3 illik sürgün edilməsi və "qorunması" əmr edildi. Lakin bu müvəqqəti cəza idi. 1938-ci ildə, Mandelştam 5 illik həbs edilərək, düşərgəyə göndərildi.<ref name="poemhunter">N. N.: '' [http://www.poemhunter.com/osip-emilevich-mandelstam/biography/ Osip Emilevich Mandelstam] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210712042908/https://www.poemhunter.com/osip-emilevich-mandelstam/biography/ |date=2021-07-12 }}'', PoemHunter.com. URL. Retrieved 20 oktyabr 2007.</ref> 27 dekabrda isə Vladivostok yaxınlığındakı düşərgədə vəfat etdi.<ref>Caxtonian, [http://www.ideals.uiuc.edu/bitstream/handle/2142/1095/martinCaxtonian.pdf?sequence=2 ''Collecting Mandelstam'']{{Dead link|date=March 2023 |bot=InternetArchiveBot }}, noyabr 2006</ref> Pasternak özü də güllələnməyə yaxın idi, lakin Stalin onun adını siyahıdan ''"Bu xəyal sakininə toxunmayın"'' deyərək çıxarır.<ref>Robert C. Tucker, "Stalin in Power", səh 445</ref>
* [[Fayl:MeyerholdMug.jpg|thumb|[[Vsevolod Meyerhold]]]][[Fayl:Babel NKWD.png|left|thumb|[[İsaak Babel]]]]Yazıçı [[İsaak Babel]], 1939-cu ilin, may ayında tutuldu. Etiraf sənədində (bu sənəddə qan ləkəsi var) Trotskist qruplaşmaya üzv olmaqda və [[Fransızlar|fransız]] yazıçı [[Andre Malrauks]] tərəfindən [[Fransa]]ya casusluq üçün yönəldildiyini etiraf edirdi. Son sorğulamada, o, etirafını geri çəkdi və günahsız insanların öldürülməsi barədə prokurorluğa məktublar yazdı, lakin heç bir faydası olmadı. O, [[NKVD üçlüyü]]ndən əvvəl mühakimə olunmuşdu və eyni anda [[Fransa]], [[Avstriya]] agenti, [[Lev Trotski]]nin [[terror]]çu qruplaşmasının üzvü olmaqda günahlandırıldı. 27 yanvar, 1940-cı ildə, [[Butryka həbsxanası]]nda güllələndi.<ref name="ReferenceB">The Independent, "The History of Hell", 8 yanvar 1995</ref>
* Yazışı [[Boris Pilnyak]] 28 oktyabr, 1937-cii ldə əks-inqilabı fəaliyyət, casusluq və terrorizm cinayətlərindən həbs edildi. Hesabatda deyildi ki, o həmçinin [[Andre Jid]]lə görüşmüş və SSRİ barədə casus məlumatları vermişdir. Və "şübəh yoxdur bu məlumatllardan [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-yə gələcəkdə ola biləcək hücumlarda bundan istifadə olunacaqdır" deyə hesabatda qeyd edildi. 1938-ci ilin, aprelində 15 dəqiqəlik məhkəmədən sonra güllələnməyə məhkum edildi.<ref name="ReferenceB" />
* Teatr rejissoru [[Vsevolod Meyerhold]] 1939-cu ildə həbs edilmiş və 1940-cı ilin fevralında [[Yaponlar|yapon]] və [[İngilis dili|ingilis]] kəşfiyyatına işlədiyi "sübuta yetirilərək" həbs edilmişdir. Həyat yoldaşı [[Zinaida Raik]] öz mənzilində qətlə yetirildi.<ref>Kern, Gary. ''A Death in Washington: Walter G. Krivitsky and the Stalin Terror.'' Enigma Books, 2003. {{ISBN|1-929631-14-6}} səh 111</ref> [[Vsevolod Meyerhold]] [[Molotov-Ribbentrop paktı|Molotov]]a məktubunda qeyd edirdi:
[[Fayl:Khadija Gaibova.jpg|left|thumb|[[Xədicə Qayıbova]], 1938-ci ildə güllələnmişdir.]]
{{cquote|''Tədqiqatçılar 65 yaşlı, xəstə bir insana güc tədbid etdilər. Üzüüstə yıxıldılaraq, kauçuk kəmərlə döyüldüm...Növbəti bir necə gün yenə də həmin vurulan yerlərin göyərmiş hissəsinə yenidən vuruldu, sonda qızardılan yerlərə qaynar su töküldü. Ağrıdan huşumu itirdim. Mən ümid edirəm ki, bütün ittihamları qəbul edərək, bunları sonlandıra bildim. 18 saatlıq sorğudan sonra yerimə girdim. Bir saatlıq yuxunun ardıyca oyadıldım...Tifo qızdırmasına görə sadəcə olaraq yeriyə bilmirdim.<ref name="ReferenceB" /> ''}}
* Gürcü şairi [[Titsian Tabidze]] 1937-ci ilin, 10 oktyabrında vəyənə xayanətdən həbs edildi. Başqa şair adları verilməsi üçün işğəncə görən Tabidze, casusluq fəaliyyətində guya şair [[Besikii]] ilə əlbir olduğunu etiraf etdi. Məsələ onda idi ki, şair Besikii [[XVIII əsr]]də yaşamış və ölmüşdür.<ref>Tarkhan-Mouravi, George (19 yanvar 1997), [http://rolfgross.dreamhosters.com/Texts/KandA-Web/Giahistory.htm 70 years of Soviet Georgia] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200329210557/http://rolfgross.dreamhosters.com/Texts/KandA-Web/Giahistory.htm |date=2020-03-29 }}. Retrieved 14 may 2007.</ref> Tabidze 1937-ci ilin, 16 dekabrında güllələndi.
* [[Titsian Tabidze]]nin dostu və şair [[Paolo İaşvili]] bir necə şair dostunun üzünə durmağa məcbur edildi.<ref>Tarkhan-Mouravi, George (19 yanvar 1997), [http://rolfgross.dreamhosters.com/Texts/KandA-Web/Giahistory.htm 70 years of Soviet Georgia] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200329210557/http://rolfgross.dreamhosters.com/Texts/KandA-Web/Giahistory.htm |date=2020-03-29 }}</ref> Sonda isə dözməyərək, [[Gürcüstan Yazıçılar Birliyi]]nin binasında özünü ov tüfəngi ilə vuraraq öldürdü.<ref>Suny, Ronald Grigor (1994), ''The Making of the Georgian Nation: 2nd edition'', səh. 272. Indiana University Press, {{ISBN|0-253-20915-3}}</ref>
* 1937-ci ilin əvvəllərində, [[Pyatakov]]un məhkəməsində, şair [[Pavel Vasiliyev]], [[Nikolay Buxarin]]i "kəndli [[Rusiya]]sının ən yüksək vicdanı dəyərlərinə sahib insanı" adlandırmışdı. Yalan ifadələr verən ziyalıları qınamaq məqsədilə "[[Ruslar|Rus]] ədəbiyyatının marjlarında skravlar" adlı məqalə yazdı və bunlara görə 16 iyul, 1937-ci ildə güllələndi.{{sfn|Conquest|2008|p=301}}
* [[Jan Sten]], [[Marks]]-[[Engels]] İnistitutunun [[filosof]]u və direktor müavini idi. [[İosif Stalin|Stalin]] [[Georq Vilhelm Fridrix Hegel|Hegel]] dialektikasını öyrənməyə çalışarkən, [[İosif Stalin|Stalin]]in müəllimi olmuşdu (O, 1925–1928-ci illər arasında, həftədə iki dəfə dərs almış, lakin bəzi təməl adi şeyləri belə qavraya bilmədiyindən sonralar "[[Fransızlar|Fransız]] Burjua İnqilabına [[Aristokratiya|aristokratik]] reaksiyaya" görə [[Almanlar|alman]] idealistik fəlsəfəsinə düşmən olmuşdu). 1937-ci ildə, Sten [[İosif Stalin|Stalin]]in şəxsi əmri ilə həbs edildi və "[[menşevik]]lərin ideoloji rə[[menşevik|ən]]bərlərindi biri" adlandırılaraq, [[Lefertovo həbsxanası]]nda güllələndi.<ref>Roy Medvedev, "Let history judge", səh. 438</ref>
* [[Nikolay Klyuyev]] 1934-cü ildə həbs edilmişdi və 1937-ci ildə [[Sovet]] hakimiyyətinin düşməni kimi güllələndi. [[Dilçilik|Linqivist]] [[Niklay Durnovo]] 1937-ci ilin, 27 oktyabrında güllələndi. Durnova zadəgan ailəsində anadan olan [[Nikolay Durnovo]], [[Ruslar|rus]] ləhcələrinin təsnifatını müasir linqivistik qaydalara uyğun yaratmışdı.<ref>{{cite web|url=http://www.people.su/38438|language=Russian|title=Biography of Nikolai Durnovo|access-date=2018-02-12|archive-date=2017-06-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170616122900/http://www.people.su/38438|url-status=live}}</ref>
* [[Mari]] etnik qrupundan olan şair və dramaturq [[Sergey Cavain]] 1937-ci ilin, 11 noyabrda güllələndi. Onun "Mari El" əsəri Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdü.
* [[Ukrayna]]nın teatr sənətinin [[XX əsr]]dəki ən böyük şəxsi kimi qəbul edilən [[Les Kurbas]] 1937-ci ilin, 3 noyabrda güllələndi.
* [[Ruslar|Rus]] yazıcı və tədqiqatçısı [[Maksimilian Kravkov]], "[[Yaponlar|Yapon]] terrorist-casus təşkilatının üzvü" kimi mühakimə olundu və 12 oktyabr, 1937-ci ildə güllələndi.
* [[Ruslar|Rus]] [[Esperanto]] tərcüməçisi və yazışısı [[Nikolay Nekrasov]] 1938-ci ildə həbs edilir, "terrorist, sabotajçı, casus esparantistlər" təşkilatının üzvü olmaqda ittiham edilərək 4 oktyabr, 1938-ci ildə edam edilir.
* [[Fayl:Mushfig and Dilber.jpg|thumb|Repressiya qurbanı [[Mikayıl Müşfiq|Mikayıl Müşviq]]]][[Dramaturq]] [[Nikolay Oleynikov]] 1937-ci ilin, 24 noyabrında güllələndi.
* [[Yakutsk|Yakut]] yazıçısı və müasir [[Yakutiya|Yakut]] ədəbiyyatının yaradıcısı [[Platon Oyunski]], həbs edilir və qısa bir müddətdən sonra 1939-cu ildə həbsxanada ölür.
* [[Ruslar|Rus]] [[dramaturq]] və [[Sergey Prokofyev|Sergey Prokofievin]] Romeo və Juliet baletinin sinopsisinin yaradıcısı [[Adrian Pyotrovski]] 1937-ci ilin, 21 noyabrda güllələnir.
* [[Ruslar|Rus]] fim sahəsini 1930-cu ildən 1937-ci ilə qədər faktiki olaraq öz nəzarətində saxlayan, [[Boris Şumyatski]] 1938-ci ildə [[Sovet]] film sahəsindəki repressiyanın bir hissəsi olaraq güllələnir.
* Çinoloq [[Yulian Şumyatski]] 1938-ci ildə, [[Çin Xalq Respublikası|Çin]] casusluğunda ittiham edilərək, güllələnir.
* [[Ruslar|Rus]] linqivist [[Nikolay Nevski]] – [[Şərqi Asiya]] dilləri üzrə ekspert, [[Yaponlar|yapon]] casusu kimi 1937-ci ildə həbs edilir və əslən yapon olan həyat yoldaşı İsoko Mikola-Nevski ilə birlikdə güllələnir.
* [[Ukraynalılar|Ukraynalı]] dramaturq [[Mikola Kuliş]] 1937-ci ilin, 3 noyabrında güllələnir.

=== Köhnə QULAQ-lar və digər "anti-sovet elementlər" ===
1937-ci ilin, iyulun 2-də[[Stalin mükafatı|, Stalin]] bütün regional partiya rəhbərlərinə məxfi məktubla keçmiş [[QULAQ]] üzvlərinin və ya ümumiyyətlə "anti-[[sovet]]" olması barədə şübhələr olan şəxslərin tutulmasını və 5 gün ərzində müvafiq olaraq güllələnmə, həbs edilmə və ya düşərgələrə sürgün edilmələrini əmr etdi. [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]]-yə, 1937-ci il,30 iyul, No. 00447 əmrə əsasən "köhnə [[QULAQ]]-lar" və "anti-sovet elementlər" (məsələn, keçmiş digər partiyaların üzvləri, çar məmurları), ya [[NKVD üçlükləri]]nin qərarı ilə güllələnməli ya da düşərgələrə göndərilməli idi. Sürgünə göndərilənlər, ölkənin xüsusi insan yaşamayan yerlərinə göndərilirdi. Bura [[Sibir]], [[Ural]], [[Qazaxıstan]] və [[Uzaq Şərq]] daxil idi. Bu yerlərə göndərilənlədə keçmişdə qeyri-[[Bolşevizm|bolşevik]] partiyanın üzvləri, din adamları, adi cinayətkarlar, oğrular və bu kimi şəxslərin ailə üzvləri idi. Həmçinin respressiyaya məruz qalanlar içərisində polis səriştəsizliyinin qurbanı olanlar, müttəhimlərin ailələri, qohumları və ya sadəcə bu adamlarla tanışlığı olanlar da çoxluq təşkil edirdi. [[QULAQ]] əməliyyatlarında bir çox ixtisaslı dəmiryolçu, kolxozçu, tikinti mütəxəsisləri və s kimi ixtisaslı şəxslər həbs edilib ya güllələndi ya da sürgün edildi. Bunun nəticəsində də irəlidəki bir necə ildə iş sahələrində bədbəxt qəzalar nəticəsində ölənlərin sayı durmadan artdı. Həmçinin də əvəvlki dövrlərdə iş sahələrində baş vermiş bədbəxt hadisələrlə bağlı cinayət işləri açıldı, minlərlə mühəndisin bu hadisələri bilərək törətdiyi, sabotaj məqsədli olduğu irəli sürüldü. Provaslav kilsəsinin nüfuzlu üzvləri belə repressiyaya məruz qaldı. Ölkə üzrə sayları təxminin 35 min nəfər olan müxtəlif dinlərin ruhanilərinin 80 % -i məhv edildi.

Düşərgələrdəki ən dözümlü və inadkar "anti-sovet elementlərinin" dərhal güllələnməsi əmr edilmişdi. 00447 nömrəli əsasən 10 mindən çox insan güllələndi, lakin siyahıya alınmayan və rəsmiləşdirilməyən polis əməliyyatları zamanı ən azı 30–40 min insan öldürüldü, bunların çoxu isə 1938-ci ilin mart-aprel ayında oldu.

Əməliyyatlar başlayan kimi, regional [[NKVD üçlükləri]]nə ayrılan kvotalar göndərildi. Lakin regional partiya rəhbərləri və [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] rəhbərləri öz bacarıqlarını [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|"]]na göstərmək üçün kvotaların ayrılmasını istədi. Kvotalar artırıldı. lakin bu təkcə yerli rəhbərlər belə istəyir deyə olmadı, məsələn, 15 oktyabr, 1937-ci ildə, Siyasi Büro təxminən daha 130 min insanın "təmizləməyə" məruz qalmasının vacibliyi barədə qərar qəbul etdi (birinci mərhələdə 63 min, ikinci mərhələdə 57 min). 1938-ci ilin yanvar ayının 31-də Stalin "təmizləmə" kvotasını yenə 57 min nəfərlə artırdı ki, bunların 48 min nəfəri güllələnməli idi.

Polis ayrılan kvotanı doldurmaq üçün dəmir yolu stansiyalarına və bazarlara reydlər təşkil edərək, fərqli görünən insanları "anti-sovet elementi" adıyla həbs edirdi. Həbslər etmək üçün [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] sıralarına [[Komsomol]] və bəzi partiya strukturundan 25 min zabit əlavə edildi. Hər bir [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] şöbəsində hazır ittihamnamələr və imzalamaq üçün etiraf vərəqələri var idi. Əvvəlcə müttəhimləri "etirafa" məcbur etmək üçün günlərlə işğəncə edilirdi, lakin sonradan bu müddəti qısaltmaq üçün onları boş vərəqlərə imzalatmağa başladılar.<ref>Nicolas Werth [http://www.massviolence.org/The-NKVD-Mass-Secret-Operation-no-00447-August-1937?artpage=2-6 Case Study:The NKVD Mass Secret Operation n° 00447 (Avqust 1937 – noyabr 1938)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160305033041/http://www.massviolence.org/The-NKVD-Mass-Secret-Operation-no-00447-August-1937?artpage=2-6 |date=2016-03-05 }}</ref><ref>Nicolas Werth [http://www.massviolence.org/The-NKVD-Mass-Secret-Operation-no-00447-August-1937?artpage=3-6 Case Study:The NKVD Mass Secret Operation n° 00447 (Avqust 1937 – noyabr 1938)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160306105631/http://massviolence.org/the-nkvd-mass-secret-operation-no-00447-august-1937?artpage=3-6 |date=2016-03-06 }}</ref>

Yarım günlük iş müddətində normalda yüzlərlə şəxs barəsində hökm çıxarılırdı. Edama məhkum edilənlər adətən həmin gün öldürülürdü və çox zaman məzarının yeri belə bilinmirdi. [[QULAQ]] əməliyatları zamanı təkcə 1937–1938-ci illər arasında 669.929 nəfər həbs edilmiş, onlardan 376.202 nəfər edam edilmişdi.{{sfn|Figes|2007|p=[https://books.google.com/books?id=sge44FaZDREC&pg=PA240 240]}}

=== Bölgələrdəki kampaniyalar ===

==== Polşada "təmizləmə" ====
[[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın bu cür "təmizləmə" siyasəti 1939-cu ildə [[Polşa]]nın işğalından sonra bitmişdir. [[Nikolay Yejov]]un təbirincə bu "ətrafdakı düşmən kapitalizmə meylli" düşmən qrupları idi. [[Polşa]]dakı "təmizləmə" ən qanlısı olmuşdur.{{sfn|Snyder|2010|səh=103–4}} Bu zaman 111.546 nəfər güllələnmiş, onların uşaqları isə [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]]-nin No.00486 qərarı ilə mühakimə olunmuşlar. Qərara əsasən qadınlar 5–10 il arası [[QULAQ]]-lara göndərilmiş, uşaqlar isə yetimxanalara verilmişdir. Həbs edilən kişilərin hamısı isə güllələnmiş, mülkləri isə müsadirə edilmişdir.<ref name="fronda" /> Məhkumların ailə anlayışı genişləndirilmiş və nəticədə xeyli insanın mülkü müsadirə o, lunmaqla sürgünə məruz qalmışdır. Təxmin edilir ki, bu zaman 200.000–250.000 insan ziyan görmüşdür.<ref name="fronda">{{cite web |url=http://fronda.gliwice.pl/czytelnia.php5?id=84 |title=Zapomniane ludobójstwo stalinowskie (The forgotten Stalinist genocide) |publisher=Gliwicki klub Fondy. Czytelnia |date=2010-10-27 |author=Michał Jasiński |via=Internet Archive |deadurl=unfit |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120323100829/http://fronda.gliwice.pl/czytelnia.php5?id=84 |archivedate=23 Mart 2012 }}</ref>

[[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]]-nin milli "təmizləmə əməliyyatları" da kvota sistemi ilə aparılmış,<ref name="Russian1">{{cite web |url=http://www.memo.ru/history/POLAcy/00485ART.htm |title="Польская операция" НКВД 1937–1938 гг. |publisher=НИПЦ «Мемориал» |accessdate=May 27, 2012 |author=Н.В.Петров, А.Б.Рогинский |quote=''Original title:'' О фашистско-повстанческой, шпионской, диверсионной, пораженческой и террористической деятельности польской разведки в СССР |archive-date=February 15, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215195305/http://www.memo.ru/history/polacy/00485ART.htm |url-status=dead }}</ref> əvvəlcədən müəyyən edilmiş sayda "əks-inqilabçı" , "sabotajçı" tapmaq əmr edilmişdi. Bu dövrdə 143,810 nəfər həbs edilmiş, 111,546 nəfər isə güllələnmişdir.{{sfn|Courtois|1999}} [[Synergy Group|Synder]] hesab edir ki, güllələnənlərin ən azı 85 mini [[Etnik qruplar|etnik]] [[Polyaklar|polyakd]]ır, yerdə qalanlar isə şübhəlidir və araşdırılmağa ehtiyacları var.{{sfn|Snyder|2010|səh=103–4}}

==== Azərbaycanda "təmizləmə" ====
{{Həmçinin bax|Azərbaycanda Stalin repressiyaları}}
Konkret [[Azərbaycan]]da ümumilikdə 1930–40 və 50-ci illərin əvvəllərində 70 min adam repressiya edilib ki, bunun da 29 min nəfəri ziyalılardır. Təkcə 1937-ci ildə 16 [[Azərbaycan]] generalı qətlə yetirilib. [[Azərbaycan]]ın [[Qazaxıstan]]dakı səfirliyinin məlumatına görə, [[İosif Stalin|Stalin]] repressiyaları illərində [[Qazaxıstan]]da 150 min [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] öldürülüb və bunlardan 28 min nəfəri məhkəmə və istintaq olmadan güllələnib.

==== Qərbli miqrantlar ====
[[Böyük böhran|Böyük Depressiya]] zamanı işləmək üçün [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]na [[Amerikalılar|amerikalı]] [[Miqrant işçi|miqrantl]]ar gəlmiş[[Miqrant işçi|"]]di. Təmizləmə"nin ən qızğın çağında bu miqrantlar vətənlərinə qayıtmaq üçün [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-dəki [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] səfirliyinin qarşısına toplaşdılar. [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] agentləri [[Miqrant işçi|miqrant]]ları tutaraq, onları Butovada gülədilər.<ref>Tim Tzouliadis. [http://news.bbc.co.uk/today/hi/today/newsid_7537000/7537585.stm Nightmare in the workers paradise] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220412183117/http://news.bbc.co.uk/today/hi/today/newsid_7537000/7537585.stm |date=2022-04-12 }} [[BBC]], 2 avqust 2008</ref> 141 nəfər [[Fin]] mənşəli [[Amerikalılar|Amerikan]] [[Kommunizm|kommunist]] [[Miqrant işçi|miqrant]]ı [[Sandarmox]]da güllələndi,<ref>John Earl Haynes and Harvey Klehr. [http://www.johnearlhaynes.org/page99.html American Communists and Radicals Executed by Soviet Political Police and Buried at Sandarmokh] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080502125007/http://www.johnearlhaynes.org/page99.html |date=2008-05-02 }} (appendix to in Denial: Historians, Communism and Espionage).</ref> bundan əlavə 127 nəfər [[Fin]] mənşəli [[Kanadanın əyalət və əraziləri|kanadalı]] da burada güllələnmişdir.{{sfn|Haynes|Klehr|2003|səh=117}}

[[Fayl:No to death penalty sculpture Ulaanbaatar.jpg|thumb|[[Monqolustan]]ın paytaxtı [[Ulan-Bator]]da "təmizləmə" prosesində öldürülənlərin xatirəsinə qoyulmuş memorial abidə]]

==== "Təmizləmə" kampaniyası Monqolustanda ====
1930-cu illərin sonlarında, [[İosif Stalin|Stalin]] [[Monqol Xalq Respublikası]]na [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] nümayəndələri göndərərək, orada [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] nümunəsində qurum yarad[[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|masını istədi]]dı. Bu qurum da öz növbəsində on minlərlə insanı güllələdi. [[Buddizm|Buddist]] [[Lama]]lar "təmizləmə" qurbanlarının əksəriyyətini təşkil edirdi.{{sfn|Kuromiya|2007|səh=2}} öldürülən din adamlarının sayı 18.000 nəfər idi. Öldürülən şəxslərə həmçinin ziyalılar, [[Zadəganlıq|zadəgan]] ailələri, sıravı işçilər hətta çobanlar belə daxil idi.<ref>{{Cite web |title=Christopher Kaplonski, ''Thirty thousand bullets'', in: ''Historical Injustice and Democratic Transition in Eastern Asia and Northern Europe'', London 2002, səh.155–168 |url=http://www.chriskaplonski.com/downloads/bullets.pdf |access-date=2018-02-12 |archive-date=2011-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511044943/http://www.chriskaplonski.com/downloads/bullets.pdf |url-status=live }}</ref> 2003-cü ildə kütləvi basdırılmış məzarlıq aşkar edilmişdir.<ref>[https://web.archive.org/web/20030614090710/http://www.rte.ie/news/2003/0612/mongolia.html Mass grave uncovered in Mongolia] RTÉ News, Thursday, 12 iyun 2003</ref> Bu məzarlıqda basdırılanların əksəriyyətini [[Buddizm|buddist]] din xadimləri təşkil edib.

==== "Təmizləmə" kampaniyası Sintszyanda ====
[[Çin Xalq Respublikası|Çin]]in [[Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu|Sintszyan]] vilayətinin [[Kommunizm|kommunist]] lideri [[Şenq Şi Cai]] "təmizləmə" kampaniyası ilə [[İosif Stalin|Stalin]]in kampaniyası paralel olaraq getmişdir.<ref>Allen S. Whiting and General Sheng Shicai. " Sinkiang: Pawn or Pivot? " Michigan State University Press, 1958</ref> 1937-ci il müharibəsinin başlanması, "təmizləmə" kampaniyasının başlanmasını daha da sürətləndirdi. [[Şenq Şi Cai]] [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]]-sindən yardım aldı. Şenq və [[Sovet]] rəhbərliyi onlara qarşı "[[Üçüncü Reyx|faşist]] trotskist planın" olduğunu elan etdilər. Öldürülənlər içərisində bölgədəki [[Sovet]] səfiri Qaryegin Apresov, [[general]] [[Ma Hushan]], Ma Şaovu, [[Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu|Sintszyan]]ın rəsmi rəhbəri [[Huanq Han-Çanq]] və [[Xoca Niyaz]] da var idi. Beləliklə də, [[İosif Stalin|Stalin]] [[Çin Kommunist Partiyası]] ilə münasibətləri pozdu.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=IAs9AAAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=warlords+and+muslims#v=snippet&q=fascist%20trotskyite%20plotters&f=false|title=Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949|author=Andrew D. W. Forbes|year=1986|publisher=CUP Archive|location=Cambridge, England|isbn=0-521-25514-7|səh=151, 376|accessdate=31 Dekabr 2010|archive-date=2022-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20220605152511/https://books.google.com/books?id=IAs9AAAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=warlords+and+muslims#v=snippet&q=fascist%20trotskyite%20plotters&f=false|url-status=live}}</ref>
[[Fayl:HuseynCavidHeykeli.jpg|thumb|[[Repressiya]] qurbanı [[Hüseyn Cavid]]in [[Bakı]] şəhərindəki heykəli]]

=== Böyük "təmizləmənin" mərhələləri ===
1936–1938-ci illərdəki davam edən "təmizləmə" bu mərhələlərə bölünə bilər:<ref name=OR>[http://www.memo.ru/history/y1937/hronika1936_1939/xronika.html N. G. Okhotin, A. B. Roginsky ''"Great Terror": Brief Chronology] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100127135632/http://www.memo.ru/history/y1937/hronika1936_1939/xronika.html |date=2010-01-27 }} Memorial, 2007</ref>
* 1936-cı il, oktyabr – 1937-ci il, fevral
* Təhlükəsizlik təşkilatlarının yenidən təşkili, rəsmi qanunların qəbulu, elit təbəqəyə qarşı repressiyalar,
* 1937-ci il, mart – 1937-ci il, iyun
* Elit təbəqəyə qarşı repressiya, potensial təhlükələrin aradan qaldırılması, müxaliflərin ictimai bazasına və ya müxaliflərin ictimai bazası ola biləcək təbəqələrə kütləvi repressiya, rəhbərlikdəki [[İosif Stalin|Stalin]]ə qarşı ən xırda müxalif hissinin olduğu şübhələri olan siyasilərin belə güllələnməsi.
* 1937-ci il, iyul – 1938-ci il, oktyabr ayı
* [[QULAQ]]-lara, təhlükəli [[Etnik qruplar|etnik]] azlıqlara, müxaliflərin ailə üzvlərinə, zabitlərə, sənayə və kənd təsərrüfatı işçilərinə qarşı repressiyalar
* 1938-ci il, noyabr – 1939-cu il
* Kütləvi [[repressiya]]ların dayandırılması, qeyri-qanuni hesab edilən və vaxtilə [[Repressiya|respressiyalar]]ı həyata keçirməyə yardım etməsi üçün yaradılan qurumların ləğvı, [[Siyasi repressiya|repressiyan]]ı həyata keçirən bəzi rəhbərlərin[[Siyasi repressiya|n]] özünü [[repressiya]]ya məruz qalması.

== Böyük "təmizləmənin" sona çatması ==
1938-ci ilin yayında, [[Nikolay Yejov]] öz vəzifəsindən azad edildi və az sonra mühakimə edilərək, güllələndi. [[İosif Stalin|Stalin]]in [[Gürcülər|gürcü]] dostu [[Lavrenti Beriya]] onu vəzifədə [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] rəhbəri kimi əvəz etdi. 19 noyabr, 1938-ci ildə, [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı Xalq Komissarları Soveti]]nin və [[Kommunist Partiyası]] Mərkəzi Komitəsinin birgə imzaladığı əmrlə repressiyaların bir çox növü dayandırıldı və ölüm hökmü verilməsi müvəqqəti olaraq ləğv edildi.

Buna baxmayaraq kütləvi həbslər və sürgünlər 1953-cü ildə [[İosif Stalin|Stalin]]in ölümünə qədər davam etdi. Lakin birdə heç vaxt "böyük təmizləmə" miqyasında olmadı. Buna baxmayaq 1940-cı ildə, [[Katın qırğını|Katın]]da 24 min [[Polyaklar|polyak]] güllələndi. Digər məşhur qətliamlardan biri isə "[[Öldürülmüş şairlərin gecəsi]]" adlanır, bu hadisə də 13 [[Yəhudilər|yəhudi]] mənşəli şair toplu şəkildə, 1952-ci ilin, avqust ayının 12-də güllələnmişdir. Maykl Parriş kimi tarixçilər "böyük təmizləmə"nin 1938-ci ildə bitdiyini, lakin kiçik "təmizləmə"nin hələ 1940-cı illər boyunca davam etdiyini müdafiə edirlər.{{sfn|Parrish|1996|p=32}}

[[QULAQ]]-da 10 il məhkum olmuş, [[Qızıl Ordu|Sovet ordusu]]nun keçmiş zabiti [[Aleksandr Soljenitsın]] azad edildikdən sonra "''[[QULAQ]] arxipelağı"'' adlı kitab yazıb və bu kitabda bu sistemin 1918-ci ildən tarixi, qaydaları və s barədə məlumat vermişdir.{{sfn|Solzhenitsyn|1973}} Soljenitsın kitabın bəzi bölümlərində 1938-ci il barədə məlumat verir və 1948-ci ilin daha çətin və ağır olduğunu iddia edir.

Əvvəllər [[Nikolay Yejov]]un əmrində olan yüksək rütbəli zabitlər [[Lavrenti Beriya]]nın əmri ilə güllələndi. Məsələn, [[Sovet ordusu]] [[Marşal]]ı [[Aleksandr Yeqorov]] 1938-ci ildə həbs edilərək, güllələnmişdi, onun həyat yoldaşı Q. A Yeqoroa isə 1938-ci ilin avqustunda güllələndi. [[Ordu generalı (SSRİ)|Ordu Generalı]] [[İvan Fedko]] 1939-cu ilin fevralında, [[General]] [[Konstantin Duşenov]] 1940-cı ilin fevralında, Korpus komandiri G. İ. Bondar 1939-cu ilin martında güllələndilər. Bütün bu şəxslər ölümündən sonra bəraət aldı.{{sfn|Parrish|1996|p=33}}

Həbs edilənlərin ailələri məhbuslar barədə məlumat almaq istədikdə [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] tərəfindən onlara "əlaqə saxlamaq hüququ olmadan 10 illik həbs" edildiklərini bildirirdi, 10 il keçdikdən sonra isə məhbusların ailələrinə sadəcə həmin şəxslərin "həbsdə" olması deyilirdi. Lakin bu zaman artıq bu şəxslərin əksəriyyəti ya güllələnmiş ya da [[QULAQ]]-da ölmüşdü.<ref>{{cite web|url=http://www.memo.ru/memory/preface/preface.htm|title=Московский мартиролог|work=memo.ru|access-date=2018-02-12|archive-date=2017-01-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20170115170328/http://memo.ru/memory/preface/preface.htm|url-status=live}}</ref>

== Qərbin reaksiyası ==
[[Sovet]] liderlərinin məhkəmələri və edamları xəbərləri ictimaiyyətə və dünyaya açıq şəkildə keçirilsə də, yüz minlərlə insanın [[repressiya]]ya məruz qalması prosesi ictimaiyyətə rəsmi məlumat verilmədən aparılırdı. [[Qərb]] insanı bu hadisələrdən [[QULAQ]]-dan qaçaraq [[qərb]] ölkələrinə sığına bilən insanlar vasitəsilə xəbər tutdu.{{sfn|Conquest|2008|səh=472–3}} Lakin bir çox millətlər bu hadisə üzərindən çox susqun keçdi(xüsusilə [[Fransızlar|fransız]]lar). Robert Konkuestə görə, [[Jan Pol Sartr]] həmin insanları susmağa vadar edirdi.{{sfn|Conquest|2008|p=472–4}} Belə düşünürdü ki, bu hadisələr geniş ictimaiyyətə açılacağı təqdir də, [[qərb]] və [[Fransızlar|fransız]] [[proletariya]]sının mübarizə əzmi qırıla bilərdi.{{sfn|Conquest|2008|p=472}}

1968-ci ildə yazdığı, "''Böyük Terror: 30-cu illərin [[İosif Stalin|Stalin]] təmizləməsi"'' əsərində Robert Konkuest qeyd edirdi ki, qatı kommunist olan keçmiş [[sovet]] rəhbərliyinin məhkəmə ilə öldürülməsi, ictimaiyyətə buraxılan yalan məlumatlar və ya ümumiyyətlə məlumatların olmaması fonunda çoxları hadisələri düzgün qiymətləndirə bilmirdi. Xüsusilə də "Nyu-York Tayms"''ın [[Rusiya]] üzrə müxbiri Valter Durant, "vətənə xəyanət barədə kifayət qədər şübhələr fonunda edam hökmü başa düşüləndir" deyən [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-dəki [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] səfiri Jozef E. Davies{{sfn|Conquest|2008|p=468}}, "''[[Sovet]] [[kommunizm]]i: yeni sivilizasiya''" əsərini yazan Beatris və Sidney Vebb.{{sfn|Conquest|2008|p=469}}

Baxmayaraq ki, [[Kommunizm|kommunist]] partiyaları hər yerdə [[Sovet]] siyasi xəttini davam etdirirdilər, lakin ən ətraflı və ədalətli hesabat ''"The Mancester Guardian"'' qəzetindən gəldi, qeyd edək ki, bu qəzet öz sol mövqeyi ilə seçilirdi.{{sfn|Conquest|2008|p=465,&nbsp;467}}

[[Amerikalılar|Amerikalı]] [[jurnalist]] H. R. Knikerboker də həmçinin [[Siyasi repressiya|repressiyalar]] barədə yazı yazdı və 1941-ci ildə onu ilk dəfə "böyük təmizləmə" adlandırdı. O, yazısında qeyd edirdi ki:
{{cquote|''"Təmizləmə" [[ordu]], [[Partiyasız|partiya]] və hökumət liderlərinin ilk mərhələdə 1/4 və ya 1/5-ni  əhatə etmiş, sonrakı mərhələdə texniki [[Mühəndislik|mühəndis]]ləri, alimləri, [[şair]]ləri və ümumiyyətlə ziyalıları əhatə etmişdir. [[QULAQ]]-laşdırma mərhələsində isə kobud hesablama ilə 5 milyon insan ziyan görmüşdür və bunlardan əksəriyyəti düşərgələrdə xəstəlik, aclıq, soyuq kimi səbəblərdən artıq ölmüşdür.''<ref name="knickerbocker1941">{{cite book | url=https://books.google.com/books?id=RwGwpIBHhgcC&lpg=PR2&pg=PA133#v=onepage&q&f=false | title=Is Tomorrow Hitler's? 200 Questions on the Battle of Mankind | publisher=Reynal & Hitchcock | author=Knickerbocker, H.R. | year=1941 | pages=133–134 | isbn=978-1-4179-9277-5 | access-date=2018-02-12 | archive-date=2022-04-07 | archive-url=https://web.archive.org/web/20220407103413/https://books.google.com/books?id=RwGwpIBHhgcC&lpg=PR2&pg=PA133#v=onepage&q&f=false | url-status=live }}</ref>}}
[[İosif Stalin|Stalin]]in ölümündən sonra "təmizləmənin" əsl miqyası ortaya çıxdı, xüsusilə [[Nikita Xruşşov]]un məşhur ''gizli nitqi''ndən sonra bu məsələ daha da aktuallaşdı. [[Nikita Xruşşov|Xruşşov]]un gizli nitqi [[ABŞ Kommunist Partiyası|ABŞ Kommunist partiyası]]nın qəzeti olan ''Daily Worker''də, ''Nyu-York Tayms''da nəşr edildi.<ref>[http://www.trussel.com/hf/onleave.htm On Leaving the Communist Party] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200205193741/http://www.trussel.com/hf/onleave.htm |date=2020-02-05 }} by Howard Fast, 16 noyabr 1957</ref>
[[Fayl:The Soviet Union 1963 CPA 2824 stamp (Russian Civil War Hero Marshal of the Soviet Union Mikhail Tukhachevsky. Map of Eastern Front of Russian Civil War).jpg|thumb|[[Mixail Tuxaçevski]]yə bəraət verilməsi münasibətilə buraxılmış poçt markası]]

== Bəraətlərin verilməsi ==
[[İosif Stalin|Stalin]]in ölümündən sonra hakimiyyətə gələn [[Nikita Xruşşov]] "təmizləmə" siyasətini tamamilə dayandırdı. [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]] [[Kommunist Partiyası|Kommunist partiyası]]nın XX qurultayında repressiyaları pisləyən məşhur nitqini (ictimaiyyətə 1 ay sonra elan edildi) dedi, nitqində [[İosif Stalin|Stalin]]i "şəxsiyyətə pərəstiş"də və 100 minlərlə insanı günahsız yerə öldürmək də ittiham etdi, həmçinin qeyd etdi ki, bütün etiraflar işğəncə yolu ilə alınmışdır. [[İosif Stalin|Stalin]] dövrünü bu cür qələmə vermək [[Nikita Xruşşov]]un xeyrinə idi, çünki ona qarşı olan müxalif düşərgənin ham[[Nikita Xruşşov|ı]]sı vaxti ilə [[İosif Stalin|Stalin]]lə birlikdə "təmizləmə"də iştirak etmiş insanlar idilər və onlara sonradan ''anti-partiya'' qrup deyilməyə başlandı. [[Nikita Xruşşov|X]]u[[Nikita Xruşşov|uşşov]]un bi siyasəti onun daha da güclənməsknə və dəstəy qazanmasına şərait yaratdı, beləliklə də o, [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] Nazirləs Sovetinin Sədri oldu. Bu zamandan başlayaraq bəzi məhkumlar sərbəst buraxıldı. [[Mixail Tuxaçevski]] və başqa [[Qızıl Ordu]] [[general]]ları 1957-ci ildə bəraət aldılar. 1950-ci illər boyunca "təmizləməyə" məruz qalmış insanların əksəriyyəti bəraət aldı. Lakin güllələnən [[Kommunizm|kommunist]] rəhbərləri- [[Nikolay Buxarin]] və digər [[Moskva]] proseslərində məhkum edilmiş şəxslər 1988-ci ilə qədər bəraət ala bilmədi. 1988-ci ildə yalnız [[Mixail Qorbaçov|Qorbaçovun]] fərmanından sonra onlara bəraət verildi. [[Oktyabr inqilabı|Oktyabr İnqilabı]]nın əsas iştirakçılarından olan, [[Marksist kriminologiyası|Maksist]] fəlsəfənin aparıcı şəxsi kimi tanıçan [[Trotski]] isə heç vaxt [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] tərəfindən bəraət ala bilmədi. 1991-ci ildə işiq üzü görmüş, " Bəraətlərin verilməsi: 1930–1950-ci illərin siyasi prosesləri" kitabında yeni açılan arxiv materiallarından istifadə edilmiş, çox saylı sənədlər, işğəncə üsulları və əvvəlcədən ssenariləri yazılmış məhkəmələrin təşkili barədə xeyli məlumatlar vardır.

== Edam edilənlərin sayı ==
[[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] arxivləri araşdırıldıqdan sonra məlum oldu ki, 1937–1938-ci illər ərzində 1,548,366 nəfər həbs edilmiş, onların 681,692 nəfəri güllələnmişdir. Bu ortalama günə 1000 güllələnmə deməkdir. Müqayisə üçün deyək ki, [[Çar]] dövründə 1825-ci ildən 1910-cu ilə qədər cəmi 3.932 nəfər güllələnmişdir ki, bu həftəyə bir nəfərdən belə az edir.<ref name=Pipes>''Communism: A History'' (Modern Library Chronicles) by Richard Pipes, səh. 67</ref>

Lakin bəzi şəxslər bu rəqəmlərin doğru olmadığını müdafiə edirlər. Belə ki, Robert Konkuest bildirdi ki, "böyük təmizləmə" zamanı 681,692 nəfər yox, ən iki dəfə çox, 1.750.000 nəfər güllələnmişdir. O, bu rəqəmləri deyərkən, [[Rusiya]] [[Arxiv]] İdarəsi rəhbərinə və Müdafiə Nazirliyinin sözçüsü kimi şəxslərin verdiyi məlumatlara istinad edirdi.<ref name="Werth">[http://www.massviolence.org/The-NKVD-Mass-Secret-National-Operations-August-1937 The NKVD Mass Secret National Operations (Avqust 1937 – noyabr 1938)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160412082922/http://massviolence.org/The-NKVD-Mass-Secret-National-Operations-August-1937 |date=2016-04-12 }} Nicolas Werth, Online Encyclopedia of Mass Violence, published on 20 may 2010, accessed 1 yanvar 2014, ISSN 1961–9898</ref> Və iddialara görə [[SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi|KGB]] öldürülənlərin ölüm tarixini, səbəbini və sayını dəyişdirmişdir.<ref name=Pipes /><ref>[http://sovietinfo.tripod.com/RSF-New_Evidence.pdf Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labour and Economic Growth in the 1930s] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220620000316/https://sovietinfo.tripod.com/RSF-New_Evidence.pdf |date=2022-06-20 }} by Steven Rosefielde, 1996. See also: [http://www.paulbogdanor.com/left/soviet/rosefielde.pdf Documented Homicides and Excess Deaths: New Insights into the Scale of Killing in the USSR during the 1930s] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111113035745/http://www.paulbogdanor.com/left/soviet/rosefielde.pdf |date=2011-11-13 }}. ''Communist and Post-Communist Studies'', Vol. 30, No. 3, səh. 321–333, 1997. University of California</ref><ref>[http://sovietinfo.tripod.com/CNQ-Comments_WCR.pdf Comment on Wheatcroft] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110927152226/http://sovietinfo.tripod.com/CNQ-Comments_WCR.pdf |date=2011-09-27 }} by Robert Conquest, 1999</ref><ref>Gulag: A History by Anne Applebaum, səh. 584</ref> Güllələnənlərin dəqiq sayını müəyyən etməyə maneə olan səbəblərdən biri də, məhkumlara edam hökmünün verilməsi ilə bərabər, onların ailəsinə həbs edilmələri və 10 illik əlaqə saxlamama cəzasının verilməsinin deyilməsidir. Məsələn, [[Vinnitsa]] və [[Kurapati]]da kütləvi öldürülərək basdırılan insanların hamısının qohumlarına bu şəxslərin 10 illik həbs edilməsi və əlaqə saxlama hüquqlarının əllərindən alınması barədə məlumat verilmişdi.<ref name="conquest1996">[http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1282/is_n13_v48/ai_18459818 Life and Terror in Stalin's Russia: 1934–1941. – book reviews] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150924050439/http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1282/is_n13_v48/ai_18459818 |date=2015-09-24 }} by Robert Conquest, 1996, National Review</ref><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://newleftreview.org/I/219/robert-conquest-excess-deaths-in-the-soviet-union |access-date=2018-02-12 |archive-date=2019-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190326202003/https://newleftreview.org/I/219/robert-conquest-excess-deaths-in-the-soviet-union |url-status=live }}</ref> Beləliklə də, bu şəxslər bütün sənədlərdə edam edilən yox, 10 illik həbs edən insanlar kimi qeydə alınmışdır.<ref>Robert Conquest, ''The Great Terror: A Reassessment: 40th Anniversary Edition'', Oxford University Press, USA, 2007. səh. 287</ref> Hər halda, hə ləki ortalama 700.000 insanın edam edildiyi təxmin edilir. Edam hökmü verilməyən amma xəstəlik və aclıqdan tez bir müddətdə ölən insanların sayının isə 1.000.000 nəfər olduğu ehtima edilir.<ref>Robert Conquest, Preface, ''The Great Terror: A Reassessment: 40th Anniversary Edition'', Oxford University Press, USA, 2007. p. xvi</ref>

Tarixçi [[Maykl Ellman]] birbaşa güllələnmə hökmü oxunan insanlarla birlikdə, tez bir müddətdə müxtəlif səbəblərdən (aclıq, işğəncə, xəstəlik, intihar və s) ölən insanların sayının ən azı 950.000–1.2 milyon olduğu ehtimal edir və [[Ruslar|Rus]] [[tarixçi]]lərin məktəbdə və [[universitet]]lərdə istifadə etməli olduğunu bildirdi.<ref name="ellman2002">[http://sovietinfo.tripod.com/ELM-Repression_Statistics.pdf Soviet Repression Statistics: Some Comments] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190525134942/http://sovietinfo.tripod.com/ELM-Repression_Statistics.pdf |date=2019-05-25 }} by Michael Ellman, 2002</ref>

[[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın [[professor]]u [[İosif G. Dyadkin]]in hesablamarına görə isə, 1937–1938-ci ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nda baş vermiş 1.5 milyon qeyri-təbii ölüm faktının mütləq əksəriyyəti [[İosif Stalin|Stalin]] "təmizləməsi" nəticəsində olmuşdur.<ref>Iosif G. Dyadkin, ''Unnatural Deaths in the USSR, 1928–1954'', 1983, səh. 41</ref> [[Jonatan Brent]] və [[Vladimir P. Naumov]] isə daha ümumi qeyd edərək, sadəcə "təxminən milyon nəfər" insan öldürüldü deyə qeyd edirlər.<ref>"Jonathan Brent and Vladimir P. Naumov, ''Stalin's Last Crime: The Plot Against the Jewish Doctors, 1948–1953'', HarperCollins Publishers, USA, 2003. səh. 174"</ref>

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Qərbdə ''denialist'' (inkarçı) tarixçilər tərəfindən edam edilənlərin rəsmi sayının düzgün olmadığı bildirildi, bu tendensiya, xüsusilə də arxivlər açılandan sonra daha da artdı.{{sfn|Haynes|Klehr|2003|səh=15–7}}<ref>John Keep. [http://chs.revues.org/index1014.html Recent Writing on Stalin's Gulag: An Overview] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130601113713/http://chs.revues.org/index1014.html |date=2013-06-01 }}. 1997</ref>{{sfn|Rosefielde|2009|səh=173–213}} Cerri F. Houf bu barədə bildirdi ki, "''yüz minlərlə insanın öldürülməsi başqa rəqəmlərdən daha inandırıcıdır''".{{sfn|Haynes|Klehr|2003|səh=17}} Şeila Fitzpatrik də yüz minlərlə insanın öldürüldüyü fikrində olduğunu bildirdi.{{sfn|Haynes|Klehr|2003|səh=17}} Robert V. Tyurtson da 681.692 nəfərin güllələndiyini bildirdi.{{sfn|Haynes|Klehr|2003|səh=23–24}}

== Stalinin rolu ==
[[Arxiv]]ə daxil ola bilən [[tarixçi]]lərin hamısı bu hadisələrdə [[İosif Stalin|Stalin]]in birbaşa əmrinin olduğunu bildirir.<ref>{{cite journal |url=http://www.lrb.co.uk/v32/n21/richard-j-evans/who-remembers-the-poles |title=Who remembers the Poles? |date=4 noyabr 2010 |journal=London Review of Books |volume=32 |issue=21 |accessdate=4 fevral 2012 |archive-date=2016-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160810115857/http://www.lrb.co.uk/v32/n21/richard-j-evans/who-remembers-the-poles |url-status=live }}</ref> [[Ruslar|Rus]] [[tarixçi]] Oleq Klievnuk bildirir ki: "''[[Terror]]un spontan təbiəti və kütləvi [[repressiya]] gedişində mərkəzi hakimiyyətin nəzarəti itirməsi haqqında və yerli hakimlərin nəzarəti ələ alması barədə fərziyyələr tarixi materiallar baxımından dəstəklənmir''<ref>Oleg V. Khlevniuk. ''Master of the House: Stalin and His Inner Circle.'' Yale University Press, 2008. {{ISBN|0-300-11066-9}} p. xix</ref>" [[İosif Stalin|Stalin]] şəxsən [[Nikolay Yejov|Yejova]] əmr vermişdi ki, lazimi şeyləri "etiraf" etməyənlərə istədiyi [[İşgəncə|işğəncə]]ni edə bilər. Yejovla bir dəfə söhbət edərkən demişdi:" ''Bu şəxsi sıxışdırmaq və öz kiçik işi barədə məlumat almaq lazımdır ? o haradadır ? [[Həbsxana]]da ya [[otel]]də ? Vurun və yenə də vurun!"''<ref name=":1">Marc Jansen, Nikita Vasilʹevich Petrov. ''Stalin's Loyal Executioner: People's Commissar Nikolai Ezhov, 1895–1940.'' Hoover Institution Press, 2002. {{ISBN|0-8179-2902-9}} p. 111</ref>

O dövrdə [[İosif Stalin|Stalin]]in yan-yörəsində olmuş şəxslərin dediyinə görə o özü də bəzi şəxslərin [[İşgəncə|işğəncə]]sində iştirak etmiş və [[Kreml]]də bir çox hallarda əlləri qanlı halda görülmüşdür.<ref name=":0" />

[[İşgəncə|İşğəncə]]yə icazə verməklə yanaşı [[İosif Stalin|Stalin]] 1937–1938-ci illərdə 357 siyahını şəxsən imzalamışdır və bu siyahıdakı şəxslərin 90 faizi güllələnmişdir.<ref>[https://web.archive.org/web/20071014232729/http://www1.fee.uva.nl/pp/mjellman/ Michael Ellman], [http://www.paulbogdanor.com/left/soviet/famine/ellman1933.pdf Stalin and the Soviet Famine of 1932–33 Revisited] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071014232729/http://www1.fee.uva.nl/pp/mjellman/ |date=2007-10-14 }} ''Europe-Asia Studies'', Routledge. Vol. 59, No. 4, iyun 2007, 663–693. [[PDF]] file</ref> Belə bir siyahını nəzərdən keçirərkən o demişdi:
{{cquote|''On ya iyirmi il sonra bu lazımsız insanları kim xatırlayacaq ? Heç kim. Qorxunc İvanın qətl etdiyi boyarlardan hansısa birinin adını indi xatırlayan var mı ? Heç kim!''<ref>Quoted in Dmitri Volkogonov, ''Stalin: Triumph and Tragedy'' (New York, 1991), səh 210.</ref>}}

== Sovet İstintaq Komissiyaları ==
[[Fayl:RIAN archive 749019 Opening of monument to victims of political repressions.jpg|left|thumb|"Təmizləmə" prosesində öldürülənlərin xatirəsinə [[Moskva]]da abidənin açılışı, 1990-cı il.]]
İki [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]] İstintaq Komissiyası [[İosif Stalin|Stalin]]in ölümündən sonra bu hadisələri araşdırdı. Birincisinə [[Vyaçeslav Molotov]] rəhbərlik edirdi və [[Kliment Voroşilov]], [[Lazar Kaqanoviç]], [[Mixail Suslov]], [[Yekaterina Furtseva]], [[Nikolay Şvernik]], [[Averky Aristov]], [[Pyotr Pospelov]] və [[Roman Rudenko]] daxil idi. Onlara [[Nikolay Buxarin]]in, [[Rykov]]un, [[Zinovyev]]çin, Tuxacevskininin ölüm işlərini araşdırmaq tapşırılmışdı.

1956–1957-ci illərdə çalışmış komissiya, [[Moskva]] proseslərində ittiham olunanlara qarşı işgəncə, təhdid etmə, yalançı şahid və s kimi hallardan istifadə olunduğunu aşkarlasa da, bu məhkəmələrdə hökm oxunan hamıya bəraət vermədi. [[Nikolay Buxarin]], Zinovyev, Rikov və başqalarına qarşı ittihamların uydurma olması və etirafların hansı yollarla alınması komisiya üzvlərinə tam aydın olsa da, onlar bəraət almadılar və onlar anti-sovet hesab olunurdular.[[Fayl:RIAN archive 910794 Memorial events in Bykovnya Graves reserve.jpg|thumb|Bikivniya kütləvi məzarlığındakı memorial abidə]]

İkinci komissiya 1961-ci ildə yaradıldı və 1963-cü ilə qədər fəaliyyət göstərdi. Rəhbəri isə [[Nikolay Şvernik]] təyin olundu. Komissiyaya Şelepin, Serdyuk, Rudenko və Semicastny daxil edilmişdi. Gərgin işin yekunu 2 böyük hesabatla verildi. Araşdırmanın çoxu [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] işçilərinin ifadələrinə və arxiv materiallarına əsaslanırdı. Komissiya bütün şəxslərə bəraət verilməsini məsləhət gördü, yalnız Yaqoda və Radek istisna kimi göstərildi, çünki Radekin materiallarında bəzi xırda problemlər yaranmışdı, əlavə araşdırma tələb edirdi. Yaqoda isə repressiyalarda birbaşa iştirak edən şəxslərdən idi və cinayətkar hesab olunmalı idi, lakin ittiham olunduğu kimi "casus" və "anti-sovet" deyildi. Komisiya bildirdi:
{{cquote|''[[İosif Stalin|Stalin]] [[Kommunizm|kommunist]] partiyasına, [[Sosializm|sosialist]] dövlətə, [[Sovet]] xalqına və dünya miqyaslı inqilabçı hərəkata qarşı çox ağır bir cinayət törətmişdir... [[İosif Stalin|Stalin]], hüququ gözdən salmış, mühakiməsiz kütləvi qətllər törətmiş, yüz minlərlə insanı öldürtmüşdür və bu ölümlərə görə məsuliyyət daşıyır. Bu işdə ona [[Molotov-Ribbentrop paktı|Molotov]], [[Kaqanoviç]] və [[Malenkov]] da ona  köməklik etmişdir.''}}

== Kütləvi məzarlıqlar və abidələr ==
[[Sovet]] İttifaqı dağıldıqdan sonra xeyli sayda kütləvi məzarlıqlar aşkar edildi.<ref>[http://www.cnn.com/WORLD/9707/17/russia.gulag.grave/index.html "Pictorial essay: Death trenches bear witness to Stalin's purges"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100525101235/http://www.cnn.com/WORLD/9707/17/russia.gulag.grave/index.html |date=2010-05-25 }} [[CNN]], 17 July 1997</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/2131954.stm "Mass grave found at Ukrainian monastery"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170824054648/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/2131954.stm |date=2017-08-24 }}, [[BBC]], 12 July 2002</ref><ref>[http://www.csmonitor.com/2002/1010/p01s02-woeu.html "Wary of its past, Russia ignores mass grave site"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220418081945/https://www.csmonitor.com/2002/1010/p01s02-woeu.html |date=2022-04-18 }}, by Fred Weir, ''The Christian Science Monitor'', 10 oktyabr 2002</ref><ref>[https://www.reuters.com/article/idUSTRE6584HJ20100609 Stalin-era mass grave yields tons of bones] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220325095202/https://www.reuters.com/article/idUSTRE6584HJ20100609 |date=2022-03-25 }} [[Reuters]]. 9 June 2010</ref> Bəzilərində, məsələn [[Minsk]] yaxınlığındakı Kurapatidə, [[Kiyev]] yaxınlığındakı Bikivniya bölgəsində tapılmış kütləvi məzarlıqlarda 200 minə qədər insan toplu şəkildə basdırılmışdır.<ref>{{cite web|url=http://users.erols.com/mwhite28/battles.htm#Bykivnia|title=WAR STATS REDIRECT|publisher=erols.com|access-date=2018-02-12|archive-date=2018-01-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20180102081406/http://users.erols.com/mwhite28/battles.htm#Bykivnia|url-status=live}}</ref> 1937–1938-ci ildə 20 mindən çox insanın vurularaq öldürüldüyü [[Moskva]] yaxınlığındakı Butovo atış meydanı 2007-ci ildən memorial kompleks kimi yenidən quruldu.<ref>[https://www.nytimes.com/2007/06/08/world/europe/08butovo.html?ex=1338955200&en=00d28b9b0511bf99&ei=5088&partner=rssnyt&emc=rss "Former Killing Ground Becomes Shrine to Stalin’s Victims"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220831152948/https://www.nytimes.com/2007/06/08/world/europe/08butovo.html?ex=1338955200&en=00d28b9b0511bf99&ei=5088&partner=rssnyt&emc=rss |date=2022-08-31 }} by Sophia Kishkovsky, [[The New York Times]], 8 iyun 2007</ref>
<center><gallery>
Fayl:Kurapaty 1989 meeting.jpg| [[Belarusiya]], [[Minsk]] yaxınlığındakı Kuropati memorial abidəsi
Fayl:КрасныйБор.jpg| [[Rusiya]], Petrozavodski, Krasni Bor memorial abidəsi
Fayl:Stalin-repressions-poles-memorial.jpg| "Böyük təmizləmə" prosesi zamanı öldürülən [[polyaklar]]ın xatirəsinə [[Tomsk]], [[Rusiya]]da açılmış memorial abidə
Fayl:Кировский район Донецка 302.jpg| [[Ukrayna]], [[Donetsk]] şəhərindəki memorial abidə
Fayl:Stalin-repressions-Tomsk-stone.jpg| [[Tomsk]], [[Rusiya]]dakı memorial abidə
</gallery>
</center>

== Şərhlər ==
''"Böyük təmizləmə"'' prosesi [[tarixçi]]lər arasında xeyli mübahisəyə və fikir ayrılırlarına səbəb olmuşdur[[Zbiqnev Bjezinski|. Zbiqnev Bjezinski]] 1958-ci ildə bu hadisələri şərh edərək bildirirdi ki, bu prosesin məqsədi [[sovet]] vətəndaşını daima qorxu və nəzarət altında saxlamaq istəyi güdür. [[Robert Konkuest]] [[İosif Stalin|Stalin]]in psixoloji problemləri olduğunu düşünürdü və əsas önəmin "köhnə [[Bolşevizm|bolşevik]]lər" işinin üzərinə düşdüyünü bildirdi. Onun fikrinə görə, [[İosif Stalin|Stalin]] hər şeyi şəxsi eqosu və paronoyasını uyuşdurmaq üçün etmişdir.

Bəziləri isə (Haqenloh, 2000; Şearer, 2003; Verth, 2003), 1920-ci illərdən başlanan "''yeni cəmiyyət inşası''" prosesinin son mərhələsinin "''böyük təmizləmə''" olduğunu bildirir və Stalinin fikrinə görə bu insanların öldürülməsi əsl [[Kommunizm|kommunist]] cəmiyyətinin qurulması üçün mütləq olmuşdur.<ref name=werth>{{cite web|author=Nicolas Werth|url=http://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/en/document/nkvd-mass-secret-national-operations-august-1937-november-1938|title=Case Study:The NKVD Mass Secret Operation n° 00447 (Avqust 1937 – Noyabr 1938)|publisher=Mass Violence and Resistance – Research Network|access-date=2018-02-12|archive-date=2021-04-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20210415194323/https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/en/document/nkvd-mass-secret-national-operations-august-1937-november-1938|url-status=live}}</ref>

== İstinadlar ==
<div style="height:30em; overflow:auto; border: 2px solid #088">
{{İstinad siyahısı|4}}
</div>

== Ədəbiyyat ==
* {{cite book  | last1 = Andrew  | first1 = Christopher  | last2 = Mitrokhin | first2 = Vasili | year = 2000 | origyear = 1999  | title = The Sword and the Shield: The Mitrokhin Archive and the Secret History of the KGB  | location  = Nyu-York | publisher = Basic Books  | isbn = 978-0-465-00312-9  | ref = harv }}
* A. Artizov, Yu. Sigachev, I. Shevchuk, V. Khlopov under editorship of acad. A. N. Yakovlev. ''Rehabilitation: As It Happened. Documents of the CPSU CC Presidium and Other Materials. Vol. 2, fevral 1956–Early 1980s''. Moscow, 2003.
* {{cite book  | last = William J. K Chase | year = 2001  | title = Enemies within the Gates?: The Comintern and the Stalinist Repression, 1934–1939  | url = https://archive.org/details/enemieswithingat0000chas | location = New Haven, CT  | publisher = Yale University Press  | isbn = 0-300-08242-8  | ref = harv }}
* {{cite book  | last = Colton  | first = Timothy J. | year = 1998  | title = Moscow: Governing the Socialist Metropolis  | publisher = Belknap Press | isbn = 0-674-58749-9  | ref = harv  }}
* {{cite book  |  Robert Conquest  | authorlink = Robert Conquest  | year = 1973  | origyear = 1968  | title = The Great Terror: Stalin's Purge of the Thirties  | edition = Revised  | location = London  | publisher = Macmillan | isbn = 978-0-02-527560-7  | ref = harv  }}
* {{cite book  | last = Conquest | first = Robert  | year = 1987  | title = Stalin and the Kirov Murder  | url = https://archive.org/details/stalinkirovmurde00conq | location = New York  | publisher = Oxford University Press  | isbn = 0-19-505579-9  | ref = harv  }}
* {{cite book  | last = Conquest | first = Robert  | year = 2008  | origyear = 1990  | title = The Great Terror: A Reassessment  | location = Oxford  | publisher = Oxford University Press  | isbn = 978-0-19-531700-8  | ref = harv | url = https://books.google.com/books?id=ubXQSk2qfXMC  }}
* {{cite book  | author=Stéphane Courtois | year = 1999  | title = The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression  | url=https://archive.org/details/blackbookofcommu0000unse | location = Cambridge, MA  | publisher = Harvard University Press  | isbn = 0-674-07608-7  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author= Orlando Figes | year = 2007  | title = The Whisperers: Private Life in Stalin's Russia  | location = London  | publisher = Allen Lane  | isbn = 978-0-7139-9702-6  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=Robert Gellately | year = 2007  | title = Lenin, Stalin, and Hitler: The Age of Social Catastrophe  | url=https://archive.org/details/leninstalinhitle0000gell | publisher = Knopf  | isbn = 1-4000-4005-1  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=John Earl Haynes | year = 2003  | title = In Denial: Historians, Communism, and Espionage  | url=https://archive.org/details/indenial00john | publisher = Encounter Books  | isbn = 1-893554-72-4  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=David L. Hofman | year = 2003  | title = Stalinism: The Essential Readings  | location  = Oxford  | publisher = Blackwell Publishers  | isbn = 0-631-22890-X  | url = https://books.google.com/books?id=54ZJypH-7xcC  | ref = harv  }}
* {{cite book  | editor=Melanie İlic | year = 2006  | title = Stalin's Terror Revisited  | location = Basingstoke  | publisher = Palgrave Macmillan  | ref = harv  }}
* {{cite book  | last1 = Karlsson  | first1 = Klas-Göran  | last2 = Schoenhals  | first2    = Michael  | year      = 2008  | title = Crimes against humanity under communist regimes – Research review  | publisher = Forum for Living History  | isbn = 978-91-977487-2-8  | url = http://www.levandehistoria.se/files/forskningsinventering_EN.pdf  | archive-url = https://web.archive.org/web/20100824031709/http://www.levandehistoria.se/files/forskningsinventering_EN.pdf  | dead-url = yes  | archive-date = 2010-08-24  | ref       = harv  }}
* {{cite book  | author= Arthur Koestler | year = 1940  | title = Darkness at Noon | url= https://archive.org/details/bwb_KT-965-447 | ref = harv }}
* {{cite book  | author=Hiroaki Kuromiya  | year = 2007  | title = The Voices of the Dead: Stalin's Great Terror in the 1930s  | url=https://archive.org/details/voicesofdeadstal0000kuro  | location = New Haven, CT  | publisher = Yale University Press  | isbn = 0-300-12389-2  | ref = harv }}
* {{cite book  |  author=Eugene Lyons  | year = 1937  | title = Assignment in Utopia  |  url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.89424  | publisher = Harcourt Brace and Company  | ref = harv }}
* {{cite book  |  author=Barry Mcloughlin  | last2 = McDermott  | first2 = Kevin  | year = 2002  | title = Stalin's Terror: High Politics and Mass Repression in the Soviet Union  | location = Basingstoke  | publisher = Palgrave Macmillan  | isbn = 1-4039-0119-8  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=Catherine Merridale | year = 2002  | title = Night of Stone: Death and Memory in Twentieth-Century Russia  | url=https://archive.org/details/nightofstonedeat0000merr_h5u0 | location = London  | publisher = Penguin  | isbn = 0-14-200063-9  | ref = harv }}
* {{cite book  | author=Norman M.Naimark | year = 2010  | title = Stalin's Genocides (Human Rights and Crimes against Humanity)  | location = Princeton, NJ  | publisher = Princeton University Press | isbn = 0-691-14784-1  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=Michael Parrish | year = 1996  | title = The Lesser Terror: Soviet state security, 1939–1953  | url=https://archive.org/details/lesserterrorsovi0000parr | location = Westport, CT  | publisher = Praeger Press  | isbn = 0-275-95113-8  | ref = harv }}
* {{cite book  | author=Vadim Rogovin  | year = 1996  | title = Two Lectures: Stalin's Great Terror: Origins and Consequences—Leon Trotsky and the Fate of Marxism in the USSR  | publisher = Mehring books  | isbn = 0-929087-83-6  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=Vadim Rogovin  | year = 1998  | title = 1937: Stalin's Year of Terror  | publisher = Mehring Books  | isbn = 0-929087-77-1  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=Steven Rosefielde  |  year = 2009  | title = Red Holocaust  | location = London  | publisher = Routledge  | isbn = 0-415-77757-7  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=Timothy Snyder | year = 2005  | title = Sketches from a Secret War: A Polish Artist's Mission to Liberate Soviet Ukraine  | url=https://archive.org/details/sketchesfromsecr0000snyd | location = New Haven, CT  | publisher = Yale University Press  | isbn = 978-0-300-10670-1  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=Timothy Snyder  | year = 2010  | title = Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin  | location = New York  | publisher = Basic Books  | isbn = 0-465-00239-0  | ref = harv | url=https://books.google.ca/books?id=ZCP6WKJwVr8C | via=Google Books }}
* {{cite book  | author=Aleksandr I. Solzhenistsyn  | year = 1973  | title = The Gulag Archipelago, 1918–1956: In Three Volumes.  | location = New York  | publisher = Harper and Row  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=Robert Thurston  |  year = 1998  | orig-year = 1996  | title = Life and Terror in Stalin's Russia, 1934–1941  | location = New Haven, CT  | publisher = Yale University Press  | isbn = 978-0-300-07442-0  | ref = harv  }}
* {{cite book  | author=Tim Tzouliadis  | year = 2008  | title = The Forsaken: An American Tragedy in Stalin's Russia  | url=https://archive.org/details/forsakenamerican00tzou  | location = London  | publisher = Penguin  | isbn = 1-59420-168-4  | ref = harv }}
* {{cite book  | author=Alexander N. Yakovlev  | year = 1991  | title = Реабилитация. Политические процессы 30-50-х годов  |trans-title=Rehabilitation: Political Trials of the 1930s–50s | location = Moscow  | publisher = ROSSPEN  | ref = harv }}
* {{cite book  | author=Alexander N. Yakovlev  | year = 2004  | origyear = 2002  | title = A Century of Violence in Soviet Russia  | location = New Haven, CT  | publisher = Yale University Press  | isbn = 978-0-300-10322-9  | ref = harv }}

=== Film ===
* ''Eternal Memory: Voices from the Great Terror''. 1997. Pultz və David tərəfindən 81 dəqiqəlik sənədli film Stalin repressiyalarından bəhs edir. [[Meril Strip]] tərəfindən səsləndirilmişdir.

== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Great Purge}}
* [http://www.marxists.org/archive/bukharin/works/1938/trial/ ''The Case of Bukharin'']—Transcript of Nikolai Bukharin's testimonies and last plea; from "The Case of the Anti-Soviet Block of Rights and Trotskyites", Red Star Press, 1973, səh 369–439, 767–779
* {{YouTube|nFB9G1HINXI|Actual video footage from Third Moscow Trial}}
* Nicolas Werth [http://www.massviolence.org/The-NKVD-Mass-Secret-Operation-no-00447-August-1937 Case Study: The NKVD Mass Secret Operation n° 00447 (Avqust 1937 – noyabr 1938)]
* [http://www.historians.org/perspectives/issues/1999/9905/9905arc2.cfm "Documenting the Death Toll: Research into the Mass Murder of Foreigners in Moscow, 1937–38"] by Barry McLoughlin, American Historical Association, 1999

{{İosif Stalin}}

[[Kateqoriya:Böyük təmizləmə| ]]