Mars üçün mənbəyə bax

{{Seçilmiş məqalə}}
{{Digər məna|Mars (dəqiqləşdirmə)}}
{{Planet
| label_width              = 
| adı                      = Mars
| simvol = [[Fayl:Mars symbol (bold).svg|24px|♂]]
| şəkil                    = [[Fayl:Mars Hubble.jpg|260px]]
| şəkil alt                = 
| izah                     = [[Habbl teleskopu]] tərəfindən çəkilmiş Marsın fotosu. [[26 iyun]] [[2001]]
| background               = 
| kəşf ist                 = 
| kəşf edən                = 
| kəşf yeri                = 
| kəşf tarixi              = 
| kəşf üsulu               = 
| cpm adı                  = 
| tələffüz                 = 
| şərəfinə adlandırılıb    = 
| alt adlar                = 
| cp kateqoriyası          = 
| sifətlər                 = 
| orbit ist                = <ref name="horizons" />
| orbit diaqramı           = 
| dövr                     = 
| dəyişkənlik              = 
| müşahidə dövrü           = 
| apsidi                   = 
| afelisi                  = 1.6660 [[AV]] <br> 249.2 milyon km
| perigelisi               = 1.3814 [[AV]] <br> 206.7  milyon km
| periastrı                = 
| apoastrı                 = 
| periapsidi               = 
| apoapsis                 = 
| böyük yarımoxu           = 1.523679 [[AV]] <br> 227,939,100 km
| orbitinin orta radiusu   = 
| ekssentrisiteti          = 0.0935±0.0001
| siderik dövrü            = 1.8808 Yulian ili <br> 686.971 d <br> 668.5991 sol
| sinodik dövrü            = 779.96 gün  <br> 2.135 Yulian ili
| orbital sürəti           = 24.077 km/san
| orta anomaliyası         = 19.3564°
| orta hərəkəti            = 
| əyilməsi                 = ekliptikadan 1.850°, Günəşin ekvatorundan 5.65°, Sabit müstəviyə 1.67° <ref name="meanplane" />
| bucaq yerdəyişməsi       = 
| qalxan milinin uzunluğu  = 49.562°
| periastrın uzunluğu      = 
| periastrın vaxtı         = 
| perisentr arqumenti      = 286.537°
| yarı rəqs amplitudu      = 
| nəyin peykidir           = 
| peykləri                 = 2
| mokm                     = 
| merkuri mokm             = 
| venera mokm              = 
| mars mokm                = 
| yupiter mokm             = 
| saturn mokm              = 
| uran mokm                = 
| neptun mokm              = 
| tisseran                 = 
| öz orbit is              = 
| öz böyük yarımoxu        = 
| öz ekssentrisitet        = 
| öz əyilməsi              = 
| öz orta hərəkəti         = 
| perigelis qiyməti        = 
| qalxan mili qiyməti      = 
| fizik ist                = 
| ölçüləri                 = 
| orta radiusu             = 3389.5±0.2 km <ref group="q">Ellipsoidə uyğun gəlir.</ref><ref name="Seidelmann2007" /><br>
| ekvator radiusu          = 3396.2±0.1 km  <ref group="q">Ellipsoidə uyğun gəlir.</ref><ref name="Seidelmann2007" /><br>0.533 [[Yer]]
| qütb radiusu             = 3,376.2±0.1 km <ref group="q">Ellipsoidə uyğun gəlir.</ref><ref name="Seidelmann2007" /><br> 0.531 [[Yer]]
| qütb sıxılması           = 0.00589±0.00015
| böyük dairəsinin çevrəsi = 
| səthinin sahəsi          = 144,798,500 km<sup>2</sup>  <br> 0.284 [[Yer]]
| həcmi                    = 1.6318×1011 km<sup>3</sup> <ref name=lodders1998/> <br> 0.151 [[Yer]]
| kütləsi                  = 6.4185×10<sup>23</sup> kq <ref name=lodders1998/> <br> 0.107 [[Yer]]
| sıxlığı                  = 3.9335±0.0004<ref name="lodders1998" />  q/sm³
| sərbəstdüşmə təcili      = 3.711 m/san² <ref name="lodders1998" /><br>0.376 q
| ətalət faktoru momenti   = 
| ikinci kosmik sürəti     = 
| fırlanma dövrü           = 1.025957 d <br> 24 saat 37 dəqiqə 22 saniyə <ref name="lodders1998" />
| siderik fırlanma dövrü   = 
| fırlanma sürəti          = 868.22 km/saat (241.17 m/san)
| oxunun mailliyi          = 25.19°
| düz qalxması             = 21 saat 10 dəqiqə 44 saniyə <br> 317.68143°
| meyllənməsi              = 52.88650°
| qütb səma eni            = 
| qütb səma uzunluğu       = 
| albedo                   = 0.170 (həndəsi) <ref name="MallamaMars" /><br> <br> 0.25 (Bond)<ref name="nssdc" />
| temperatur               = 
| temp adı 1               = Kelvin
| min temp 1               = 130 K,
| orta temp 1              = 210 K<ref name="nssdc" />,
| maks temp 1              = 308 K,
| temp adı 2               = Selsi
| min temp 2               = −143 °C<ref name=cold/>,
| orta temp 2              = −63 °C,
| maks temp 2              = 35 °C<ref name=hot/>,
| temp adı 3               = 
| min temp 3               = 
| orta temp 3              = 
| maks temp 3              = 
| temp adı 4               = 
| min temp 4               = 
| orta temp 4              = 
| maks temp 4              = 
| spektral sinfi           = 
| ailə                     = 
| görünən ulduz həcmi      = +1.6-dan −3.00-ə<ref Name="MallamaSky" />
| mütləq ulduz həcmi       = 
| bucaq diametri           = 3.5–25.1″<ref name="nssdc" />
| atmosfer ist             = <ref name="nssdc" /><ref name="barlow08" />
| atmosfer təzyiqi         = 0.636 (0.4–0.87) kPa
| hündürlük şkalası        = 
| atmosfer tərkibi         = {{plainlist|
* 95.97% [[karbon dioksid]]
* 1.93% [[arqon]]
* 1.89% [[azot]]
* 0.146% [[oksigen]]
* 0.0557% [[karbon monooksid]]
* 210 ppm [[su]] buxarı
* 100 ppm [[azot oksidi]]
* 15 ppm [[hidrogen|molekulyar hidrogen]]<ref name="science294_5548" />
* 2.5 ppm [[neon]]
* 850 ppb [[ağır su]]
* 300 ppb [[kripton]]
* 130 ppb [[Formaldehid]]
* 80 ppb [[ksenon]]
* 18 ppb [[hidrogen peroksid]]<ref name="icarus168_1" />
* 10 ppb [[metan]]<ref name="methane-me" />
}}
| qeyd                     = 
}}
'''Mars''', şərqdə köhnəlmiş adı '''Mərrix'''<ref>{{Cite web|author=Azleks|title=mərrix|url=https://www.azleks.az/online-dictionary/m%C9%99rrix?s=my|access-date=2020-05-01|archive-date=2022-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20220331102427/https://www.azleks.az/online-dictionary/m%C9%99rrix?s=my|url-status=live}}</ref><ref>{{Kitab3|müəllif=Sultan-Məcid Qənizadə|title=Azərbaycanca-rusca lüğət (Татарско-русский словарь)|url=https://vk.com/doc18066328_459853124|səhifə=127|il=1904}} {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190412142628/https://vk.com/doc18066328_459853124 |date=2019-04-12 }} {{Cite web |url=https://vk.com/doc18066328_459853124 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-01 |archive-date=2019-04-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190412142628/https://vk.com/doc18066328_459853124 |url-status=unfit }}</ref><ref>{{Kitab3|müəllif=Abbasqulu xan Sərtib|title=Rusca-farsca-azərbaycanca lüğət (Русско-персидско-русский словарь)|olduğu kimi səhifələr=51|il=1908|url=https://vk.com/doc18066328_459852371}} {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220331102432/https://vk.com/doc18066328_459852371 |date=2022-03-31 }} {{Cite web |url=https://vk.com/doc18066328_459852371 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-01 |archive-date=2022-03-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331102432/https://vk.com/doc18066328_459852371 |url-status=unfit }}</ref><ref>{{Kitab3|müəllif=Sultan-Məcid Qənizadə|title=Rusca-azərbaycanca lüğət (Русско-татарский словарь)|səhifə=174|il=1909|url=https://vk.com/doc18066328_462261043}} {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220321035059/https://vk.com/doc18066328_462261043 |date=2022-03-21 }} {{Cite web |url=https://vk.com/doc18066328_462261043 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-01 |archive-date=2022-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220321035059/https://vk.com/doc18066328_462261043 |url-status=unfit }}</ref> — [[Günəş sistemi]]nin [[Günəş]]ə yaxınlığına görə dördüncü və kiçikliyinə görə [[Merkuri (planet)|Merkuridən]] sonra ikinci [[planet]]i. Adını [[Roma mifologiyası]]nın [[Mars (mifologiya)|müharibə tanrısından]] alan bu planetin səthində [[dəmir]] oksidinin geniş yayılması ona [[qırmızı]] görünüş verir və o, tez-tez "qırmızı planet" kimi təsvir edilir.<ref name="nasa_hematite" /> Mars nazik [[atmosfer]]i və həm [[ay]]ın [[Zərbə krateri|çarpışmadan sonra yaranan kraterləri]], həm də [[Yer]]in [[vulkan]]ları, dərələri, [[səhra]]ları, qütb buz örtüklərini xatırladan səth xüsusiyyətləri olan terrestrial (əsasən silikat süxurları və [[metallar]]dan ibarət) planetdir. Marsın fırlanma periodu və mövsümi dövrləri Yerinkinə oxşardır; oxunun mailliyi mövsümləri əmələ gətirir. Mars Günəş sistemində məlum ən hündür ikinci (planetdə birinci ən hündür) dağ — [[Olimp (Mars)|Olimp Dağın]]ın və ən böyük kanyonlardan biri [[Valles Marineris]]in olduğu yerdir. Şimal Yarımkürəsindəki hamar Borealis hövzəsi planetin 40%-i əhatə edir və nəhəng bir çarpışmadan sonra yaranan xüsusiyyət ola bilər.<ref name="northcratersn" /><ref name="northcraterguard" /> Marsın iki peyki var: [[Fobos]] və [[Deymos (Mars)|Deymos]]. Kiçik və nizamsız formalaşmış peyklərdir. Bu peyklər Mars troyası ''5261 Evrika'' kimi planet tərəfindən tutulmuş asteroidlər ola bilər.<ref>{{cite web|title=Mars Moon Mystery|author=John P. Millis|url=http://space.about.com/od/mars/a/Mars-Moon-Mystery.htm|access-date=2015-01-30|archive-date=2018-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226060809/http://space.about.com/od/mars/a/Mars-Moon-Mystery.htm%20|url-status=live}}</ref><ref>{{cite journal|author=Adler, M.; Owen, W. and Riedel, J.|date=2012|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/marsconcepts2012/pdf/4337.pdf|bibcode=2012LPICo1679.4337A|work=Concepts and Approaches for Mars Exploration, held June 12–14, 2012 in Houston, Texas. LPI Contribution No. 1679, id.4337|title=Use of MRO Optical Navigation Camera to Prepare for Mars Sample Return|volume=1679|page=4337|access-date=2015-01-30|archive-date=2018-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226060810/https://www.lpi.usra.edu/meetings/marsconcepts2012/pdf/4337.pdf%20|url-status=live}}</ref>

1965-ci ildə ''Mariner 4'' tərəfindən kəşf edilən Mars [[flaybay]]ından əvvəl bir çoxları planetin səthində suyun olmasını iddia edirdilər. Bu işıqlı və qaranlıq yerlərdə, xüsusilə qütb en dairələrində müşahidə edilən periodik müxtəlifliklərə əsaslanırdı; uzun qara cizgilər bəziləri tərəfindən maye su üçün suvarma kanalları hesab edildi. Bu düz xətlər sonra optik illüziyalar kimi izah edildi, baxmayaraq ki insansız missiyalarda toplanan geoloji sübut göstərir ki, Marsın səthində onun həyatının erkən dövrlərində irimiqyaslı su örtüyü var idi.<ref name="marswater" /> 2005-ci ildə radar məlumatı qütblərdə<ref name="specials1" /> və orta en dairələrində<ref name="jsg.utexas.edu" /><ref name="esa050221" /> böyük miqdarda su olduğunu aşkar etdi. Mars [[rover]]i ''Spirit'' 2007-ci ilin martında su molekullarının daxil olduğu kimyəvi birləşmələri götürdü. ''Phoenix'' [[enmə aparatı]] 31 iyul 2008-ci ildə Marsın üst torpağında buz suyu götürdü.<ref name="spacecraft1" />

Marsın yeddi işləyən [[kosmik gəmi]]si var: beşi orbitdə: ''Mars Odyssey'', ''Mars Express'', ''Mars Reconnaissance Orbiter'', ''MAVEN'' və ''[[Mars Orbiter Mission]]'' və ikisi səthində: Mars Kəşfiyyat Roveri ''Opportunity'' və Mars Elm Laboratoriyası ''Curiosity''. Səthdə uzun müddət işləyə bilməyən kosmik gəmilərə ''MER-A Spirit'' və ya 2008-ci ildə missiyasını bitirən ''Phoenix'' [[enmə aparatı]] kimi başqa enmə aparatları və [[rover]]ləri daxildir. ''Mars Reconnaissance Orbiter'' tərəfindən edilən müşahidələr Marsda ən isti aylarda axan suyu aşkar edib..<ref name="NASA&nbsp;– NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars"/> 2013-cü ildə [[NASA]]-nın ''Curiosity'' roveri aşkar etdi ki, Mars torpağı kütləcə 1.5–3% su təşkil edir.<ref name="Guardian"/>

Mars çılpaq gözlə Yerdən görünür. Onun [[görünmə böyüklüyü]] −3.0-ə çatır<ref Name="MallamaSky" /> və yalnız [[Yupiter (planet)|Yupiter]], [[Venera]], [[Ay]] və [[Günəş]] bu qiyməti keçir. Optik yerüstü [[teleskop]]lar Yerin atmosferinə görə Yerin və Marsın ən yaxın olduğu zaman 300 kilometr uzaqlıqdakı cəhətləri göstərə bilir.<ref name="usra"/>

== Fiziki xarakteristikaları ==
{{Şəkillər albomu
| yer            = left
| istiqamət      = şaquli
| başlıq         = 
| başlıq_yer     = left
| başlıq_arxafon = #BBDD99
| miqyas         = 200
| şəkil1         = Mars Earth Comparison.png
| alt1           = 
| izah1          = Yerin Marsla müqayisəsi
| şəkil2         = Mars.ogv
| alt2           = 
| izah2          = Marsın əsas cəhətlərini göstərən animasiyası
}}
Marsın [[diametr]]i təqribən [[Yer]]inkinin yarısıdır. O, Yerdən daha az [[sıxlıq|sıx]]dır, [[həcm]]i təqribən Yerin həcminin 15%-i və [[kütlə]]si təqribən Yerin kütləsinin 11%-i qədərdir. Onun səthinin ərazisi Yerin quru ərazisinin tam sahəsindən bir az daha azdır.<ref name="nssdc" /> Marsın [[Merkuri]]dən daha böyük və daha ağır olmasına baxmayaraq, Merkurinin sıxlığı daha çoxdur. Bu hər iki planetin səthə doğru cazibə qüvvəsinin təqribən eyni olması ilə nəticələnir; Marsın [[cazibə qüvvəsi]] Merkurinin cazibə qüvvəsindən güclüdür (1%-dən az olmaqla). Mars səthinin [[qırmızı]]-[[narıncı]] görünüşünün səbəbi [[dəmir]] (III) oksid və ya daha çox bilinən adı ilə hematit və ya pasdır.<ref name="rust" /> Onun rəngi həmçinin [[wikt:butterscotch|iris]] rənginə oxşayır<ref name=ismars/> və [[mineral]]lardan asılı olaraq digər ümumi səth rənglərinə [[qızıl]] rəngi, [[qəhvəyi]], [[sarı]]-[[darçın]]ı və [[yaşıl]]ımtıl daxildir.<ref name=ismars>[http://mars.jpl.nasa.gov/msl/multimedia/videos/index.cfm?v=29&a=2 NASA – ''Mars in a Minute: Is Mars Really Red?''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140720135450/http://mars.jpl.nasa.gov/msl/multimedia/videos/index.cfm?v=29&a=2 |date=2014-07-20 }} ([http://mars.jpl.nasa.gov/multimedia/videos/movies/miam<sup>2</sup> 0111110/miam<sup>2</sup> 0111110.pdf Transcript]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }})</ref>

=== Daxili quruluşu ===
Yer kimi bu planet də təbəqələrə ayrılmaya məruz qalıb və bu da sıx, metallik [[nüvə]] sferasının daha az sıx materiallarla örtülməsinə səbəb olub.<ref name="Nimmo 2005" /> Planetin interyerinin müasir modelləri nüvə sferasının [[radius]]unu təqribən 1,794 ± 65 [[kilometr]] olaraq güman edir və onu təqribən 16–17% [[kükürd]]lə birlikdə, əsasən, [[dəmir]] və [[nikel]]dən təşkil edilmiş hesab edir.<ref name=icarus213_2_451/> Bu dəmir sulfid nüvəsi qismən mayedir və onda mövcud olan yüngül [[element]]lərinin konsentrasiyası Yerin nüvəsində olandan iki dəfə çoxdur. Nüvə planetdəki textonik və [[vulkan]]ik cəhətlərin çoxunu formalaşdıran silikat mantiya təbəqəsi ilə əhatə edilmişdir, ancaq indi hərəkətsizdir. [[Silisium]] və [[oksigen]]dən başqa Marsın qabığında ən çox yayılan elementlər [[dəmir]], [[maqnezium]], [[alüminium]], [[kalsium]] və [[kalium]]dur. Planetin qabığının orta qalınlığı təqribən 50 kilometrdir, maksimum qalınlıq 125 kilometrdir.<ref name=jacque03/> Ortalaması 40 kilometr olan Yerin qabığı iki planetin ölçülərinə bağlı olaraq Marsın qabığının qalınlığının üçdə biri qədərdir. 2016-cı il üçün planlaşdırılan ''InSight'' [[enmə aparatı]] Marsın interyerinin modellərini məhdudlaşdırmaq üçün [[seysmoqraf]]dan istifadə edəcək.

=== Səth geologiyası ===
Mars terrestrial planetdir, yəni [[silisium]] və [[oksigen]]dən təşkil olunan minerallar, metallar və adətən süxuru əmələ gətirən başqa elementlərdən təşkil olunmuşdur. Marsın səthi başlıca olaraq toleyitik [[bazalt]]dan təşkil olunmuşdur<ref name=science324_5928_736/>, ancaq bəzi hissələr bazaltdan daha çox silisium oksidlə zəngindir. Bu da Yerdə və ya silisium oksid şüşəsində olan andezitik süxurlara oxşardır. Aşağı albedolu regionlarda plaqioklaz feldispat vardır. Şimali aşağı albedolu regionlar isə təbəqə silikatları və yüksək silisiumlu [[şüşə]]nin normal miqdarından daha çoxuna sahibdir. Cənubi dağlıq hissələrə yüksək kalsiumlu piroksen daxildir. Həmçinin, müəyyən ərazilərdə xas hematit və olivin də tapılmışdır.<ref name=jgr107_E6/> Səthin çox hissəsi narın dənəli dəmir(III) oksid tozu ilə örtülmüşdür.<ref name=sci300a/><ref name=sci300b/>

[[Fayl:USGS-MarsMap-sim3292-20140714-crop.png|thumb|250px|left|Marsın geoloji xəritəsi (Birləşmiş Ştatlar Geoloji Araşdırmalar Qurumu; 14 iyul, 2014)<br><small>([[:Fayl:USGS-MarsMap-sim3292-20140714-full.png|tam xəritə]] / [http://www.youtube.com/watch?v=quZMhSohIEU video])</small><ref name="USGS-20140714">{{cite web |author=Tanaka, Kenneth L.;Skinner, James A., Jr.; Dohm, James M.; Irwin, Rossman P., III; Kolb, Eric J.; Fortezzo, Corey M.; Platz, Thomas; Michael, Gregory G.; Hare, Trent M. |title=Geologic Map of Mars - 2014 |url=http://pubs.usgs.gov/sim/3292/ |date=July 14, 2014 |work=[[USGS]] |accessdate=July 22, 2014 |archive-date=November 21, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181121191152/https://pubs.usgs.gov/sim/3292/ |url-status=live }}</ref><ref name="NYT-20140722">{{cite news |last=Krisch |first=Joshua A. |title=Brand New Look at the Face of Mars |url=http://www.nytimes.com/2014/07/23/science/space/brand-new-look-at-the-face-of-mars.html |date=July 22, 2014 |work=[[New York Times]] |accessdate=July 22, 2014 |archive-date=July 25, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140725081130/http://www.nytimes.com/2014/07/23/science/space/brand-new-look-at-the-face-of-mars.html |url-status=live }}</ref><ref name="Video-20140714">{{cite web |author=Staff |title=Mars - Geologic map - Video (00:56) |url=http://www.youtube.com/watch?v=quZMhSohIEU |date=July 14, 2014 |work=[[USGS]] |accessdate=July 22, 2014 |archive-date=July 21, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140721030156/http://www.youtube.com/watch?v=quZMhSohIEU |url-status=live }}</ref>]]

Marsın strukturlaşmış qlobal [[maqnit sahəsi]]nin olması barədə heç bir sübut olmasa da<ref name="magnetosphere" />, müşahidələr göstərir ki, planet qabığının hissələri maqnetik olub və keçmişdə onun ikiqütblü sahəsinin dalğalı qütblük fasilələri baş verib. Maqnetik cəhətdən həssas mineralların bu paleomaqnetizmi Yerin okean dibindəkilərə oxşardır. 1999-cu ildə çap edilən və 2005-ci ilin oktyabrında yenidən nəzər salınan bir nəzəriyyə budur ki, bu dalğalar Marsda 4 milyard il əvvəl planetar dinamonun funksiyasını dayandırması və planetin maqnit sahəsinin zəifləməsindən əvvəl [[plitələrin tektonikası]]nı əks etdirir.<ref name="plates" />

[[Günəş sistemi]]nin formalaşması zamanı Mars Günəş ətrafında fırlanan protoplanetar diskdən kənarda sürətli böyümənin stokastik prosesi nəticəsində yaranmışdır. Marsın Günəş sistemindəki yerinə uyğun çoxlu xarakteristik kimyəvi xüsusiyyətləri var. Nisbətən aşağı [[qaynama temperaturu]] olan elementləri ([[xlor]], [[fosfor]] və [[kükürd]]) Yerdən daha çox Marsda ümumidir; bu elementlər cavan ulduzun energetik [[günəş küləyi]] tərəfindən Günəşə yaxın ərazilərdən gətirilib.<ref name=ssr96_1_4_197/>

Planetlərin formalaşmasından sonra onların hamısı Son Ağır Bombardmana məruz qaldı. Marsın səthinin təqribən 60%-i bu eranın toqquşmalarını göstərir<ref name=zharkov93/><ref name=icarus165_1/><ref name=barlow88/>, ancaq bu hadisələrin səbəb olduğu çarpışmadan sonra yaranan geniş hövzələr bəlkə də səthin qalan hissəsinin təməlini təşkil edir. Marsın şimal yarımkürəsində 10600×8500 kilometrlik ərazini əhatə edən böyük təsir hövzəsinin izi var. O, Ayın Cənub qütbü-Aitken hövzəsindən təqribən 4 dəfə böyükdür və indiyə qədər kəşf edilmiş ən böyük təsir hövzəsidir.<ref name=northcratersn/><ref name=northcraterguard/> Bu nəzəriyyə təklif edir ki, Mars təqribən 4 milyard il əvvəl [[Pluton]] ilə eyni ölçülü cisimlə toqquşub. Marsın yarımkürə dixotomiyasına səbəb olduğu fikirləşilən hadisə planetin 40%-i əhatə edən hamar Borealis hövzəsini yaradıb.<ref name=sciam080627/><ref name=nyt080626/>

[[Fayl:734781main pia16804-full full.jpg|thumb|right|200px|Mars süxuru öz mavi-boz interyerini Mars Elm Laboratoriyasına açıb.<ref>{{cite web|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/msl/multimedia/pia16804.html|title=Bluish Color in Broken Rock in 'Yellowknife Bay'|work=Nasa.gov|accessdate=April 22, 2013|archive-date=August 29, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130829120250/http://www.nasa.gov/mission_pages/msl/multimedia/pia16804.html|url-status=live}}</ref>]]

Marsın geoloji tarixi bir çox dövrlərə bölünə bilər ancaq aşağıdakı üç dövr ən əsaslarıdır:<ref name=jog91/><ref name=ssr_96_1_4/>
* '''Nuh dövrü''' (adını Nuh ərazisindən alıb): 4.5 milyard il bundan əvvəldən 3.5 milyard il bundan əvvələ qədər Marsın ən qədim səthinin formalaşması. Çox sayda böyük çarpışmadan sonra yaranan kraterləri Nuh dövrünün səthində izini buraxıb. Tharsis qabarıqlığının — vulkanik dağlıq hissənin dövrün sonlarındakı maye suyun geniş bir şəkildə daşması ilə bu dövr zamanı əmələ gəldiyi fikirləşilir.
* '''Hesperian dövr''' (adını Hesperia yaylasından alıb): 3.5 milyard il bundan əvvəldən 2.9–3.3 milyard il əvvələ qədər. Hesperian dövr geniş lava düzənliklərinin formalaşması ilə qeyd olunur.
* '''Amazonian dövr''' (adını Amazonis düzənliyindən alıb): 2.9–3.3 milyard il əvvəldən indiyə qədər. Amazonian regionlarının az meteoritlə çarpışmadan yaranan kraterləri var, ancaq digərləri çox fərqlidir. [[Olimp (Mars)|Olimp dağı]] Marsın başqa yerindəki [[lava]] axınları ilə yanaşı olaraq bu dövrdə yaranıb.

Marsda hələ də bəzi geoloji aktivliklər baş verir. Athabaska dərəsi təqribən 200 milyon ilə qədər lava axınlarının olduğu yerdir. Serberus çuxurları adlanan qrabenlərdəki su axınları 20 milyon ildən az bir müddətdə baş verir və bu da hal-hazırkı intruziyaları (maqmanın yer qabığı arasına dolması) göstərir. 19 fevral 2008-ci ildə ''Mars Reconnaissance [[Orbiter]]''dən gələn şəkillər 700 metrlik hündür sıldırımdan gələn [[qar uçqunu]]nun dəlilini göstərdi.

=== Torpağı ===
[[Fayl:Spirit Mars Silica April 20 2007.jpg|thumb|left|200px|Spirit [[rover]]i tərəfindən aşkar edilmiş silisum oksidlə zəngin toz]]

''Phoenix'' [[enmə aparatı]] Marsın torpağının bir az qələvili olduğunu və tərkibində [[maqnezium]], [[natrium]], [[kalium]] və [[xlor]] kimi elementlərin olduğunu göstərən məlumat verdi. Bu maddələr Yer planetində bağlarda tapılır və onlar bitkilərin böyüməsi üçün vacibdir.<ref name=bbc080627/> Enmə aparatı tərəfindən edilən təcrübələr göstərdi ki, Mars torpağının pH-ı 7.7-dir və 0,6% duz perxlorat saxlayır.<ref name="marssalt" /><ref name=jpl_soil/><ref>{{cite journal | last1 = Kounaves | first1 = S. P. | display-authors = 1 | last2 = et al | year = 2010 | title = Wet Chemistry Experiments on the 2007 Phoenix Mars Scout Lander: Data Analysis and Results | url = | journal = J. Geophys. Res. | volume = 115 | issue = | page = E00-E10 | doi = 10.1029/2008JE003084 | bibcode=2009JGRE..114.0A19K | issn = 0148-0227}}</ref><ref>{{cite journal | last1 = Kounaves | first1 = S. P. | display-authors = 1 | last2 = et al | year = 2010 | title = Soluble Sulfate in the Martian Soil at the Phoenix Landing Site | url = | journal = Icarus | volume = 37 | issue = | page = L09201 | doi = 10.1029/2010GL042613 | bibcode=2010GeoRL..37.9201K}}</ref>

Marsda bir çox izlər tapılır və yeni izlər tez-tez kraterlərin, çökəkliklərin və dərələrin dik yamaclarında ortaya çıxır. İzlər əvvəl qara olur və vaxt keçdikcə ağarır. Bəzən izlər balaca ərazilərdə yaranır və yüzlərlə metr əraziyə qədər yayılır. Onlar həm də aşınmış qaya parçalarının kənarlarını və yollarındakı digər maneələri keçərkən görülür. Ümumən qəbul edilən nəzəriyyələrə izlərin toz və ya toz burulğanı uçqunlarından sonra yaranması və torpağın qaranlıq alt təbəqələri olması daxildir.<ref name=jpl_dust_devil/> Bir çox izahlar irəli sürür ki, onlardan bəziləri su ilə və hətta orqanizmlərin böyüməsi ilə əlaqədardır.<ref name=gpl29_23_41/><ref name=oleb33_4_515/>

=== Hidrologiyası ===
[[Fayl:Nasa mars opportunity rock water 150 eng 02mar04.jpg|thumb|right|200px|''Opportunity'' tərəfindən çəkilmiş fotomikroqraf boz hematit kütləsini göstərir və bu da maye suyun keçmişdə mövcud olmasını təyin edir.]]
Qısa periodlar ərzində aşağı yüksəkliklər istisna olmaqla, maye su aşağı [[atmosfer təzyiqi]]nə görə (Yerdəkindən 100 dəfə zəif) Marsın səthində mövcud ola bilməz.<ref>{{Cite web |title=NASA Rover Finds Clues to Changes in Mars' Atmosphere |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/msl/news/msl20121102.html |access-date=2015-02-22 |archive-date=2018-12-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226060801/https://www.nasa.gov/mission_pages/msl/news/msl20121102.html%20 |url-status=live }}</ref><ref name="h" /><ref name=jgr110/> İki qütbün buz örtüyü əsasən sudan təşkil olunmuşdur.<ref name="kostama" /><ref name=sci299/> Cənub qütbünün buz örtüyündəki suyun həcmi ərisə, planet örtüyünün tamamını 11 metr dərinliyində örtmək üçün kifayətdir.<ref name=nasa070315/> Permafrost (qütbdə uzun müddət donmuş torpaq) örtüyü qütbdən təqribən 60° [[En dairəsi|en dairələri]]nə qədər uzanır.<ref name="kostama" />

Buz suyun böyük miqdarının Marsın qalın Kriosferində qaldığı fikirləşilir. ''Mars Express'' və ''Mars Reconnaissance Orbiter''indən gələn radar məlumatı hər iki qütbdə (İyul 2005-ci il)<ref name="specials1" /><ref name=bbc040124/> və orta en dairələrində (Noyabr 2008-ci il)<ref name="jsg.utexas.edu" /> buz suyun böyük miqdarının olmasını göstərir. ''Phoenix'' enmə aparatı 31 iyul 2008-ci ildə səthi Mars torpağında olan buz suyu nümunə kimi götürdü.<ref name="spacecraft1" />

Marsda görünən [[Geomorfologiya|səth xüsusiyyətləri]] maye suyun ən azından bəzən planetin səthində mövcud olduğunu göstərir. Təmizlənmiş ərazinin nəhəng xətti zolaqları (axın kanalları olaraq bilinir) səthi təqribən 25 yerdə kəsir. Bəzi quruluşların [[buzlaq]]lara və ya [[lava]]ya görə yarandığı fikirləşilsə də, bunların yeraltı sukeçirici süxurlardan suyun çıxması zamanı baş verən [[eroziya]]ya görə əmələ gəldikləri fikirləşilir.<ref name=Kerr2005/><ref name=Jaeger2007/> Ən böyük nümunələrdən biri — ''Ma'adim Vallis'' 700 [[kilometr]] uzunluğundadır və 20 kilometr eni və 2 kilometr dərinliyi ilə Böyük Kanyondan daha böyükdür. Onun Mars tarixinin erkən vaxtında axan su ilə əraziyə qazındığı fikirləşilir.<ref name=lucchita_rosanova/> Bu kanalların ən gənclərinin yalnız bir neçə milyon il bundan əvvəl formalaşdığı fikirləşilir.<ref name=nature434/> Başqa yerlərdə, xüsusilə Mars səthinin ən qədim ərazilərində dərələrin incə, dentritik şəbəkələri landşaftın mühüm hissələrinə yayılıb. Bu dərələrin xüsusiyyətləri və yayılması göstərir ki, onlar erkən Mars tarixində yağış və ya qar yağmasının səbəb olduğu axıntı ilə yaranıblar. Yeraltı su axını və [[qrunt suları]]nın təpə mailinə gələrək torpağı maildən yuyub aparması bəzi şəbəkələrdə vacib köməkçi rol oynaya bilər, ancaq çökmə demək olar ki, bütün hallarda kəsilmənin əsas səbəbidir.<ref name=CraddockHoward2002/>

[[Krater (vulkan)|Krater]] və kanyon sədləri boyunca terrestrial yarğanlara oxşar minlərlə xüsusiyyətlər var. [[Yarğan]]lar, əsasən, cənub yarımkürəsinin yüksək ərazilərində və [[ekvator]]a tərəf olur, hamısı 30° qütbə tərəf yönəlir. Bir çox müəlliflər təklif edib ki, onların formalaşma prosesi maye su (böyük ehtimalla əriyən buzdan) ilə əlaqədardır<ref name=sci288/><ref name=nasa061206/>, ancaq başqaları karbon dioksid qırovu və ya quru tozun hərəkəti ilə əlaqədar formalaşma mexanizmlərini dəstəkləyir.<ref name=bbc061206/><ref name=nasa061206b/> Qismən xarab olmuş yarğanlar aşınma ilə yaranmayıb və yeni xassələr əlavə edilmiş, [[zərbə krateri|çarpışmadan sonra yaranan kraterlər]] müşahidə edilməyib. Bu iki fakt göstərir ki, bunlar cavan xüsusiyyətlərdir və böyük ehtimalla hal-hazırda da aktivdir.<ref name=nasa061206/>

Deltalar və allüvial konuslar kimi başqa geoloji xüsusiyyətlər erkən Mars tarixindəki bəzi interval və ya intervallarda isti, nəm şərtlərin olduğunu göstərir.<ref name=Lewis2006/> Belə vəziyyətlər səthin böyük hissəsi boyunca krater göllərinin olmasını tələb edir.<ref name=Matsubara2011/> Bəzi müəlliflər uzağa gedərək iddia edirlər ki, Mars keçmişinin bəzi vaxtlarında planetin aşağı şimali düzənliklərinin çoxu yüz minlərlə dərinliyə malik okeanla örtülmüşdür, ancaq bu iddia mübahisəli olaraq qalır.<ref name=Head1999/>

[[Fayl:PIA16791-MarsCuriosityRover-Composition-YellowknifeBayRocks.png|thumb|250px|''Yellowknife Bay'' süxurlarının tərkibi, süxur damarları kalsium və kükürddə "yol" torpaqlarından daha çoxdur, APXS nəticələri – Curiosity roveri (Mart 2013).]]

Marsın səthində suyun mövcud olması ilə bağlı başqa bir dəlil isə bəzən su mövcud olanda formalaşan hematit və qotit kimi spesifik mineralların müəyyən edilməsidir.<ref name=nasa040303/> Qədim su hövzələri və axınlarını təyin etdiyinə inanılan bəzi dəlillər ''Mars Reconnaissance Orbiter''in aparıldığı dəqiq tədqiqatlar tərəfindən inkar edilib.<ref name=sci317/> 2004-cü ildə ''Opportunity'' yarosit mineralını müəyyən edib. Bu yalnız asidik suyun mövcudluğu zamanı formalaşır və bu da suyun nə vaxtsa Marsda mövcud olduğunu göstərir.<ref name=nasa101001/> Maye su üçün yeni sübutlar 2011-ci ilin dekabrında [[NASA]]-ın Mars [[rover]]i tərəfindən səthdə mineral gipsin tapılmasından gəlir.<ref name="nasa"/><ref name="nationalgeographic"/> Əlavə olaraq, təqiqat rəhbəri Fransis Makkabin ([[Albukerke]]dəki [[Nyu-Meksiko]] Universitetinin alimi) Marsın kristal minerallarının hidroksillərinə baxaraq deyir ki, Marsın yuxarı mantiyasındakı suyun miqdarı Yerdəkinə bərabərdir və ya çoxdur (bir milyon su üçün 50–300 hissə) və bu bütün planeti 200–1000 metr dərinliyinə qədər örtmək üçün kifayətdir.<ref name="nationalgeographic1"/>

18 mart 2013-cü ildə NASA ''Curiosity'' roverindəki alətlərdən "''Tintina''" süxurunun və "''Sutton Inlier''" süxurunun parçalanmış hissələrinin daxil olduğu bir sıra süxur nümunələrində və "''Knorr''" süxuru and "''Wernicke''" süxuru kimi başqa süxurlardakı damarlarda və parçalarda hidratlaşmanın, çox güman ki, hidratlaşmış kalsium sulfatın sübutu haqqında məlumat verdi.<ref name="NASA-20130318">{{cite web |last1=Webster |first1=Guy |last2=Brown |first2=Dwayne |title=Curiosity Mars Rover Sees Trend In Water Presence |url=http://mars.jpl.nasa.gov/msl/news/whatsnew/index.cfm?FuseAction=ShowNews&NewsID=1446 |date=March 18, 2013 |work=[[NASA]] |accessdate=March 20, 2013 |archive-date=December 19, 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161219002610/http://mars.jpl.nasa.gov/msl/news/whatsnew/index.cfm?FuseAction=ShowNews&NewsID=1446 |url-status=dead }}</ref><ref name="BBC-20130319">{{cite web |last=Rincon |first=Paul |title=Curiosity breaks rock to reveal dazzling white interior |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-21340279 |date=March 19, 2013 |publisher=BBC |accessdate=March 19, 2013 |archive-date=April 26, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130426123241/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-21340279 |url-status=live }}</ref><ref name="MSN-20130120">{{cite web |author=Staff |title=Red planet coughs up a white rock, and scientists freak out |url=http://now.msn.com/white-mars-rock-called-tintina-found-by-curiosity-rover |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130323164757/http://now.msn.com/white-mars-rock-called-tintina-found-by-curiosity-rover |archivedate=March 23, 2013 |date=March 20, 2013 |work=[[MSN]] |accessdate=March 20, 2013 |url-status=dead }}</ref> Roverin NDA aləti (Neytronların Dinamik Albedosu) istifadəsi ilə edilən analiz ''Glenelg'' ərazisində ''Bradbury Landing'' adlı yerdən ''Yellowknife Bay'' adlı yerə keçərkən yeraltı suyun sübutunu təmin etdi. Onun tərkibi 4% su idi və 60 santimetrlik dərinliyə kimi idi.<ref name="NASA-20130318" />

28 sentyabr 2015-ci ildə NASA açıqlamasında Marsda maye halında su tapdığını bildirdi.<ref>{{cite web |url=http://www.milliyet.com.tr/nasa-bugun-mars-a-dair-cok-onemli-gundem-2123675/ |title=Mars'ta sıvı halde su bulundu... |author= |date= |work= |publisher= |accessdate=2015-09-20 |language= |archive-date=2018-07-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180708183838/http://www.milliyet.com.tr/nasa-bugun-mars-a-dair-cok-onemli-gundem-2123675/ |url-status=live }}</ref>

==== Qütb örtükləri ====
{{Şəkillər albomu
| yer            = left
| istiqamət      = şaquli
| başlıq         = 
| başlıq_yer     = left
| başlıq_arxafon = #BBDD99
| miqyas         = 200
| şəkil1         = Martian north polar cap.jpg
| alt1           = 
| izah1          = Şimal qütbündə erkən yayda buz örtüyü (1999).
| şəkil2         = South Polar Cap of Mars during Martian South summer 2000.jpg
| alt2           = 
| izah2          = Cənub qütbündə yayın ortasında buz örtüyü (2000).
}}

Marsın iki daimi qütb buz örtüyü var. Qütb qışı ərzində o, səthi soyudaraq və [[atmosfer]]in 25–30%-in CO<sub>2</sub> buzu parçaları şəklində ([[quru buz]]) çökməsinə səbəb olaraq daimi qaranlıqda uzanır.<ref name=icarus169/> Qütblər təzədən günəş şüasına məruz qalanda donmuş CO<sub>2</sub> [[sublimasiya]] edir (maye halına keçmədən birbaşa buxarlanır). Bu saatda 40 [[kilometr]] sürətlə qütbləri süpürən nəhəng [[külək]]lərə səbəb olur. Bu mövsumi hadisələr böyük miqdarda toz və su buxarını hərəkət etdirir və Yerə bənzər şaxta və böyük lələkli [[bulud]]ların yaranmasına səbəb olur. 2004-cü ildə su-buz buludlarının şəkilləri ''Opportunity'' [[rover]]i tərəfindən çəkilib.<ref name="clouds" />

Hər iki qütbdə qütb örtükləri başlıca olaraq buz sudan təşkil olunub. Donmuş karbon dioksid şimal yarımkürəsi qışında şimal örtüyündə təqribən 1 metr qalınlığında olan nisbətən incə təbəqə şəklində yığılır, halbuki cənub örtüyünün təqribən 8 metr qalınlığında olan daimi quru buz örtüyü var.<ref name=darling_marspoles/> Cənub qütbünü örtən bu daimi buzların üzərində hamar səthli, dayaz, təxminən dairəvi çuxurlar səpələnib. Bu çuxurlar hər il metrlərlə artan görüntüləri təkrarlayır; bu fakt göstərir ki, cənub qütbünün buz su qatını örtən daimi CO<sub>2</sub> örtüyü vaxt keçdikcə kiçilir.<ref name="malin2001">{{cite journal|author=Malin, M.C.; Caplinger, M.A.; Davis, S.D.|date=2001|title=Observational evidence for an active surface reservoir of solid carbon dioxide on Mars|journal=Science|volume=294|pages=2146–8|doi=10.1126/science.1066416|url=http://www.mars.asu.edu/christensen/advancedmarsclass/malin_co2_science.pdf|bibcode=2001Sci...294.2146M|issue=5549|pmid=11768358|access-date=2015-02-28|archive-date=2021-02-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20210225203249/http://www.mars.asu.edu/christensen/advancedmarsclass/malin_co2_science.pdf|url-status=live}}</ref> Şimal qütb örtüyünün diametri şimali Mars yayı ərzində təqribən 1000 kilometr olur<ref name=mira/> və təqribən 1.6 milyon km<sup>3</sup> buz saxlayır. Bu buz örtük boyu bərabər şəkildə yayılsa, 2 kilometr qalınlığında olar.<ref name="brown" /> (Buzun həcmi Qrenlandiyanın buz həcmi 2.85 milyon km<sup>3</sup> olan buz təbəqəsi ilə müqayisə edilə bilər.) Cənub qütb örtüyünün diametri 350 kilometrdir və 3 kilometr qalınlığındadır.<ref name="phillips" /> Cənub qütb örtüyündəki buzun və yaxın laylı yataqların tam həcmi 1.6 milyon km<sup>3</sup> kimi dəyərləndirilir.<ref name=sci315/> Hər iki qütb örtüyündə spiral troqlar var. SHARAD radarının analizi göstərdi ki, troqlar Koriolis effektinə görə spiral olan katabatik küləklərin işinin nəticəsidir.<ref name="Onset and migration of spiral troughs on Mars revealed by orbital radar"/><ref name="Mystery Spirals on Mars Finally Explained"/>

Cənubi buz örtüyünə yaxın bəzi ərazilərin mövsumi olaraq donması torpaq üzərində şəffaf, 1 metr qalınlığında olan quru buz lövhələrinin formalaşmasına səbəb olur. Yazın gəlməsi ilə günəş işığı yeraltını isidir, sublimasiyaya uğrayan CO<sub>2</sub>-in təzyiqi lövhə altında güclənir, onu qaldırır və axırda sındırır. Bu bazaltik qum və ya tozla qarışmış CO<sub>2</sub> qazının qeyzərə bənzər partlayışlarına səbəb olur. Proses sürətlə baş verir və bir neçə gün, həftə və ya ay aralığında müşahidə edilir. Lövhənin altından qeyzerin olduğu yerə qaçan qaz buz altında radial kanallar (hörümçəyin etdiyinə bənzər) oyur. Proses su axıb getməsi üçün istifadə edilən dəlik içərisindən suyun getməsi ilə formalaşan eroziya şəbəkəsinin tərs ekvivalentidir.<ref name=2006-100/><ref name=Kieffer2000/><ref name=Portyankina/><ref name=Hugh2006/>

=== Coğrafiyası və səthinin xüsusiyyətlərinin adlandırılması ===
[[Fayl:Mars topography (MOLA dataset) with poles HiRes.jpg|thumb|300 px|MOLA-ya əsaslanan topoqrafik xəritə. Marsın cənub yarımkürəsində dağlıq ərazilər (qırmızı və narıncı), şimal yarımkürəsində ovalıq ərazilər (mavi) üstünlük təşkil edir. Vulkanik yaylalar bəzi regionlarda şimali düzənlikləri ayırır, dağlıq ərazilər isə toqquşmadan sonra yaranmış bir sıra nəhəng kraterlər tərəfindən kəsilir.]]
İohan Henrix Medler və Vilhelm Ber [[Ay]]ın xəritəçəkməsi ilə xatırlansalar da, onlar ilk "areoqraflar" idilər. Onlar Marsın səth xüsusiyyətlərinin dəyişməz olduğunu müəyyən etməklə və planetin fırlanma periodunu dəqiqliklə müəyyən etməklə işlərinə başladılar. 1840-cı ildə Medler 10 ilin müşahidələrini birləşdirdi və Marsın ilk xəritəsini çəkdi. Ber və Medler ad verməkdənsə, qeydləri hərflərlə göstərdilər; ''Meridian Bay'' xüsusiyyət "a" idi.<ref name=sheehan_ch04/>

İndiki zamanda Marsdakı xüsusiyyətlər müxtəlif mənbələrə görə adlandırılıb. Albedo xüsusiyyətləri klassik mifologiyaya görə adlandırılıb. 60 kilometrdən böyük kraterlər mərhum alimlər, müəlliflər və Marsın tədqiqatı ilə əlaqəsi olan başqa şəxslərə görə adlandırılıb. 60 kilometrdən kiçik kraterlər isə dünyanın 100 mindən az əhalisi olan şəhər və kəndlərinə görə adlandırılıb. Böyük dərələr müxtəlif dillərdəki "Mars" və "ulduz" sözləri ilə adlandırılıb; kiçik dərələr isə çaylara görə adlandırılıb.<ref name="usgs"/>

Böyük albedo xüsusiyyətləri köhnə adların bir çoxunu saxlayır, ancaq xüsusiyyətlərin təbiəti haqqında yeni məlumatları əks etdirmək üçün tez-tez təzələnir. Məsələn, ''Nix Olympica'' (Olimpin qarları) ''Olympus Mons'' ([[Olimp (Mars)|Olimp Dağı]]) olub.<ref name=viking_1950_2000/> Marsın səthi Yerdən göründüyü kimi fərqli albedolarla iki növ əraziyə bölünür. Toz və qırmızı dəmir oksidləri ilə zəngin qumla örtülmüş ağ düzənliklər Mars "qitələri" olaraq hesab edilmişdi və ''Arabia Terra'' (Ərəbistan torpağı) və ya ''Amazonis Planitia'' (Amazon düzənliyi) kimi adlar almışdı. Tünd cizgilər dəniz hesab edilmişdi və adları ''Mare Erythraeum'', ''Mare Sirenum'' və ''Aurorae Sinus'' idi. Yerdən görülən ən tünd cizgi ''Syrtis Major Planum'' idi.<ref name=seds_huygens/> Daimi şimali qütb buz örtüyü ''Planum Boreum'', cənub buz örtüyü isə ''Planum Australe'' adlandırılır.

Marsın ekvatoru fırlanmasına görə müəyyən edilmişdi. Anvaq 0<sup>o</sup>-li meridian Yerdəki kimi süni olaraq seçilmişdi; Medler və Ber 1830-cu ildə Marsın ilk xəritəsi üçün xətt seçdilər. ''Mariner 9'' kosmik gəmisi 1972-ci ildə Marsın geniş təsvirini verdikdən sonra ''Sinus Meridiani''də yerləşən balaca krater (sonra ''Airy-0'' adlandırıldı) orijinal seçimlə üst düşməsi üçün 0<sup>o</sup> olaraq seçildi.<ref name=archinal_caplinger/>

Marsın okeanları olmadığından (dəniz səviyyəsi də yoxdur) yer səthi istinad səviyyəsi kimi seçilməlidir; bu həm də terrestrial geoidə oxşar olaraq areoid<ref name=NASAMola2007/> adlandırılır. Sıfır hündürlüyü atmosfer təzyiqinin 610.5 Pa (6.105 mbar) olduğu hündürlüklə müəyyən edilir.<ref name=pers66/> Bu təzyiq suyun üçlük nöqtəsinə uyğun gəlir və təqribən Yerdəki dəniz səviyyəsi səthinin təzyiqinin 0,6%-dir (0.006 atm).<ref name=lunine99/> Hal-hazırda praktikada bu səth peyk qravitasiya ölçmələrindən müəyyən edilir.

==== Dördbucaqların xəritəsi ====
Mars planetinin aşağıdakı xəritəsi Birləşmiş Ştatlar Geoloji Araşdırmalar Qurumu tərəfindən müəyyən edilmiş 30 dördbucağa bölünür.<ref name="mapping mars">{{cite book| title=Mapping Mars: Science, Imagination, and the Birth of a World | url=https://archive.org/details/mappingmarsscien00mort_0 |first=Oliver |last=Morton |publisher=Picador USA |location=New York |date=2002| isbn=0-312-24551-3 |page=[https://archive.org/details/mappingmarsscien00mort_0/page/98 98] }}</ref><ref>{{cite web|url=http://ralphaeschliman.com/id30.htm|title=Online Atlas of Mars|work=Ralphaeschliman.com|accessdate=December 16, 2012|archive-date=May 5, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130505042300/http://ralphaeschliman.com/id30.htm|url-status=dead}}</ref> Şimal yuxarıdadır. 0° Şm 180° Q ekvatordan uzaq soldadır. Xəritə şəkilləri ''Mars Global Surveyor'' tərəfindən çəkilib.
{{clear}}
{{Mars dördbucaqları (adıyla)}}
{{clear}}

==== Təsir topoqrafiyası ====
[[Fayl:PIA15038 Spirit Lander and Bonneville Crater in Color.jpg|thumb|right|Bonnevil krateri and ''Spirit'' roverinin yerə enməsi]]
Marsın topoqrafiyasının dixotomiyası qəribədir; şimali düzənlikləri lava axınlarına görə düzləşib, cənubi yüksək ərazilər isə qədim təsirlərə görə çökük olub. 2008-ci il araşdırması 1890-cı ildə irəli sürülən nəzəriyyə ilə əlaqədar sübutu təqdim etdi; nəzəriyyəyə görə, Marsın şimal yarımkürəsi Yerin Ayının ölçüsünün onda birindən üçdə ikisinə qədər olan obyektlə toqquşub. Bu həqiqətdirsə, Marsın şimal yarımkürəsi 10600 kilometr uzunluğu və 8500 eni olan təsir kraterinin yeri olacaq. Bu da təxmini olaraq [[Avropa]], [[Asiya]] və [[Avstraliya]]nın birlikdə sahib olduğu ərazidir və bu krater Günəş sistemində ən böyük [[zərbə krateri|toqquşmadan sonra yaranmış krater]] olan Cənub qütbü-Aitken hövzəsini üstələyir.<ref name=northcratersn/><ref name=northcraterguard />

[[Fayl:PIA18381-Mars-FreshAsteroidImpact2012-Before27March-After28March.jpg|thumb|left|200px|Mars üzərində asteroidin təsiri {{coord|3.34|N|219.38|E|globe:Mars}} — 27 matrla 28 mart arasında, 2012-ci il ([[Mars Reconnaissance Orbiter]]).<ref name="NASA-20140522">{{cite web |last=Webster |first=Guy |last2=Brown |first2=Dwayne |title=NASA Mars Weathercam Helps Find Big New Crater |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-162 |date=May 22, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=May 22, 2014 |archive-date=June 11, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190611065936/https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-162 |url-status=live }}</ref>]]

Marsın üzərində bir çox [[zərbə krateri|zərbə kraterləri]] var: [[diametr]]i 5 [[kilometr]] və ya çox olan 43 min [[Krater (vulkan)|krater]] tapılıb.<ref name=wright03/> Bunlardan təsdiq olunmuş ən böyüyü Hellas təsir krateridir, hansı ki, Yerdən rahat görünən parlaq albedo xüsusiyyətidir.<ref name=ucar_geography/> Marsın kiçik ölçüsünə görə onun obyektlə toqquşmasının ehtimalı Yerinkinin yarısıdır. Mars [[asteroid qurşağı]]na yaxın yerləşir, beləliklə bu mənbədən olan materiallarla toqquşma ehtimalı artır. Marsın həmçinin qısa müddətli [[komet]]lərlə toqquşma ehtimalı böyükdür, məsələn, buna [[Yupiter]]in orbitindəkilər aiddir.<ref name=emp9/> Bundan başqa Marsın [[Ay]]la müqayisədə daha az krateri var, ona görə ki, Marsın [[atmosfer]]i kiçik [[meteorit]]lərə qarşı müdafiə təşkil edir. Bəzi kraterlərin morfologiyası göstərir ki, meteoritlər dəyəndən sonra torpaq nəm olub.<ref name=emp45/>

==== Vulkanlar ====
[[Fayl:Olympus Mons alt.jpg|thumb|[[Olimp (Mars)|Olimpin]] Viking orbiterindən görünüşü]]
[[Fayl:Tharsis - Valles Marineris MOLA shaded colorized zoom 32.jpg|thumb|left|MOLA-ın rəng çalarlı relyef xəritəsi. Marsın qərb yarımkürəsindəki Farsis qabarıqlığı (qırmızı və qəhvəyi çalarlar). Hündür vulkanlar ağ rəngdə göstərilib.]]
Qalxan vulkanı [[Olimp (Mars)|Olimp]] geniş dağlıq bölgəsi Farsisdəki sönmüş vulkandır. Bu bölgədə digər böyük vulkanlar da var. Olimp dağının hündürlüyü [[Everest]] dağının hündürlüyündən təqribən üç dəfə böyükdür, bu da deməkdir ki, müqayisədə 8.8 kilometrdən hündürdür.<ref name=scsdes49/> Ölçülməsindən asılı olaraq, o, [[Günəş sistemi]]ndə ən uzun və ya ikinci ən uzun dağdır. Müxtəlif mənbələr onun hündürlüyünü 21 kilometrdən 27 kilometrə qədər gedən oblastda verir.<ref>{{cite web|url=http://www.mountainprofessor.com/olympus-mons.html|title=Olympus Mons|work=mountainprofessor.com|access-date=2015-03-05|archive-date=2021-03-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20210301101127/https://www.mountainprofessor.com/olympus-mons.html|url-status=live}}</ref><ref name=glenday09/>

==== Textonik yerlər ====
Böyük kanyon [[Valles Marineris]] 4000 kilometr uzunluğunda və 7 kilometrə qədər dərinlikdədir. Valles Marinerisin uzunluğu [[Avropa]]nın uzunluğuna bərabərdir və Mars çevrəsinin beşdə biri boyunca uzanır. Müqayisə üçün Yerin 446 kilometr uzunluğunda və təqribən 2 kilometr dərinliyi olan Böyük Kanyon göstərilə bilər. Valles Marineris Farsis ərazisindəki şişkinliyə görə formalaşıb, hansı ki, Valles Marineris ərazisində yer qabığının dağılmasına səbəb olub. 2012-ci ildə təklif edildi ki, Valles Marineris yalnızca qraben deyil, həm də 150 kilometr eninə hərəkətin baş verdiyi [[Plitələrin tektonikası|plitə sərhədi]]dir və bu Marsı böyük ehtimalla iki plitəli textonik quruluş edir.<ref name="tectonic">{{cite web | url=http://newsroom.ucla.edu/portal/ucla/ucla-scientist-discovers-plate-237303.aspx | title=UCLA scientist discovers plate tectonics on Mars | publisher=UCLA | work= | date=August 9, 2012 | accessdate=August 13, 2012 | author=Wolpert, Stuart | archive-date=August 12, 2012 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120812215548/http://newsroom.ucla.edu/portal/ucla/ucla-scientist-discovers-plate-237303.aspx | url-status=dead }}</ref><ref name = "Lin, An">{{cite journal
 | last = Lin
 | first = An
 | title = Structural analysis of the Valles Marineris fault zone: Possible evidence for large-scale strike-slip faulting on Mars
 | journal = [[Lithosphere (journal)|Lithosphere]]
 | volume = 4
 | issue = 4
 | pages = 286–330
 | date = June 4, 2012
 | url = http://lithosphere.gsapubs.org/content/4/4/286.abstract
 | doi = 10.1130/L192.1
 | accessdate = October 2, 2012
 | bibcode = 2012Lsphe...4..286Y
 | archive-date = May 26, 2016
 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160526012024/http://lithosphere.gsapubs.org/content/4/4/286.abstract
 | url-status = live
 }}</ref>

==== Mağaralar ====
[[NASA]]-ın ''Mars Odyssey [[orbiter]]''indəki [[Termal Emissiya Görüntüləmə Sistemi]]nin şəkilləri Arsia vulkanının döşündə 7 mağara girişi aşkar edib.<ref name=cushing_titus_wynn07/> Mağaralar kollektiv şəkildə "yeddi bacı" adlandırılıb.<ref name=nau070328/> Mağara girişləri 100 metrdən 252 metrə qədərdir və ən azı 73 metrdən 96 metrə qədər dərinliyi olduğu fikirləşilir. İşıq mağaraların çoxunun dibinə çatmadığına görə, ola bilsin ki, onlar bu qiymətlərdən daha böyük dərinliyə malikdir və səthdən aşağıya genişlənib. "Dena" istisnadır, onun dibi görünür və 130 metr dərinlik ölçülüb. Bu böyük mağaraların interyerləri planetin səthini bombardman edən mikro[[meteorit]]lərdən, [[ultrabənövşəyi şüalanma]]dan, günəşdəki partlayışlardan və yüksək enerjili hissəciklərdən qorunmuş ola bilər.<ref name=bbc070317/>

=== Atmosferi ===
{{Wide image|PIA18613-MarsMAVEN-Atmosphere-3UV-Views-20141014.jpg|hündürlük=200px|izahı={{center|Ultrabənövşəyi-görünən spektroskopiyada Marsda hərəkət edən atmosfer ([[karbon]], [[oksigen]] və [[hidrogen]]), MAVEN.<ref name="NASA-20141014-NJ">{{cite web |last=Jones |first=Nancy |last2=Steigerwald |first2=Bill |last3=Brown |first3=Dwayne |last4=Webster |first4=Guy |title=NASA Mission Provides Its First Look at Martian Upper Atmosphere |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-351 |date=October 14, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=October 15, 2014 |archive-date=October 19, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141019184946/http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-351 |url-status=live }}</ref>}}}}

Mars 4 milyard il əvvəl böyük ehtimalla çoxsaylı asteorid zərbələrinə görə maqnitosferini itirib<ref name="swind" /><ref>{{Cite web |title=Multiple Asteroid Strikes May Have Killed Mars’s Magnetic Field |url=http://www.wired.com/2011/01/mars-dynamo-death/ |access-date=2015-03-07 |archive-date=2022-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220627201252/https://www.wired.com/2011/01/mars-dynamo-death/ |url-status=live }}</ref>, beləliklə günəş küləyi Mars ionosferi ilə birbaşa əlaqədə olur və bu xarici təbəqədən atomları qopararaq atmosfer sıxlığını azaldır. Həm ''Mars Global Surveyor'', həm də ''Mars Express'' Marsdan kosmosa gedərək yox olan ionlaşmış atmosferik hissəcikləri qeydə alıb<ref name="swind" /><ref name="swind2" /> və bu atmosferik itki gələcək MAVEN orbiter tərəfindən tədqiq ediləcək. Yerlə müqayisədə Marsın atmosferi aşağı təzyiqlidir. Səthdə atmosfer təzyiqi aşağı qiyməti Olimp dağında 30 Pa-dan (0.030 kPa) yuxarı qiyməti Hellas [[zərbə krateri]]ndə 1,155 Pa-dan artıq (1.155 kPa) olur.<ref name=bolonkin09/> Marsdakı yüksək atmosfer sıxlığı Yer səthində 35 kilometrə qədər məsafədə aşkar edilənə bərabərdir.<ref name=atkinson07/> Ortaya çıxan orta səth təzyiqi Yerdəkinin (101.3 kPa) 0,6%-dir. Atmosferin şkala hündürlüyü təqribən 10.8 kilometrdir<ref name=carr06/> və Yerin şkala hündürlüyündən yüksəkdir. (6 kilometr) Bu fərqin səbəbi odur ki, Marsın səth qravitasiyası Yerinkinin təqribən 38%-dir. Bu effekt aşağı temperatur və Marsın atmosferinin 50% yüksək orta molekulyar kütləsi ilə balanlaşdırılır.

[[Fayl:Mars atmosphere.jpg|thumb|upright|left|Üfüqdə Marsın seyrək atmosferi.]]
Marsın atmosferi cüzi oksigen və su ilə birlikdə təqribən 96% karbon dioksid, 1,93% arqon and 1,89% azotdan təşkil olunmuşdur.<ref name="nssdc" /><ref name=Abundance>{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/content/341/6143/263.abstract|title=Abundance and Isotopic Composition of Gases in the Martian Atmosphere from the Curiosity Rover|work=Sciencemag.org|date=July 19, 2013|accessdate=August 19, 2013|archive-date=November 6, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151106174914/http://www.sciencemag.org/content/341/6143/263.abstract|url-status=live}}</ref> Tozludur, diametrdə təqribən 1.5 mikrometr olan hissəciklər saxlayır. Bu səthdən görüləndə Mars səmasına sarı-darçını rəng verir.<ref name="dusty" />

Metan Mars atmosferində bir milyardda 30 hissə şəklindəki mol fraksiyası ilə müəyyən edilmişdir.<ref name="methane-me" /><ref name="methane" /> O, geniş buludlarda mövcud olur. Təsvirlər göstərir ki, metan uzaq ərazilərdən yayılır. Şimal yayının ortasında bulud 19000 ton metan saxlayır. Buludun mənbə gücü saniyədə 0.6 kiloqram olaraq qiymətləndirilir.<ref name=plumes/><ref name=hand08/> Təsvirlər təklif edir ki, burada iki yerli mənbə regionu var: birincisi 30°Şm 260°Q yaxınlığında, ikincisi 0°Şm 310°Q yaxınlığında mərkəzləşib.<ref name=plumes /> Marsın ildə 270 ton metan istehsal etdiyi fikirləşilir.<ref name=plumes /><ref name="results" />

Fikirləşilən metan destruksiyası müddəti təqribən 4 Yer ili qədər uzun və təqribən 0.6 Yer ili qədər qısa ola bilər.<ref name=plumes /><ref name=nature460/> Bu sürətli dövriyyə planetdə qazın aktiv mənbəyi olduğunu göstərir. [[Vulkan]]ik aktivlik, [[komet]]lərin təsiri və metanogen [[mikroorqanizmlər|mikroorqanizm]] həyat formalarının mövcudluğu mümkün mənbələr arasındadır. Metan su, karbon dioksid və Marsda yayılmış olivinlə əlaqədar qeyri-bioloji serpentinizasiya prosesi ilə də istehsal edilə bilər.<ref name="olivine" />
[[Fayl:PIA19088-MarsCuriosityRover-MethaneSource-20141216.png|thumb|right|400px|Marsda metanın (CH<sub>4</sub>) mənbələri və axınları.]]
2012-ci ilin avqustunda Marsa enən ''Curiosity'' [[rover]]i [[metan]]ın müxtəlif [[izotop]]oloqlarını ayırd edən ölçmələr aparmağa nail oldu<ref>{{cite web|url=http://www.astrobio.net/news/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=2765&mode=thread&order=0&thold=0|title=Making Sense of Mars Methane|accessdate=October 8, 2008|last=Tenenbaum|first=David|date=June 9, 2008|work=Astrobiology Magazine|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080923195833/http://astrobio.net/news/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=2765&mode=thread&order=0&thold=0|archivedate=September 23, 2008|deadurl=dead}}</ref>, ancaq hətta missiya [[mikroskop]]ik Mars həyatının metanın mənbəyi olduğunu müəyyən etsə də, həyat formaları çox güman ki, roverin çatdığı yerdən kənarda — səthdən çox aşağıda mövcuddur.<ref>{{Cite news|first=Bill|last=Steigerwald|authorlink=|title=Martian Methane Reveals the Red Planet is not a Dead Planet|date=January 15, 2009|publisher=NASA|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/marsmethane.html|work=NASA's Goddard Space Flight Center|pages=|accessdate=January 24, 2009|language=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090117141425/http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/marsmethane.html|archivedate=January 17, 2009|deadurl=dead}}</ref> [[Təmzinlənə bilən Lazer Spektrometr]]lə edilən ilk ölçmələr təyin etdi ki, ölçmə nöqtəsində, enmə yerində metan milyardda beş hissədən azdır.<ref>{{cite web |url=http://www.ustream.tv/nasajpl |title=Mars Curiosity Rover News Telecon -November 2, 2012 |access-date=March 8, 2015 |archive-date=September 18, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190918212759/http://www.ustream.tv/nasajpl |url-status=live }}</ref><ref name="Science-20121102">{{cite web |last=Kerr |first=Richard A. |title=Curiosity Finds Methane on Mars, or Not |url=http://news.sciencemag.org/sciencenow/2012/11/curiosity-finds-methane-on-mars-.html |date=November 2, 2012 |publisher=[[Science (journal)]] |accessdate=November 3, 2012 |archive-date=November 5, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121105070725/http://news.sciencemag.org/sciencenow/2012/11/curiosity-finds-methane-on-mars-.html |url-status=dead }}</ref><ref name="Space-20121102">{{cite web |last=Wall |first=Mike |title=Curiosity Rover Finds No Methane on Mars —Yet |url=http://www.space.com/18333-mars-rover-curiosity-methane-measurements.html |date=November 2, 2012 |publisher=[[Space.com]] |accessdate=November 3, 2012 |archive-date=June 29, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190629151704/https://www.space.com/18333-mars-rover-curiosity-methane-measurements.html |url-status=live }}</ref><ref name="NYT-20121102">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Hope of Methane on Mars Fades |url=http://www.nytimes.com/2012/11/03/science/space/hopes-for-methane-on-mars-deflated.html |date=November 2, 2012 |publisher=New York Times |accessdate=November 3, 2012 |archive-date=August 7, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130807020621/http://www.nytimes.com/2012/11/03/science/space/hopes-for-methane-on-mars-deflated.html |url-status=live }}</ref> 19 sentyabr 2013-cü ildə [[NASA]] alimləri ''Curiosity'' [[rover]]indən edilən sonrakı ölçmələrdən [[atmosfer]]ik [[metan]]ın müəyyən edilmədiyini xəbər verdi. Ölçülmüş qiymət [[həcm]]cə milyardda 0.18±0.67 hissə idi və bu həcmcə milyardda 1.3 hissə yuxarı həddə uyğun gəlir (95% etibar həddi) və nəticə olaraq yekun verir ki, Marsdakı hal-hazırkı metanogenik [[mikroorqanizmlər|mikroorqanizm]] fəaliyyəti azalıb.<ref name="SJ-20130919">{{cite journal |last1=Webster |first1=Christopher R. |last2=Mahaffy |first2=Paul R. |last3=Atreya |first3=Sushil K. |last4=Flesch |first4=Gregory J. |last5=Farley |first5=Kenneth A. |title=Low Upper Limit to Methane Abundance on Mars |url=http://www.sciencemag.org/content/early/2013/09/18/science.1242902.abstract |date=September 19, 2013 |journal=[[Science (journal)|Science]] |doi=10.1126/science.1242902 |accessdate=September 19, 2013 |bibcode=2013Sci...342..355W |archive-date=September 23, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130923163814/http://www.sciencemag.org/content/early/2013/09/18/science.1242902.abstract |url-status=live }}</ref><ref name="SCI-20130919">{{cite journal |last=Cho |first=Adrian |title=Mars Rover Finds No Evidence of Burps and Farts |url=http://news.sciencemag.org/space/2013/09/mars-rover-finds-no-evidence-burps-and-farts |date=September 19, 2013 |work=[[Science (journal)]] |accessdate=September 19, 2013 |archive-date=September 20, 2013 |archive-url=https://archive.today/20130920191355/http://news.sciencemag.org/space/2013/09/mars-rover-finds-no-evidence-burps-and-farts |url-status=dead }}</ref><ref name="NYT-20130919">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mars Rover Comes Up Empty in Search for Methane |url=http://www.nytimes.com/2013/09/20/science/space/mars-rover-comes-up-empty-in-search-for-methane.html |date=September 19, 2013 |work=[[New York Times]] |accessdate=September 19, 2013 |archive-date=April 11, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140411054921/http://www.nytimes.com/2013/09/20/science/space/mars-rover-comes-up-empty-in-search-for-methane.html |url-status=live }}</ref> 2016-cı ildə fəaliyyətə keçməsi planlanan ''Mars Trace Gas Mission'' [[orbiter]]i metanı<ref>{{Cite news|first=Paul|last=Rincon|authorlink=|title=Agencies outline Mars initiative|date=July 9, 2009|publisher=|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8130393.stm|work=BBC News|pages=|accessdate=July 26, 2009|language=|archive-date=April 8, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190408030335/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8130393.stm|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news|authorlink=|title=NASA orbiter to hunt for source of Martian methane in 2016|date=March 6, 2009|publisher=|url=http://www.thaindian.com/newsportal/health/nasa-orbiter-to-hunt-for-source-of-martian-methane-in-2016_100163335.html|work=Thaindian News|pages=|accessdate=July 26, 2009|language=|archive-date=October 5, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181005142406/http://www.thaindian.com/newsportal/health/nasa-orbiter-to-hunt-for-source-of-martian-methane-in-2016_100163335.html|url-status=live}}</ref>, həmçinin [[formaldehid]] və metanol kimi parçalanma məhsullarını tədqiq edəcək.

16 dekabr 2014-cü ildə NASA məlumat verdi ki, ''Curiosity'' roveri Mars atmosferində metanın miqdarında "on qat artış" qeydə alıb. (çox güman ki müəyyən bir ərazidə) "20 ay ərzində 12 dəfə" edilən nümunə ölçmələr 2013-cü ilin axırlarında və 2014-cü ilin əvvəllərində artım göstərib. Ortalama atmosferdə milyardda 7 hissə metan idi. Bundan əvvəl və sonra ölçmələrin orta qiyməti bu səviyyənin onda biri ətrafında olurdu.<ref name="NASA-20141216-GW">{{cite web |last=Webster |first=Guy |last2=Jones |first2=Nancy Neal |last3=Brown |first3=Dwayne |title=NASA Rover Finds Active and Ancient Organic Chemistry on Mars |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-432 |date=December 16, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=December 16, 2014 |archive-date=December 17, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141217031232/http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-432 |url-status=live }}</ref><ref name="NYT-20141216-KC">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=‘A Great Moment’: Rover Finds Clue That Mars May Harbor Life |url=http://www.nytimes.com/2014/12/17/science/a-new-clue-in-the-search-for-life-on-mars.html |date=December 16, 2014 |work=[[New York Times]] |accessdate=December 16, 2014 |archive-date=December 16, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141216220037/http://www.nytimes.com/2014/12/17/science/a-new-clue-in-the-search-for-life-on-mars.html |url-status=live }}</ref>

[[Ammonyak]] da ''Mars Express'' peyki tərəfindən Marsda aşkar edilib, ancaq nisbətən qısa mövcudluğuna görə onun necə əmələ gəlməsi aydın deyil.<ref name="davidw"/> Ammonyak Mars atmosferində stabil deyil və bir neçə saat sonra parçalanır. Ammonyak üçün mənbə [[vulkan]]ik fəaliyyət ola bilər.<ref name=davidw/>

=== İqlimi ===
{{Şəkillər albomu
| yer            = left
| istiqamət      = üfüqi
| başlıq         = Marsda [[qum fırtınası|toz fırtınası]]. ''Opportunity'' və ''Curiosity'' roverləri qeydə alıb.
| başlıq_yer     = left
| başlıq_arxafon = #BBDD99
| miqyas         = 200
| şəkil1         = PIA16450 Martian Dust Storm, Nov. 18, 2012.jpg
| alt1           = 
| izah1          = 18 noyabr 2012-ci il
| şəkil2         = PIA16454 Regional Dust Storm Weakening, Nov. 25, 2012.jpg
| alt2           = 
| izah2          = 25 noyabr 2012-ci il
}}

Yer və Marsın fırlanma oxlarının oxşar mailliklərinə görə Günəş sistemi planetləri arasında Marsın mövsümləri ən çox Yerinkinə bənzəyəndir. Mars mövsümləri Yer mövsümlərindən iki dəfə uzundur. Bunun səbəbi odur ki, Marsın Günəşdən böyük məsafədə yerləşməsi Mars ilinin təqribən iki Yer ilinə bərabər olmasına gətirib çıxarır. Marsın səth temperaturu aşağısı qışda qütb örtüklərində təqribən −143&nbsp;°C-dən<ref name=cold>{{cite web|url=http://www.astronomycafe.net/qadir/q2681.html|title=What is the typical temperature on Mars?|work=Astronomycafe.net|accessdate=August 14, 2012|archive-date=December 1, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161201082040/http://www.astronomycafe.net/qadir/q2681.html|url-status=live}}</ref> yuxarısı Marsın ekvatorial yayında 35&nbsp;°C-ə qədər dəyişir<ref name=hot>{{cite web|url=http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html|title=Mars Exploration Rover Mission: Spotlight|work=Marsrover.nasa.gov|date=June 12, 2007|accessdate=August 14, 2012|archive-date=November 2, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131102112312/http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html|url-status=dead}}</ref>. Temperaturda geniş fərqlilik günəş istisi saxlaya bilməyən nazik atmosfer, aşağı atmosfer təzyiqi və Mars torpağının aşağı termik inersiyasına görədir.<ref name=nasa_surface/> Planetin Günəşdən olan məsafəsi Yerinkindən 1.52 dəfə çoxdur və bu da günəş işığı miqdarının yalnız 43% ilə nəticələnir.<ref name=disc920901/>

Əgər Marsın orbiti Yerinkinə oxşasaydı, onun mövsümləri də Yerinkinə bənzər olardı, çünki onun oxunun mailliyi Yerinkinə oxşardır. Mars orbitinin nisbətən böyük eksentrisitetinin əhəmiyyətli təsiri var. Cənub yarımkürəsində yay və şimal yarımkürəsində qış olanda Mars perigelisə yaxın, cənub yarımkürəsində qış və şimal yarımkürəsində yay olanda isə afelisə yaxın olur. Nəticə olaraq, cənub yarımkürəsində mövsümlər daha sərt, şimal yarımkürəsində isə daha mülayimdir. Cənubda yay temperaturları şimaldakı ekvivalent yay temperaturlarından 30 K (30&nbsp;°C; 54&nbsp;°F) daha çox istidir.<ref name=goodman97/>

Mars Günəş sistemində ən böyük [[qum fırtınası|toz fırtınalarına]] sahibdir. Bu kiçik ərazilərdəki fırtınalardan bütün planeti əhatə edən qiqant fırtınalara qədər dəyişə bilər. Fırtınalar Mars Günəşə ən yaxın olanda baş verə bilir və qlobal temperaturu artırdığı nümayiş etdirilib.<ref name=philips01/>

== Orbiti və fırlanması ==
[[Fayl:Marsorbitsolarsystem.gif|thumb|right|upright|Mars Günəşdən 230 milyon kilometr məsafədədir. Onun orbital periodu 687 Yer günüdür. (qırmızı təsvir edilib) Yerin orbiti mavidir.]]
Marsın Günəşdən orta məsafəsi təqribən 230 milyon kilometrdir və onun orbital periodu 687 Yer günüdür. Marsda günəş günü Yerinkindən bir az uzundur: 24 saat, 39 dəqiqə və 35.244 saniyə. Mars ili 1.8809 Yer ilinə bərabərdir və ya 1 il, 320 gün və 18.2 saat.<ref name="nssdc" />

Oxunun mailliyi onun orbital müstəvinə görə 25.19 dərəcədir və bu Yerin oxunun mailliyinə oxşardır.<ref name="nssdc" /> Nəticə kimi onun mövsümləri Yerin mövsümlərinə oxşayır, ancaq orbital periodu daha uzun olduğu üçün Marsın fəsilləri təqribən iki dəfə uzundur. Hal-hazırda Marsın şimal qütbünün orientasiyası ulduz [[Deneb]]ə yaxındır.<ref name=barlow08/> Mars afelisi 2010-cu ilin martında<ref name=mars2010/> və perigelisi 2011-ci ilin martında<ref name="Mars2011"/> keçib. Növbəti afelis 2012-ci ilin fevralında<ref name="Mars2011"/> və növbəti perigelis 2013-cü ilin yanvarındadır<ref name="Mars2011"/>.

Marsın orbital eksentrisiteti təqribən 0.09-dur; Günəş sistemindəki digər yeddi planetdən yalnız Merkurinin daha böyük orbital eksentrisiteti var. Məlumdur ki, keçmişdə Marsın indikindən daha böyük dövri orbiti var idi. Bir vaxt, 1.35 milyon Yer ili əvvəl Marsın eksentrisiteti Yerin hal-hazırda mövcud olduğundan daha kiçik idi, təqribən 0.002.<ref name=mars_eccentricity/> Marsın eksentrisitet dövrü 96000 Yer ilidir. (Yerin dövrəsi 100000 ildir)<ref name=Meeus2003/> Marsın həmçinin 2.2 Yer ili periodu ilə daha uzun eksentrisitet dövrü var və bu eksentrisitet qrafiklərində 96000 il dövrünü qabaqlayır. Axırıncı 35000 il üçün Marsın orbiti başqa planetlərin qravitasiya təsirlərinə görə bir az daha eksentrik olur. Yer və Mars arasında ən yaxın məsafə növbəti 25000 il üçün yavaşca azalmağa davam edəcək.<ref name=Baalke2003/>

== Həyat axtarışı ==
[[Fayl:Mars Viking 11d128.png|thumb|left|Viking 1 enmə aparatı — Ayırma qolu testlər üçün material toplayarkən dərin xəndəklər yaradıb.]]
Planetlərin hal-hazırkı yaşayış üçün yararlılığı — planetdə həyatın inkişaf etməsi və planetin həyatın davamlılığını təmin etməsi onların səthində maye suyun olması ilə əlaqələndirilir. Bu da çox vaxt tələb edir ki, planetin orbiti məskunlaşma zonası hüdudunda olsun. Günəş üçün məskunlaşma zonası Veneranın o tayından təqribən Marsın böyük yarımoxuna qədər uzanır.<ref name=Nowack/> Perigelis ərzində Mars bu regiona meyl edir, ancaq planetin aşağı təzyiqli atmosferi maye suyun uzun dövrlər üçün böyük regionlarda mövcud olmasının qarşısını alır. Keçmişdə maye suyun axını planetin həyat üçün potensialını göstərir. Bəzi son araşdırmalar təklif edir ki, Mars səthindəki su davamlı terrestrial həyatı təmin etmək üçün həddindən artıq duzlu və asidikdir.<ref name=saltlife/>

Maqnitosferin çatışmazlığı və Marsın atmosferinin həddindən artıq aşağı təzyiqli olması problemdir: planetin səthi boyunca kiçik miqdarda istilik daşınması, [[günəş küləyi]] bombardmanına qarşı zəif izolyasiyası və suyu maye formasında saxlamaq üçün qənaətbəxş olmayan təzyiqi var. (qaz halına sublimasiya edir) Həmçinin Mars təqribən və ya bəlkə də tamamilə geolojik olaraq ölüdür. Vulkanik fəaliyyətin sonu kimyəvi maddələrin və mineralların planetin səthində və daxilində dövr etməsini dayandırıb.<ref name=hannsson97/>

[[Fayl:PIA16239 High-Resolution Self-Portrait by Curiosity Rover Arm Camera.jpg|thumb|upright|right|
''Curiosity'' roverinin ''Rocknest''də öz şəklini çəkməsi (31 oktyabr 2012). Uzaqda Qeyl kraterinin kənarı və Aeolis dağının ətəkləri.]]

Sübutlar göstərir ki planetdə bir vaxt həyat mövcud olub, ancaq burada hansı orqanizmlərin yaşaması sirr olaraq qalır. 70-ci illərin ortalarının ''Viking'' [[Avtomatik planetlərarası stansiya|stansiyaları]] endikləri yerlərdə Mars torpağındakı mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün təcrübələr həyata keçiriblər və təcrübələrin müsbət nəticələri var. Müsbət nəticələrə suya və həyat üçün önəmli maddələrə görə karbon qazının müvəqqəti olaraq artması daxildir. Bu həyat işarəsi daha sonra alimlərin müzakirəsinə səbəb oldu və bu davam edən debata çevrildi. NASA alimi Qilbert Levin müdafiə etdi ki, ''Viking'' həyat tapmış ola bilər. Həyatın ekstremofil formaları haqqında müasir məlumatların işığında ''Viking'' məlumatının yenidən analiz edilməsi göstərdi ki, Viking testləri həyatın bu formalarını müəyyən etmək üçün mürəkkəb deyil. Hətta testlər (hipotetik) həyat formalarını öldürmüş ola bilər.<ref name=physorg070107/> ''Phoenix Mars'' enmə aparatı ilə aparılan testlər göstərdi ki, torpağın qələvi pH-ı var və o, tərkibində [[maqnezium]], [[natrium]], [[kalium]] və [[xlor]] saxlayır.<ref name=nutrient/> Torpaq qidalandırıcıları həyatın əmələ gəlməsinə kömək edə bilər, ancaq həyatın gərgin [[Ultrabənövşəyi şüalanma|ultrabənövşəyi işıq]]dan qorunmağa ehtiyacı var.<ref name="UV" /> Mars meteoriti EETA79001-in analizi milyonda 0.6 hissə ClO<sub>4</sub><sup>−</sup>, milyonda 1.4 hissə ClO<sub>3</sub><sup>−</sup>, milyonda 16 hissə NO<sub>3</sub><sup>−</sup> aşkar etdi. ClO<sub>3</sub><sup>−</sup> göstərir ki, xlorun ultrabənövşəyi oksidləşməsi və ClO<sub>4</sub><sup>−</sup> birləşməsinin [[rentgen şüaları]] radiolizisindən istehsal olunan ClO<sub>2</sub><sup>−</sup> və ya ClO kimi yüksək dərəcədə oksidləşmiş oksixlorinlər mövcud ola bilər. Beləliklə, yüksək səviyyədə odadavamlı və ya yaxşı qorunmuş orqaniklər və həyat formaları burada yaşaya bilər.<ref>Kounaves, S. P. et al., Evidence of martian perchlorate, chlorate, and nitrate in Mars meteorite EETA79001: implications for oxidants and organics, Icarus, 2014, 229, 206–213, {{doi|10.1016/j.icarus.2013.11.012}},</ref> Bundan başqa ''Phoenix WCL''-in son analizi göstərdi ki, ''Phoenix'' torpağındakı Ca(ClO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> bəlkə də 600 milyon il ərzində hər hansı formadakı maye su ilə əlaqədə olmayıb. Əgər bu baş versə idi, tez çöküntü verən Ca(ClO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> maye su ilə reaksiyada CaSO<sub>4</sub> əmələ gətirməli idi. Bu Mars mühitinin quru olduğunu, burda su ilə qarşılıqlı təsirin minimal və ya az olduğunu göstərir.<ref>{{cite journal | last1 = Kounaves | first1 = S. P. | display-authors = 1 | last2 = et al | year = 2014 | title = , Identification of the perchlorate parent salts at the Phoenix Mars landingsite and implications | url = | journal = Icarus | volume = 232 | issue = | pages = 226–231 | doi = 10.1016/j.icarus.2014.01.016 }}</ref>

Conson Kosmik Mərkəz Laboratoriyasında meteorit [[ALH 84001]]-də Marsda əmələ gəldiyi fikirləşilən bəzi valehedici formalar tapılıb. Bəzi alimlər təklif edir ki, bu həndəsi formalar meteoritin zərbə ilə kosmosa dağılmasından və 15 milyon illik səyahətlə Yerə göndərilməsindən əvvəl Marsda mövcud olmuş daşlaşmış mikroblardır. Formalar üçün qeyri-üzvi mənşə də təklif edilib.<ref name=am89/>

[[Formaldehid]] və [[metan]]ın kiçik miqdarı Mars [[orbiter]]ləri tərəfindən müəyyən edilib. Hər ikisi Marsda həyat olmasının sübutu hesab edilir. Çünki bu [[kimyəvi birləşmələr]] Mars atmosferində sürətlə dağılmalı idilər.<ref name=icarus172/><ref name="form" /> Alternativ olaraq bu birləşmələr vulkanik və ya başqa geoloji yollarla (serpentinizasiya kimi) yenidən yaradılmalı idi.<ref name="olivine" />

== Məskunlaşma potensialı ==
Alman Aviasiya Mərkəzi kəşf edib ki, Yer [[şibyələr]]i süni Mars şəraitində yaşaya bilir. Bu fakt Tilman Spohna görə Marsda həyatın varlığını mümkün edir.<ref name=dlr>{{cite web|url=http://www.dlr.de/dlr/en/desktopdefault.aspx/tabid-10081/151_read-3409/|title=DLR – Surviving the conditions on Mars (26 April 2012)|work=Dlr.de|date=April 26, 2012|accessdate=December 16, 2012|archive-date=March 23, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180323053655/http://www.dlr.de/dlr/en/desktopdefault.aspx/tabid-10081/151_read-3409/|url-status=live}}</ref> Simulyasiya Mars [[Avtomatik planetlərarası stansiya|stansiyaları]]ndan əldə edilən temperatur, atmosfer təzyiqi, minerallar və işıq haqqında məlumata əsaslanır.<ref name=dlr/> REMS adlandırılan cihaz Marsın ümumi dövranı, mikroölçülü hava sistemləri, lokal hidrolojik dövran, ultrabənövşəyi radiasiyanın dağıdıcı potensialı və torpaq-atmosfer qarşılıqlı əlaqəsinə əsaslanan yeraltı həyat şəraiti haqqında yeni məlumatlar vermək üçün tərtib edilib.<ref name="MSLREMS">{{cite web |url=http://msl-scicorner.jpl.nasa.gov/Instruments/REMS/ |title=MSL Science Corner: Rover Environmental Monitoring Station (REMS) |publisher=NASA/JPL |accessdate=September 9, 2009 |archive-date=July 20, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110720173908/http://msl-scicorner.jpl.nasa.gov/Instruments/REMS/ |url-status=dead }}</ref><ref name="MSLREMS-pdf">{{cite web|url=http://mars.jpl.nasa.gov/msl/news/pdfs/MSL_Fact_Sheet-20100916.pdf|title=Mars Science Laboratory Fact Sheet|publisher=NASA/JPL|accessdate=June 20, 2011|archive-date=June 26, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190626160255/https://mars.jpl.nasa.gov/msl/news/pdfs/MSL_Fact_Sheet-20100916.pdf|url-status=live}}</ref> 2012-ci ilin avqustunda ''Curiosity''-in bir hissəsi olaraq Marsa eniş edib.

== Kəşfiyyat missiyaları ==
[[Fayl:Sol454 Marte spirit.jpg|thumb|left|Qusev kraterinin panoraması. ''Spirit'' roveri vulkanik bazaltları tədqiq edir.]]
Yerdən edilən müşahidələrdən başqa Mars haqqında əldə edilən sonrakı informasiya Mars ətrafındakı orbitinin üstündəki və ya içindəki beş aktiv kosmik gəmidən (üç orbiter və iki rover) gəlir: ''2001 Mars Odyssey''<ref name="nasa081009">{{cite web|url=http://mars.jpl.nasa.gov/odyssey/newsroom/pressreleases/20081009a.html|title=NASA's Mars Odyssey Shifting Orbit for Extended Mission|publisher=NASA|date=October 9, 2008|accessdate=November 15, 2008|archive-date=March 13, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120313183655/http://mars.jpl.nasa.gov/odyssey/newsroom/pressreleases/20081009a.html|url-status=live}}</ref>, ''Mars Express'', ''Mars Reconnaissance Orbiter'', ''Opportunity rover'' və ''Curiosity rover''.

Düjünlərlə insansız kosmik gəmi ([[orbiter]], [[enmə aparatı]] və [[rover]]) [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı]], [[Amerika Birləşmiş Ştatları]], [[Avropa]] və [[Yaponiya]] tərəfindən planetin səthinin, iqliminin və geologiyasının öyrənilməsi üçün göndərilib. HiWish proqramı vasitəsilə ictimaiyyət Marsın şəkillərini tələb edə bilər.

''Mars Science Laboratory'' 26 noyabr 2011-ci ildə başladı və 6 avqust 2012-ci il [[Ümumdünya vaxtı]]nda ''Curiosity'' Marsa endi. O, ''Mars Exploration Rovers''dən daha böyük və qabaqcıl idi. Onun hərəkət sürəti saatda 90 metrə qədər idi.<ref name="home">{{cite web |url=http://marsprogram.jpl.nasa.gov/msl/overview/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090730122143/http://marsprogram.jpl.nasa.gov/msl/overview/ |archivedate=July 30, 2009 |title=Mars Science Laboratory&nbsp;— Homepage |publisher=NASA |access-date=March 20, 2015 |url-status=dead }}</ref> Təcrübələrə lazer kimyəvi kollektoru daxil idi. Bu kollektor 7 metr məsafədən süxurların təbiətini müəyyən edə bilirdi.<ref name="laser">{{cite web |url=http://mars.jpl.nasa.gov/msl/mission/instruments/spectrometers/chemcam/ |title=Chemistry and Cam (ChemCam) |publisher=NASA |access-date=2015-03-20 |archive-date=2021-08-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210826071022/https://mars.nasa.gov/msl/spacecraft/instruments/chemcam/ |url-status=live }}</ref> Fevralın 10-da ''Curiosity'' roveri öz üzərindəki qazma qurğusunu istifadə edərək ilk dərin süxur nümunələri əldə edib.<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-21399857|title=Curiosity Mars rover takes historic drill sample|publisher=BBC|date=February 10, 2013|accessdate=February 10, 2013|archive-date=February 23, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190223145158/https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-21399857|url-status=live}}</ref>

24 sentyabr 2014-cü ildə Hindistan Kosmik Tədqiqat Təşkilatı tərəfindən işə salınan [[Mars Orbiter Mission]] (MOM) Mars orbitinə çatdı. Hindistan Kosmik Tədqiqat Təşkilatı Mars atmosferini və topoqrafiyasını təhlil etmək məqsədilə onu 5 noyabr 2013-cü ildə buraxmışdı. Mars Orbiter Mission Yerin qravitasiya təsirindən qaçmaq və Marsa doğru doqquz aylıq səyahətə fırladılmaq üçün Hohmann trayektoriyasından istifadə etdi. Bu missiya Asiya tarixndə ilk planetlərarası missiya idi.<ref>{{cite web|url=http://www.isro.gov.in/mars/home.aspx|title=ISRO: Mars Orbiter Mission|work=isro.gov.in|access-date=2015-03-21|archive-date=2013-11-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20131109013110/http://isro.gov.in/mars/home.aspx|url-status=dead}}</ref>

Marsa insanın getməsi üçün XX əsr boyunca və XXI əsrdə bir çox planlar irəli sürülmüşdür. Ancaq heç bir aktiv planın çatma tarixi 2025-ci ildən tez deyil.

== Marsda astronomiya ==
Müxtəlif [[orbiter]]lərin, [[enmə aparatı|enmə aparatları]]nın və [[rover]]lərin mövcudluğu Mars səmalarından astronomiyanı öyrənməyi mümkün edir. Marsın peyki [[Fobos]] Yerdən görünən tam ayın bucaq diametrinin təqribən üçdə biri olaraq görünsə də, [[Deymos]] daha çox və ya az ulduza bənzərdir və Veneranın Yerdən göründüyündən bir az daha parlaqdır.<ref name=pl_org_deimos/>

Yer planetində yaxşı bilinən müxtəlif fenomenlər Marsda müşahidə edilib, məsələn [[meteorit]]lər və [[qütb parıltısı]].<ref name="aurora">{{cite journal|last=Bertaux|first=Jean-Loup|author2=et al.|doi=10.1038/nature03603|title=Discovery of an aurora on Mars|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2005-06-09_435_7043/page/790|pmid=15944698|journal=Nature|volume=435|issue=7043|pages=790–4 |date=June 9, 2005|bibcode = 2005Natur.435..790B}}</ref> Yerin Günəş və Mars arasından [[Tranzit|keçməsi (tranziti)]] 10 noyabr 2084-cü ildə baş verəcək.<ref name=jbaa93/> Həmçinin, [[Merkuri]] və [[Venera]]nın [[Günəş]] və Mars arasından keçməsi baş verir. [[Marsın peykləri]] Fobos və Deymosun kiçik bucaq diametri var və buna görə də Günəşin üzərinin onlar tərəfindən qismən "tutulması" ən çox diqqətə alınmış tranzitlərdir.<ref name=nature436/><ref name=sd040317/>

19 oktyabr 2014-cü ildə ''Siding Spring'' [[komet]]i Marsa çox yaxın keçdi. Komet o qədər yaxın idi ki, kometin qabığı Marsa dəyə bilərdi.<ref name="NASA-20141019">{{cite web |last=Webster |first=Guy |last2=Brown |first2=Dwayne |last3=Jones |first3=Nancy |last4=Steigerwald |first4=Bill |title=All Three NASA Mars Orbiters Healthy After Comet Flyby |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=4347 |date=October 19, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=October 20, 2014 |archive-date=July 3, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170703011007/https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=4347 |url-status=live }}</ref><ref name="NYT-20141019">{{cite news |author=Agence France-Presse |title=A Comet's Brush With Mars |url=http://www.nytimes.com/2014/10/19/science/a-comets-brush-with-mars.html |date=October 19, 2014 |work=[[New York Times]] |accessdate=October 20, 2014 |archive-date=October 27, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141027234401/http://www.nytimes.com/2014/10/19/science/a-comets-brush-with-mars.html |url-status=live }}</ref><ref name="ESA-20141020">{{cite web |last=Denis |first=Michel |title=Spacecraft in great shape – our mission continues |url=http://blogs.esa.int/mex/category/comet-siding-spring/ |date=October 20, 2014 |work=[[European Space Agency]] |accessdate=October 21, 2014 |archive-date=March 8, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140308063039/http://blogs.esa.int/mex/category/comet-siding-spring/ |url-status=live }}</ref><ref name="ISRO MOM safe after Mars comet flyby">{{cite news |author=Staff |title=I'm safe and sound, tweets MOM after comet sighting |url=http://www.thehindu.com/sci-tech/science/im-safe-and-sound-tweets-mom-after-comet-sighting/article6520803.ece |date=October 21, 2014 |work=[[The Hindu]] |accessdate=October 21, 2014 |archive-date=January 11, 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160111020638/http://www.thehindu.com/sci-tech/science/im-safe-and-sound-tweets-mom-after-comet-sighting/article6520803.ece |url-status=live }}</ref><ref name="SD-20131201">{{cite journal |date=December 1, 2013 |last1=Moorhead |first1=Althea |last2=Wiegert |first2=Paul A. |last3=Cooke |first3=William J. |title=The meteoroid fluence at Mars due to comet C/2013 A1 (Siding Spring) |journal=[[Icarus (journal)|Icarus]] |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103513005022 |doi=10.1016/j.icarus.2013.11.028 |accessdate=December 7, 2013 |bibcode=2014Icar..231...13M |archive-date=September 24, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924153259/http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103513005022 |url-status=live }}</ref><ref name="NS-20131206">{{cite web |date=December 6, 2013 |work=[[New Scientist]] |last=Grossman |first=Lisa |title=Fiercest meteor shower on record to hit Mars via comet |url=http://www.newscientist.com/article/dn24715-fiercest-meteor-shower-on-record-to-hit-mars-via-comet.html |accessdate=December 7, 2013 |archive-date=December 12, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131212093435/http://www.newscientist.com/article/dn24715-fiercest-meteor-shower-on-record-to-hit-mars-via-comet.html |url-status=live }}</ref>

{{Şəkillər albomu
| yer              = center
| istiqamət        = üfüqi
| başlıq           = ''Siding Spring'' kometinin Marsın yanından keçməsi, 19 oktyabr 2014 (Rəssamın fikirləri)
| başlıq_yer       = center
| başlıq_arxafon   = 
| alt yazı         = 
| alt_yazı_yer     = center
| alt_yazı_arxafon = 
| miqyas           = 
| arxafon rəng     = 
| şəkil1           = PIA18611-Mars-CometSidingSpringFlyby-20141009.jpg
| miqyas1          = 200
| alt1             = 
| izah1            = Marsın yanından keçərkən orbitlər <br> ''Siding Spring'' kometini əhatəyə alır
| şəkil2           = CometSidingSpring-HeadingTowardsMars-ArtistConcept-20141006.jpg
| miqyas2          = 260
| alt2             = 
| izah2            = Marsın ''Siding Spring'' kometindən görünüşü
| şəkil3           = Comet-SidingSpring-Passing-PlanetMars-On-20141019-ArtistConcept-20140905.jpg
| miqyas3          = 200
| alt3             = 
| izah3            = ''Siding Spring'' kometinin Marsdan görünüşü
}}
{{Wide image|Comet-C2013A1-SidingSpring-NearMars-Hubble-20141019.jpg|hündürlük=200px|izahı={{center|''Comet Siding Spring''in Marsla yaxın görüşü<br>(bir neçə şəkildən təşkil olunmuş mürəkkəb tərkibli şəkil (fotomontaj); [[Habbl teleskopu]]; 19 oktyabr 2014).}}}}

== Müşahidəsi ==
[[Fayl:Apparent retrograde motion of Mars in 2003.gif|thumb|2003-cü ildə Marsın görünən retroqrad hərəkətinin animasiyası (Yerdən görünüşü)]]
Marsın orbiti eksentrik olduğundan onun [[görünmə böyüklüyü]] Mars Günəşin əks tərəfində olduğu zaman −3.0-dən −1.4-ə qədər dəyişə bilər. Planet Günəşlə eyni tuşlamada olanda minumum parlaqlıq +1.6-dır.<ref name="MallamaSky" /> Mars, adətən, sarı, narıncı və ya qırmızı olur. Marsın həqiqi rəngi [[wikt:butterscotch|iris]] rənginə yaxındır və görülən qırmızılıq sadəcə Marsın atmosferindəki tozdur. NASA-ın Spirit roveri mavi-boz qayaları və açıq-qırmızı qum sahələri ilə yaşıl-qəhvəyi, palçıq rəngli landşaftın şəkillərini çəkib.<ref name=lloyd06/> Mars Yerdən ən uzaq olanda yaxın olduğu zaman aralarında olan məsafədən yeddi dəfədən çox uzaqdır. Münasib olmayan yerdə olanda Mars Günəşin parıltısında bir dəfə üçün aylarca yox ola bilər. Ən münasib vaxtlarda — 15 və ya 17 illik intervallarda və həmişə iyulun axırı və sentyabrın əvvəli teleskopla Marsın bir çox səth detalları görünə bilər. Hətta aşağı böyüdülmədə (teleskopda) xüsusilə gözəçarpan xüsusiyyət qütb buz örtükləridir.<ref name=shallowsky/>

Mars Günəşin əks tərəfindən dayananda retroqrad hərəkəti perioduna başlayır. Bu o mənaya gəlir ki, Mars arxa fondakı ulduzlara görə halqavarı hərəkətlə geriyə gedəcək. Retroqrad hərəkətin müddəti təqribən 72 gündür. Mars bu hərəkətin ortasında öz maksimum parlaqlığına çatır.<ref name=zeilik02/>

=== Ən yaxın yanaşmalar ===

==== Nisbi ====
Marsın geosentrik uzunluq dairəsinin Günəşinkindən 180°Fərqli olduğu nöqtə [[Qarşıdurma (astronomiya)|qarşıdurma]] adlanır və bu həm də onun Yerə ən yaxın olduğu vaxta yaxındır. Qarşıdurmanın vaxtı ən yaxın yanaşmadan 8 gün yarım qədər uzaqdır. Planetlərin elliptik orbitlərinə görə yaxın yanaşma zamanı məsafə təqribən 54<ref name="Laskar2003"/> milyon kilometrdən 103 milyon kilometrə qədər fərqlənir və bu da bucaq ölçüsündə müqayisə edilə bilən müxtəlifliklərə səbəb olur.<ref name=nasa051103/> Axırıncı Mars qarşıdurması təqribən 93 milyon kilometr məsafədə aprelin 8-i 2014-cü ildə baş verib.<ref name=sheehan970202/> Növbəti Mars qarşıdurması təqribən 76 milyon kilometr məsafədə mayın 22-i 2016-cı ildə baş verir.<ref name=sheehan970202/> Baş verən qarşıdurmalar arasındakı orta vaxt 780 gündür, ancaq bu 764 gündən 812 günə kimi dəyişə bilər.<ref name="astropro"/>

==== Mütləq ====
Marsın 27 avqust 2003-cü ildə [[Ümumdünya vaxtı]] ilə saat 9:51:13-də təqribən 60 min ildə baş verən Yerə ən yaxın yanaşması və maksimum görünən parlaqlığı baş verdi. (55,758,006&nbsp;km, dərəcə −2.88) Bu qarşıdurmadan bir gün və perigelisdən üç gün sonra olduğuna görə Yerdən daha yaxşı görünürdü. Marsın Yerə çox yaxın olduğu son zaman eramızdan əvvəl 57617-ci il sentyabrın 12-i və növbəti zaman isə 2287-ci il olaraq qiymətləndirilir.<ref name=rao030822/> Bu rekord yanaşma başqa yaxın yanaşmalardan yalnız bir az daha yaxındır. Məsələn, 22 avqust 1924-cü ildə minumum məsafə 0.37285 [[Astronomik Vahid]]dir və 24 avqust 2008-ci ildə minumum məsafə 0.37279 astronomik vahiddir.<ref name=Meeus2003/>

== Tarixi müşahidələri ==
Marsın müşahidəsinin tarixi Marsın qarşıdurmaları ilə əlaqəlidir. Bu vaxt planet Yerə ən yaxın məsafədə olur və bu, iki ildən bir baş verməklə onun ən yaxşı göründüyü zamandır. Hətta daha çox diqqətəlayiq olan Marsın perigelik qarşıdurmalarıdır. Bu hər 15 və ya 17 ildən bir baş verir və Marsın perigelisə ən yaxın olmasının onu Yerə daha yaxın etməsi ilə fərqlənir.

=== Qədim dövr və Orta əsrlər dövrünün müşahidələri ===
Gecə səmasında səyyar obyekt kimi Marsın mövcudluğu [[qədim Misir]] astronomları tərəfindən bilinirdi və eramızdan əvvəl 1534-cü ilə qədər onlar planetin retroqrad (əks istiqamətli) hərəkəti ilə tanış idilər.<ref name=paob85/> Yeni [[Babil|Babil imperiyasın]]ın vaxtına qədər babilli astronomlar müntəzəm olaraq planetlərin vəziyyətlərinin və onların davranışlarının sistematik müşahidələrini qeydə alırdılar. Mars üçün onlar bilirdilər ki, planet hər 79 ildən bir 37 sinodik period və ya 42 zodiak dövrü edir. Onlar həmçinin planetlərin proqnozlaşdırılan vəziyyətlərinə kiçik düzəlişlər etmək üçün [[hesab]]lama üsulları kəşf etmişdilər.<ref name=north08/><ref name=swerdlow98/>

[[E.ə. IV əsr|Eramızdan əvvəl IV əsr]]də [[Aristotel]] Marsın çox uzaqda olduğunu bildirərək Mars Ayın arxasında yox olduğunu qeyd etdi.<ref name=poor08/> [[İsgəndəriyyə]]də yaşayan [[Ptolomey]]<ref name="google" /> Marsın orbital hərəkəti məsələ haqqında mülahizə yürütməyə çalışdı. Ptolomeyin modeli və onun astronomiya üzərində kollektiv işi ''Almagest'' kolleksiyasında təqdim edildi. ''Almagest'' növbəti 14 əsr üçün Qərb astronomiyasında etibarlı traktat oldu.<ref name="google7"/> [[Qədim Çin]]dəki ədəbiyyat təsdiqləyir ki, Mars [[E.ə. IV əsr|eramızdan əvvəl IV əsr]]dən gec olmamaqla [[Çin]] astronomları tərəfindən bilinirdi.<ref name=needham_ronan85/> Eramızın [[V əsr]]ində hind astronomik mətni ''Surya Siddhanta'' Marsın [[diametr]]ini hesablayırdı.<ref name=jse97/> [[Şərqi Asiya]] mədəniyyətlərində Mars ənənəvi şəkildə Beş elementə əsaslanaraq "od ulduzu" (火星) olaraq adlandırılırdı.

[[XVII əsr]] ərzində [[Tixo Brahe]] Marsın günlük [[parallaks]]ını ölçüb və [[İohann Kepler]] bundan istifadə edərək planetə qədər nisbi məsafənin ilkin hesablamasını edib.<ref name=taton03/> [[Teleskop]] işlətmək mümkün olanda Marsın günlük parallaksı [[Günəş]]-[[Yer]] məsafəsinin təyin edilməsi üçün yenidən ölçülüb. Bu ilk dəfə 1672-ci ildə [[Covanni Kassini|Covanni Domeniko Kassini]] tərəfindən yerinə yetirilib. İlk [[parallaks]] ölçmələri instrumentlərin keyfiyyətinə görə ləngidi.<ref name=hirschfeld01/> Marsın [[Venera]] ilə örtünməsi [[Heydelberq]]də [[Maykl Mestlin]] tərəfindən 13 oktyabr 1590-cı ildə müşahidə edilib.<ref name=sat57/> 1610-cu ildə Mars [[Qalileo Qaliley]] tərəfindən görülüb və Qalileo Qaliley [[teleskop]] ilə Marsı görən ilk şəxs olub.<ref name=jha15/> Marsın [[xəritə]]sini çəkən ilk şəxs holland astronom [[Xristian Hüygens]]dir. Bu xəritə Marsın ərazi xüsusiyyətlərini də göstərirdi.<ref name="arizona"/>

=== Mars kanalları ===
{{Şəkillər albomu
| yer            = right
| istiqamət      = şaquli
| başlıq         = 
| başlıq_yer     = left
| başlıq_arxafon = #BBDD99
| miqyas         = 200
| şəkil1         = Karte Mars Schiaparelli MKL1888.png
| alt1           = 
| izah1          = Marsın Qiovanni Skiaparelli tərəfindən çəkilmiş xəritəsi.
| şəkil2         = Lowell Mars channels.jpg
| alt2           = 
| izah2          = Mars 1914-cü ildən əvvəlki bir vaxtda Persival Louel tərəfindən müşahidə edildiyi kimi çəkilmişdir.
| şəkil3         = Mars HST Mollweide map 1999.png
| alt3           = 
| izah3          = [[Habbl teleskopu]]ndan Marsın 1999-cu il qarşıdurmasına yaxın bir vaxtda görüldüyü kimi xəritəsi.
}}

XIX əsrə qədər teleskopların imkanı səth xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi üçün lazım olan səviyyəyə çatdı. Marsın perigelik qarşıdurması 5 sentyabr 1877-ci ildə baş verdi. Həmin il italyan astronom Qiovanni Skiaparelli [[Milan]]da Marsın ilk müfəssəl xəritəsini çəkmək üçün 22 santimetrlik teleskopdan istifadə etdi. Bu xəritələr diqqətəlayiq şəkildə kanallar (''canali'') adlanan xüsusiyyətləri göstərirdi. Daha sonra bu xüsusiyyətlərin optik illüziya olduğu göstərildi. Kanallar Marsın səthində uzun, düz xətlər idi və o, həmin kanallara Yerin məşhur çaylarının adını vermişdi. Onun termini — ''canali'' "kanallar" və ya "uzun, dar çuxurlar" mənasını verirdi.<ref name=snyder01/><ref name=sagan80/>

Müşahidələrdən təsirlənən orientalist Persival Louel ölçüləri 30 santimetr və 40 santimetr olan teleskopa sahib rəsədxananın əsasını qoydu. Rəsədxana Marsın tədqiqatı üçün 1984-cü ildəki axırıncı yaxşı fürsət zamanı və növbəti az əlverişli qarşıdurmalar zamanı istifadə edildi. O, Marsa və planetdəki həyata aid ictimaiyyətə böyük təsiri olan bir sıra kitablar dərc etdi.<ref name=basalla06/> Kanallar (''canali'') başqa astronomlar tərəfindən, məsələn, Henri Cosef Perrotin və Luis Thollon tərəfindən [[Nis]]də həmin vaxtın ən böyük teleskoplarından biri istifadə edilərək tapıldı.<ref name=maria_lane05/><ref name=ba3/>

Mövsumi dəyişikliklər (Marsda yay zamanı formalaşan qaranlıq ərazilərin və qütb buz örtüklərinin kiçilməsi) kanallarla birlikdə Marsda həyat olması barədə fərziyyəyə səbəb oldu və Marsın geniş dənizlərə və nəbatata malik olması barədə uzun müddət üzərində durulan fikir var idi. Teleskop heç vaxt fərziyyələrin sübut edilməsi üçün lazım olan həll yolunu göstərmədi. Böyük teleskoplar istifadə edildikcə daha az uzun, düz kanallar müşahidə edildi. 1909-cu ildə [[Kamil Flammarion]] tərəfindən 84 santimetrlik teleskopla edilən müşahidə zamanı nizamsız münunələr müşahidə edildi, ancaq kanallar görülmədi.<ref name=zahnle01/>

Hətta 1960-cı illərdə Mars biologiyasına aid məqalələr dərc edildi və bu məqalələr Marsda mövsumi dəyişikliklərə görə həyat olmasından başqa digər izahları bir kənara qoyurdu. Funsional [[ekosistem]] üçün [[maddələr mübadiləsi]] və kimyəvi dövrələr haqqında müfəssəl ssenarilər dərc edilirdi.<ref name=science136_3510/>

=== Kosmik gəmilərin səyahəti ===
[[Fayl:PIA16068 - Mars Curiosity Rover - Aeolis Mons - 20120817.jpg|thumb|left|400px|Aeolis dağı]]
1960-cı və 1970-ci illərdə NASA-ın ''Mariner'' missiyaları zamanı [[kosmik gəmi]]lər planetə səyahət etməyə başlayanda bu məhfumlar kökündən sarsıldı. Əlavə olaraq həyat aşkar etmə məqsədilə edilən ''Viking'' təcrübələrinin nəticələri ümumən düşmən, ölü planet fərziyyəsinin qəbul edildiyi dövrə səbəb oldu.<ref name=ward_brownlee00/>

''Mariner 9'' və ''Viking'' bu missiyalardan toplanan informasiyadan istifadə edilərək daha yaxşı xəritələrin düzəldilməsinə səbəb oldu və irəli sürülən başqa bir proyekt ''Mars Global Surveyor mission'' idi, 1996-cı ildə başladıldı və 2006-cı ilin axırına qədər idarə edildi. Bu proyekt Marsın [[topoqrafiya]]sının, [[maqnit sahəsi]]nin və səth minerallarının tamamlanmış müfəssəl xəritələrinin hazırlanmasına kömək etdi.<ref name="Distant worlds: milestones in planetary exploration"/> Bu xəritələr hal-hazırda onlayn şəkildə mövcuddur, məsələn Google Marsda. ''Mars Reconnaissance [[Orbiter]]'' və ''Mars Express'' yeni alətlərlə tədqiqat aparmağa və [[enmə aparatı]] missiyalarını dəstəkləməyə davam etdi.

== Mədəniyyətdə ==
Mars [[Roma mifologiyası]]ndakı [[Mars (mifologiya)|müharibə tanrısın]]ın adı ilə adlandırılıb. Müxtəlif mədəniyyətlərdə Mars kişiliyi və gəncliyi təmsil edir. Marsın simvolu isə ([[Fayl:Mars symbol.svg|25px]]) yuxarı sağ hissədən çıxan oxu olan dairədir. Bu simvol həm də kişi cinsinin simvolu olaraq istifadə edilir.

Mars tədqiqat gəmilərində baş verən müvəffəqiyyətsizliklər satirik əks-mədəniyyətlə nəticələnib, hansı ki müvəffəqiyyətsizliyin səbəbi kimi Yer-Mars "[[Bermud üçbucağı]]", "Mars lənəti" və ya kosmik gəmiləri yeyən "Böyük Qalaktik Qulyabanı"nı günahlandırırdı.<ref name=dinerman04/>

=== Marslılar ===
[[Fayl:Kirks Soap Yerkes Mars.jpg|thumb|right|300px|Marsda məskunlaşma olduğu haqda məşhur fikrə əsaslanan 1893-cü il sabun reklamı]]
Marsda əqlə sahib marslıların yaşaması ilə bağlı fikir XIX əsrin sonlarında partladı. Skiaparellinin "kanallar"ı müşahidə etməsi və Persival Louelin bu mövzudakı kitabları planet üçün standard anlayışı irəli sürdü. Bu anlayışa görə Mars quru, sərin, cansız dünya idi və qədim sivilizasiyalar burada suvarma üçün qurğular tikirdilər.<ref name=prion/>

Məşhur şəxsiyyətlər tərəfindən edilən bir çox müşahidələr və açıqlamalar "Mars həyacanı"na əlavə edildi.<ref name=fergus04/> 1899-cu ildə ''Colorado Springs'' laboratoriyasında ixtiraçı [[Nikola Tesla]] öz radioqəbuledicilərini istifadə edərək atmosferik radio səsini araşdırarkən təkrarlanan siqnalları müşahidə etdi. Daha sonra o, bunların başqa planetdən, bəlkə də Marsdan gələn radio mesajlar olduğunu güman etdi. 1901-ci ildə Nikola Tesla dedi:

<blockquote>Bir müddət sonra mənim ağlıma gəldi ki, müşahidə etdiyim atmosferik səslər əqli idarə sayəsində baş vermiş ola bilər. Onların mənasını şərh edə bilməsəm də, onların tamamilə təsadüfi olaraq baş verdiyinə inanmaq mənim üçün qeyri-mümkündür. Davamlı olaraq mən də o fikir yaranır ki, mən bir planetin digərini salamladığını eşidən ilk şəxsəm.<ref name=tesla01/></blockquote>

[[Uilyam Kelvin]] Teslanın nəzəriyyələrini dəstəklədi və Uilyam Kelvinin 1902-ci ildə [[Amerika Birləşmiş Ştatları]]na səyahət edərkən belə dediyi qeydə alınır ki, o, Teslanın Birləşmiş Ştatlara göndərilən Mars siqnallarını qəbul etdiyini fikirləşir.<ref name=cheney81/> Kelvin Amerikadan getməzdən bir az əvvəl bu məlumatı "təkidlə" rədd etdi: "Mənim dediyim o idi ki, Marsın sakinləri, əgər mövcuddurlarsa, şübhəsiz, Nyu-Yorku, xüsusilə onun elektrikinin parlaqlığını görə bilərdilər."<ref name=nyt020511/>

1901-ci il [[The New York Times]] məqaləsində [[Harvard Universiteti|Harvard]] Kolleci Rəsədxanasının direktoru Eduard Çarlz Pikerinq dedi ki, onlar [[Arizona]]dakı Louel Rəsədxanasından [[teleqram]] alıblar. Bu teleqram təsdiq edir ki, Mars Yerlə əlaqə qurmağa çalışır:

<blockquote>1900-cü ilin dekabrının əvvəllərində biz Arizonadakı Louel Rəsədxanasından teleqram qəbul etdik ki, 70 dəqiqə davam edən işıq şüası Marsdan əks olunub. (Louel Rəsədxanası xüsusilə Mars üzərində işləyirdi.) Mən bu faktlar haqqında Avropaya teleqram vurdum və ölkə boyunca yeni üslublu nüsxələri göndərdim. Ordakı müşahidəçi diqqətli, etibarlı adamdır və işığın mövcud olması haqqında şübhələnməyə heç bir səbəb yoxdur. Marsdakı yaxşı bilinən coğrafi nöqtədən qəbul edildiyi müəyyən edilib. Hamısı budur. İndi hekayə bütün dünyada dolaşır. Avropada deyilir ki, mən Marsla əlaqədə olmuşam və şişirtmənin bütün növləri ortaya çıxır. İşıq hər nədirsə, bizim onu öyrənmək üçün vəsaitimiz yoxdur. Bu, dərrakənin nəticəsi olsun, ya da olmasın, heç kəs deyə bilməz. Bu tamamilə izah olunmazdır.<ref name="nyt2" /></blockquote>

Pikerinq daha sonra marslılara siqnal göndərmək üçün [[Texas]]da güzgü komplekti qurmağı təklif etdi.<ref name=fradin99/>

Axırıncı onilliklərdə ''Mars Global Surveyor'' ilə ən yüksək nöqtəyə çatan Mars səthinin yüksək keyfiyyətli xəritəçəkməsi "dərrakəli" həyatın məskunlaşma izlərini aşkar etmədi. Ancaq Riçard Hoqlend kimi şərhçilər dərrakəli həyat haqqında psevdo-elmi fərziyyələr irəli sürməyə davam etdilər. "Kanallar" haqqında mübahisəyə bənzər bəzi fərziyyələr "piramidlər" və "Marsda üz" kimi kosmik gəmilərin çəkdiyi şəkillərdə görülən kiçik miqyaslı xüsusiyyətlərə əsaslanır. Alim [[Karl Saqan]] yazır:

<blockquote>Mars bizim yerlə əlaqədar ümidlərimizi və qorxularımızı yatırdığımız mifik arenanın bir növünə çevrilib.<ref name=sagan80/></blockquote>

[[Fayl:War-of-the-worlds-tripod.jpg|thumb|left|300px|[[Herbert Uells]]in "Dünyaların müharibəsi" romanının 1906-cı il fransız çapında Mars tripodunun təsviri]]

Marsın dramatik dərəcədə qırmızı rəngi və XIX əsr elmi nəzəriyyələrinin onun səth vəziyyətinin nəinki həyatın, hətta dərrakəli həyatın mövcudluğunu dəstəkləyə biləcəyini deməsi Marsın bədii ədəbiyyatda təsviri üçün təkan oldu.<ref name=lightman97/> Beləliklə, bir çox [[elmi fantastika]] ssenariləri yarandı. Onların arasında [[Herbert Uells]]in 1898-ci ildə çap edilən "Dünyaların müharibəsi" də var. Bu romanda marslılar Yeri işğal edərək öz cansız planetləri Marsdan qurtulmağa çalışırlar. Romandan sonra onun Birləşmiş Ştatlar radio adaptasiyası — "Dünyaların müharibəsi" 30 oktyabr 1938-ci ildə yayımlandı. Adaptasiya canlı xəbərlər buraxılışı kimi [[Orson Uells]] tərəfindən təqdim edilirdi və bir çox dinləyicilər bunu həqiqət hesab etdikləri üçün ictimai panikaya səbəb olması ilə məşhur oldu.<ref name=lubertozzi_holmsten03/>

Mars haqqında təsirli əsərlərə [[Rey Bredberi]]nin Yer planetindən olan tədqiqatçıların təsadüfən Mars sivilizasiyasını məhv etdiyi "Mars səlnamələri", Edqar Rays Borrouzun Barsum seriyaları, [[K.S. Luis]]in romanı olan "Sakit Planetdən Kənarda" (1938)<ref name=sanford09/> və Robert Haynlaynın bir sıra hekayələri daxildir.<ref name=buker02/>

Yazıçı [[Conatan Svift]] [[Qulliverin səyahəti]] romanının XIX fəslində [[Marsın peykləri]]nə onların Asaf Holl tərəfindən kəşf edilməsindən təqribən 150 il əvvəl istinad edir və peyklərin orbitlərinin olduqca düzgün təsvirləri haqqında məlumat verir.<ref name=jonathan_swift/>

Dərrakəyə sahib marslının gülməli obrazı — Marslı Marvin [[Warner Bros.|Warner Brothers]] şirkətinin "''Looney Tunes''" cizgi filminin xarakteri kimi 1948-ci ildə televizorda ortaya çıxdı və populyar mədəniyyətin bir hissəsi kimi günümüzə qədər gəlib çıxdı.<ref name=rabkin05/>

''Mariner'' və ''Viking'' kosmik gəmiləri Marsın cansız və kanallar olmayan şəkilləri ilə qayıdandan sonra Mars haqqındakı bu fikirlərdən vaz keçirilməli idi və bunun yerinə Marsda insan koloniyalarının dəqiq, realist təsvirləri dəbə mindi. Bu dəbin ən məşhur nümunəsi Kim Stenli Robinsonun Mars trilogiyasıdır. Kosmik gəmilər tərəfindən çəkilən "Marsda üz" və başqa müəmmalı işarələr haqqındakı psevdo-elmi nəzəriyyələr qədim sivilizasiyaların elmi fantastikada, xüsusilə kinematoqrafiyada məşhur mövzu olmağa davam etməsi demək idi.<ref name=miles_peters/>

Müstəqillik üçün yerlə müharibə edən Mars koloniyası mövzusu Qreq Birin romanlarının, "Hər şeyi xatırla" filminin ([[Filip Dik]]in qısa hekayəsinə əsaslanır) və televiziya serialı "Babilon-5"-in əsas mövzusudur. ''Red Faction'' və ''Zone of the Enders'' video oyunu seriyaları da bu elementi istifadə edirdi. Mars və onun peykləri məşhur ''Doom'' və ''Martian Gothic'' video oyunlarının da əsas mühiti idi.

== Peykləri ==
{{Əsas|Marsın peykləri|Deymos|Fobos}}
[[Fayl:Orbits of Phobos and Deimos.gif|thumb|right|400px|Fobos və Deymosun orbitləri]]
Marsın iki, nisbətən kiçik təbii peyki var: Fobos (diametri təqribən 22&nbsp;km) və Deymos (diametri təqribən 12&nbsp;km). Onların planetə yaxınlaşaraq onun orbitində fırlanmağa başlayan asteroidlər olması uzun müddət dəstəklənən nəzəriyyədir, ancaq onların mənşəyi naməlum olaraq qalır.<ref name=esa31031/> İki peyk 1877-ci ildə Asaf Holl tərəfindən kəşf edilib və onlar [[yunan mifologiyası]]nda ataları olan müharibə allahı [[Ares]]i döyüşdə müşaiət edən Fobos (panika/qorxu) və Deymos (dəhşət/qorxu) xarakterlərindən adlarını alıb. Mars Aresin [[roma mifologiyası]]nda qarşılığıdır.<ref name=theoi/><ref name=qjras19/> Müasir [[yunan dili]]ndə planet qədim adı olan Aresi (Aris: ''Άρης'') saxlayır.<ref name="Greek Names of the Planets"/>

Marsın səthindən Fobos və Deymosun hərəkətləri Ayınkından fərqli görünür. Fobos qərbdən çıxır, şərqdə dayanır və 11 saat sonra yenidən çıxır. Sinxron orbitdən (burada orbital period planetin fırlanma perioduna uyğun gəlir) kənarda olan Deymos gözlənildiyi kimi şərqdən ancaq yavaş-yavaş qalxır. Deymosun 30 saatlıq orbitinə baxmayaraq, onun çıxması və ekvatordakı müşahidəçi üçün hazır olması 2.7 gün çəkir, çünki o, yavaş-yavaş Marsın fırlanmasından geri qalır.<ref name="phobos.html" />

Fobosun orbiti sinxron hündürlükdən aşağı olduğundan Mars planetindən olan qabarma qüvvələri onun orbitini təqricən kiçildir. Təqribən 50 milyon il sonra Fobos Marsın səthinə dəyə və ya planet ətrafında halqa quruluşuna parçalana bilər.<ref name="phobos.html"/>

Hər iki peykin mənşəyi yaxşı dərk edilməyib. Onların aşağı albedosu və karbonlu kondrit tərkibləri asteroidlərinkinə oxşar hesab edilib və bu onların Marsa yaxınlaşıb onun ətrafında fırlanmağa başlamış asteroidlər olmasını dəstəkləyir. Fobosun qeyri-sabit orbiti onun Deymosa nisbətən daha yaxın vaxtda Mars tərəfindən tutulmasını göstərir. Ancaq hər ikisinin ekvator yaxınlığında dairəvi orbitləri var, hansı ki, bu planet tərəfindən tutulan obyektlər üçün təsadüf edilməyən xüsusiyyətdir və tələb olunan tutulma dinamikaları mürəkkəbdir. Marsın erkən tarixində baş verən böyümə də mümkündür, ancaq əgər bu isbat edilsə, Marsın özündən çox asteroidlərin tərkibinə bənzər tərkib izah edilə bilməz.

Üçüncü ehtimal üçüncü obyektin prosesə daxil olması və ya toqquşma parçalanmasının başqa növüdür.<ref name=ellis07/> Fobos üçün ən yeni sübutlar onun yüksək dərəcədə məsaməli interyerə malik olması<ref name="Andert"/> və əsasən Marsda mövcud olan filosilikatlar və başqa mineralların onun tərkibində olması<ref name="Giuranna"/> Fobosun mənşəyinin Marsla toqquşma ilə buraxılan və Mars orbitində yenidən toplanan materialdan<ref name="Blast"/> əmələ gəlməsini göstərir. Bu geniş yayılmış Yerin təbii peykinin mənşəyi üçün irəli sürülən Böyük Zərbə Nəzəriyyəsinə oxşardır. Marsın peyklərinin görünən və yaxın-infraqırmızı spektrumunun xarixi zona asteroidlərinkinə oxşar olmasına baxmayaraq Fobosun termik infraqırmızı spektrumu hər hansı bır kondrit sinifi ilə ziddiyyət təşkil edir.<ref name = "Giuranna" />

Marsın diametrdə 50–100 metrdən kiçik olan əlavə peykləri də ola bilər və Fobos və Deymos arasından tozdan təşkil olunmuş halqa olması ehtimal edilir.<ref>{{cite web|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/marsconcepts2012/pdf/4337.pdf|title=M. Adler, et al. – Use of MRO Optical Navigation Camera .. (2012)|work=lpi.usra.edu|format=PDF|accessdate=December 16, 2012|archive-date=December 26, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226060810/https://www.lpi.usra.edu/meetings/marsconcepts2012/pdf/4337.pdf%20|url-status=live}}</ref>

== Mənbələr ==

=== Qeydlər ===
<div class="references-small">
<references group=q/>
</div>

=== İstinadlar ===
{{İstinad siyahısı|3|refs=

<ref name = "Andert">{{Cite journal|last = Andert|first = T. P.|author2=Rosenblatt, P. |author3=Pätzold, M. |author4=Häusler, B. |author5=Dehant, V. |author6=Tyler, G. L. |author7= Marty, J. C. |title = Precise mass determination and the nature of Phobos|journal = [[Geophysical Research Letters]] |volume = 37|issue = L09202|pages = L09202|date = May 7, 2010|doi = 10.1029/2009GL041829|bibcode=2010GeoRL..3709202A}}</ref>

<ref name = "Blast">{{cite web |title = Mars Moon Phobos Likely Forged by Catastrophic Blast |work = Space.com |date = September 27, 2010 |url = http://www.space.com/scienceastronomy/martian-moon-forged-by-catastrophic-blast-100927.html |accessdate = October 1, 2010 |archive-date = September 30, 2010 |archive-url = https://web.archive.org/web/20100930013107/http://www.space.com/scienceastronomy/martian-moon-forged-by-catastrophic-blast-100927.html |url-status = live }}</ref>

<ref name = "Giuranna">Giuranna, M.; Roush, T. L.; Duxbury, T.; Hogan, R. C.; Geminale, A.; Formisano, V. (2010). Compositional Interpretation of PFS/MEx and TES/MGS Thermal Infrared Spectra of Phobos: [http://meetingorganizer.copernicus.org/EPSC2010/EPSC2010-211.pdf] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110512174947/http://meetingorganizer.copernicus.org/EPSC2010/EPSC2010-211.pdf |date=2011-05-12 }}. European Planetary Science Congress Abstracts, Vol. 5. Retrieved October 1, 2010.</ref>

<ref name="arizona">{{cite book|last=Sheehan|first=William|date=1996|url=http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/chap02.htm|chapter=2: Pioneers|work=uapress.arizona.edu|title=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery|place=Tucson|publisher=University of Arizona|accessdate=January 16, 2010|archive-date=April 26, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120426163500/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP02.HTM|url-status=dead}}</ref>

<ref name="astropro">The opposition of February 12, 1995 was followed by one on March 17, 1997. The opposition of July 13, 2065 will be followed by one on October 2, 2067. [http://www.astropro.com/features/tables/geo/su-ma/su-180-ma/SU180MA6.html Astropro 3000-year Sun-Mars Opposition Tables] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120319162318/http://www.astropro.com/features/tables/geo/su-ma/su-180-ma/SU180MA6.html |date=2012-03-19 }}</ref>

<ref name="davidw">{{cite news|last=Whitehouse|first=David|date=July 15, 2004|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/3896335.stm|title=Dr. David Whitehouse – Ammonia on Mars could mean life|work=news.bbc.co.uk|publisher=BBC News|accessdate=August 14, 2012|archive-date=October 31, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121031013215/http://news.bbc.co.uk/2/hi/3896335.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="Distant worlds: milestones in planetary exploration">{{cite book|first=Peter|last=Bond|date=2007|title=Distant worlds: milestones in planetary exploration|url=https://archive.org/details/distantworldsmil0000bond|work=Copernicus Series|page=[https://archive.org/details/distantworldsmil0000bond/page/119 119]|publisher=Springer|isbn=0-387-40212-8}}</ref>

<ref name="google">Harland, David Michael (2007). "''[http://books.google.com/books?id=ScORNbV0E8wC&pg=PA1 Cassini at Saturn: Huygens results] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220407142943/https://books.google.com/books?id=ScORNbV0E8wC&pg=PA1 |date=2022-04-07 }}''". p. 1. ISBN 0-387-26129-X</ref>

<ref name="google7">Hummel, Charles E. (1986). ''[http://books.google.com/books?id=2b3ab2ErEtUC&pg=PA38 The Galileo connection: resolving conflicts between science & the Bible] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220407142941/https://books.google.com/books?id=2b3ab2ErEtUC&pg=PA38 |date=2022-04-07 }}.'' InterVarsity Press. pp. 35–38. ISBN 0-87784-500-X.</ref>

<ref name="Greek Names of the Planets">{{cite web|url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100509164917/http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/|archivedate=May 9, 2010|title=Greek Names of the Planets|accessdate=July 14, 2012|quote=Aris is the Greek name of the planet Mars, the fourth planet from the sun, also known as the Red planet. Aris or Ares was the Greek god of War.|url-status=live}} See also the [[:el:Άρης (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref>

<ref name="Guardian">{{cite web |author=Jha, Alok. |title=Nasa's Curiosity rover finds water in Martian soil |url=http://www.theguardian.com/science/2013/sep/26/nasa-curiosity-rover-mars-soil-water |publisher=theguardian.com |accessdate=November 6, 2013 |archive-date=September 24, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220924152051/https://www.theguardian.com/science/2013/sep/26/nasa-curiosity-rover-mars-soil-water |url-status=live }}</ref>

<ref name="Mystery Spirals on Mars Finally Explained">{{cite web|url=http://www.space.com/8494-mystery-spirals-mars-finally-explained.html|publisher=Space.com|title=Mystery Spirals on Mars Finally Explained|date=May 26, 2010|accessdate=May 26, 2010|archive-date=April 3, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120403180933/http://www.space.com/8494-mystery-spirals-mars-finally-explained.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="nasa">{{cite news|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mer/news/mer20111207.html|title=NASA – NASA Mars Rover Finds Mineral Vein Deposited by Water|work=Nasa.gov|date=December 7, 2011|accessdate=August 14, 2012|archive-date=June 15, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170615235154/https://www.nasa.gov/mission_pages/mer/news/mer20111207.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="NASA&nbsp;– NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars">{{cite web |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/MRO/news/mro20110804.html |title=NASA&nbsp;– NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars |publisher=Nasa.gov |date=August 4, 2011 |accessdate=September 19, 2011 |archive-date=March 4, 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304075750/http://www.nasa.gov/mission_pages/MRO/news/mro20110804.html |url-status=live }}</ref>

<ref name="nationalgeographic">{{cite news|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2011/12/111208-mars-water-nasa-rover-opportunity-gypsum-life-space-science/|title=Rover Finds "Bulletproof" Evidence of Water on Early Mars|work=News.nationalgeographic.com|date=December 8, 2011|accessdate=August 14, 2012|archive-date=June 30, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190630020911/https://news.nationalgeographic.com/news/2011/12/111208-mars-water-nasa-rover-opportunity-gypsum-life-space-science/|url-status=live}}</ref>

<ref name="nationalgeographic1">{{cite news|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2012/06/120626-mars-water-mantle-oceans-meteorites-space-science/|title=Mars Has "Oceans" of Water Inside?|work=News.nationalgeographic.com|date=June 26, 2012|accessdate=August 14, 2012|archive-date=June 28, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190628214237/https://news.nationalgeographic.com/news/2012/06/120626-mars-water-mantle-oceans-meteorites-space-science/|url-status=live}}</ref>

<ref name="Onset and migration of spiral troughs on Mars revealed by orbital radar">{{cite journal | title=Onset and migration of spiral troughs on Mars revealed by orbital radar | author=Smith, Isaac B.; Holt, J. W. | journal=Nature | volume=465 | date=2010 | pages=450–453 | doi=10.1038/nature09049|bibcode = 2010Nature....32..450P | issue=4 }}</ref>

<ref name="usgs">[http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories Planetary Names: Categories for Naming Features on Planets and Satellites] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140708063522/http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories |date=2014-07-08 }}. Planetarynames.wr.usgs.gov. Retrieved on December 1, 2011.</ref>

<ref name="usra">[http://www.lpi.usra.edu/publications/slidesets/redplanet2/slide_2.html] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210518203239/https://www.lpi.usra.edu/publications/slidesets/redplanet2/slide_2.html |date=2021-05-18 }} THE RED PLANET: A SURVEY OF MARS Slide 2 Earth Telescope View of Mars [http://www.lpi.usra.edu/publications/slidesets/redplanet2/index.shtml index] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210724131045/https://www.lpi.usra.edu/publications/slidesets/redplanet2/index.shtml |date=2021-07-24 }}</ref>

<ref name="horizons">{{cite web|last=Yeomans|first=Donald K.|date=July 13, 2006|url=http://ssd.jpl.nasa.gov/horizons.cgi?find_body=1&body_group=mb&sstr=499|title=HORIZONS Web-Interface for Mars (Major Body=499)|publisher=[[JPL Horizons On-Line Ephemeris System]]|accessdate=August 8, 2007|archive-date=February 3, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210203235316/https://ssd.jpl.nasa.gov/horizons.cgi?find_body=1&body_group=mb&sstr=499|url-status=live}}—Select "Ephemeris Type: Orbital Elements", "Time Span: 2000-01-01 12:00 to 2000-01-02". ("Target Body: Mars" and "Center: Sun" should be defaulted to.) Results are instantaneous [[osculating orbit|osculating]] values at the precise [[J2000]] epoch.</ref>

<ref name="meanplane">{{cite web|date=April 3, 2009|title=The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter|url=http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif|accessdate=April 10, 2009|archive-date=May 14, 2009|archive-url=https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif|url-status=dead}} (produced with [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20081220235836/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=2008-12-20 }} written by Aldo Vitagliano; see also [[invariable plane]])</ref>

<ref name="mars2010">{{cite web |date=May 6, 2009 |title=Mars 2009/2010 |publisher=Students for the Exploration and Development of Space (SEDS) |url=http://spider.seds.org/spider/Mars/mars2010.html |accessdate=December 28, 2007 |archive-date=March 8, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120308015425/http://spider.seds.org/spider/Mars/mars2010.html |url-status=live }}</ref>

<ref name="Mars2011">{{cite web |url=http://home.surewest.net/kheider/astro/Mars2011.txt |title=Mars distance from the Sun from January 2011 to January 2015 |accessdate=January 27, 2012 |archive-date=January 12, 2013 |archive-url=https://archive.today/20130112013835/http://home.surewest.net/kheider/astro/Mars2011.txt |url-status=dead }}</ref>

<ref name="Seidelmann2007">Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, Brent A.; A'Hearn, Michael F. et al. (2007). "Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006". Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 98 (3): 155–180. [http://adsabs.harvard.edu/abs/2007CeMDA..98..155S] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190608041403/http://adsabs.harvard.edu/abs/2007CeMDA..98..155S |date=2019-06-08 }} [http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs10569-007-9072-y] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200411014305/https://link.springer.com/article/10.1007/s10569-007-9072-y |date=2020-04-11 }}</ref>

<ref name="lodders1998">{{cite book|author=Lodders, Katharina; Fegley, Bruce|date=1998|title=The planetary scientist's companion|page=190|publisher=[[Oxford University Press]] US|isbn=0-19-511694-1}}</ref>

<ref name="nasa_hematite">{{cite web|title=The Lure of Hematite|work=Science@NASA|publisher=NASA|date=March 28, 2001|url=http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast28mar_1.htm|accessdate=December 24, 2009|archive-date=September 14, 2012|archive-url=https://archive.today/20120914152901/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast28mar_1/|url-status=dead}}</ref>

<ref name="northcratersn">{{cite web|date=July 19, 2008|title=Impact May Have Transformed Mars|publisher=ScienceNews.org|first=Ashley|last=Yeager|url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_|accessdate=August 12, 2008|archive-date=September 14, 2012|archive-url=https://archive.today/20120914153420/http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_|url-status=dead}}</ref>

<ref name="northcraterguard">{{cite news|date=June 26, 2008|title=Cataclysmic impact created north-south divide on Mars|publisher=Science @ guardian.co.uk|first=Ian|last=Sample|url=http://www.guardian.co.uk/science/2008/jun/26/mars.asteroid?gusrc=rss&feed=science|accessdate=August 12, 2008|location=London|archive-date=June 28, 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080628030623/http://www.guardian.co.uk/science/2008/jun/26/mars.asteroid?gusrc=rss&feed=science|url-status=live}}</ref>

<ref name="marswater">{{cite web|publisher=NASA/JPL|date=December 6, 2006|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|title=NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars|accessdate=January 4, 2007|archive-date=August 7, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110807005557/http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="specials1">{{cite web|title=Water ice in crater at Martian north pole|date=July 28, 2005|publisher=ESA|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMGKA808BE_0.html|accessdate=March 19, 2010|archive-date=October 6, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121006122736/http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMGKA808BE_0.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="jsg.utexas.edu">{{cite web|title=Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes|date=November 20, 2008|publisher=University of Texas at Austin|url=http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110725200229/http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html|archivedate=July 25, 2011|accessdate=March 19, 2010|url-status=dead}}</ref>

<ref name="esa050221">{{cite news|title=Mars pictures reveal frozen sea|publisher=ESA|author=Staff|date=February 21, 2005|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4285119.stm|accessdate=March 19, 2010|archive-date=January 6, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100106054508/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4285119.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="spacecraft1">{{cite web|date=July 31, 2008|title=NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended|publisher=Science @ NASA|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080731.html|accessdate=August 1, 2008|archive-date=April 18, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120418005710/http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080731.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="nssdc">{{cite web|author=Williams, David R.|title=Mars Fact Sheet|work=National Space Science Data Center|publisher=NASA|date=September 1, 2004|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|accessdate=June 24, 2006|archive-date=June 12, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100612092806/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="rust">{{cite web|last=Peplow|first=Mark|title=How Mars got its rust|work=BioEd Online|publisher=MacMillan Publishers Ltd.|url=http://www.bioedonline.org/news/news-print.cfm?art=953|accessdate=March 10, 2007|archive-date=September 14, 2012|archive-url=https://archive.today/20120914153630/http://www.bioedonline.org/news/news-print.cfm?art=953|url-status=live}}</ref>

<ref name="sci300a">{{cite journal|last=Christensen|first=Philip R.|author2=et al.|date=June 27, 2003|title=Morphology and Composition of the Surface of Mars: Mars Odyssey THEMIS Results|url=https://archive.org/details/sim_science_2003-06-27_300_5628/page/2056|journal=Science|volume=300|issue=5628|pages=2056–2061|doi=10.1126/science.1080885|pmid=12791998|bibcode = 2003Sci...300.2056C }}</ref>

<ref name="sci300b">{{cite journal|last=Golombek|first=Matthew P.|date=June 27, 2003|title=The Surface of Mars: Not Just Dust and Rocks|url=https://archive.org/details/sim_science_2003-06-27_300_5628/page/2043|journal=Science|volume=300|issue=5628|pages=2043–2044|doi=10.1126/science.1082927|pmid=12829771}}</ref>

<ref name="magnetosphere">{{cite web|date=November 9, 2006|title=Magnetic Fields and Mars|publisher=Mars Global Surveyor @ NASA|author=Valentine, Theresa; Amde, Lishan|url=http://mgs-mager.gsfc.nasa.gov/Kids/magfield.html|accessdate=July 17, 2009|archive-date=September 14, 2012|archive-url=https://archive.today/20120914152639/http://mgs-mager.gsfc.nasa.gov/Kids/magfield.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="plates">{{cite web|first1=Nancy|last1=Neal-Jones|first2=Cynthia|last2=O'Carroll|publisher=NASA/Goddard Space Flight Center|title=New Map Provides More Evidence Mars Once Like Earth|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2005/mgs_plates.html|accessdate=December 4, 2011|archive-date=September 14, 2012|archive-url=https://archive.today/20120914153601/http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2005/mgs_plates.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="jacque03">{{cite news|last1=Jacqué|first1=Dave|url=http://cars9.uchicago.edu/gsecars/LVP/publication/News/X-rays%20reveal%20secrets%20of%20Mars%27%20core.htm|title=APS X-rays reveal secrets of Mars' core|publisher=Argonne National Laboratory|date=September 26, 2003|accessdate=July 1, 2006|archive-date=December 15, 2012|archive-url=https://archive.today/20121215003133/http://cars9.uchicago.edu/gsecars/LVP/publication/News/X-rays%20reveal%20secrets%20of%20Mars'%20core.htm|url-status=dead}}</ref>

<ref name="jog91">{{cite journal|last=Tanaka|first=K. L.|date=1986|title=The Stratigraphy of Mars|journal=[[Journal of Geophysical Research]]|volume=91|issue=B13|pages=E139–E158|doi=10.1029/JB091iB13p0E139|bibcode=1986JGR....91..139T}}</ref>

<ref name="sciam080627">{{cite web|url=http://www.sciam.com/article.cfm?id=giant-asteroid-flattened|title=Giant Asteroid Flattened Half of Mars, Studies Suggest|publisher=Scientific American|accessdate=June 27, 2008|archive-date=July 27, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230727194351/https://www.scientificamerican.com/article/giant-asteroid-flattened/|url-status=live}}</ref>

<ref name="nyt080626">{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A|title=Huge Meteor Strike Explains Mars’s Shape, Reports Say|publisher=New York Times|accessdate=June 27, 2008|first=Kenneth|last=Chang|date=June 26, 2008|archive-date=March 19, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319090633/http://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A|url-status=live}}</ref>

<ref name="nasa051103">{{cite news|date=November 3, 2005|publisher=NASA|title=Close Encounter: Mars at Opposition|url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/34/image/l|accessdate=March 19, 2010|archive-date=May 15, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120515212352/http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/34/image/l/|url-status=dead}}</ref>

<ref name="bbc080627">{{cite news|title=Martian soil 'could support life'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7477310.stm|publisher=BBC News|date=June 27, 2008|accessdate=August 7, 2008|archive-date=August 13, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110813170612/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7477310.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="marssalt">{{cite news|url=http://www.usatoday.com/tech/science/space/2008-08-04-mars-soil_N.htm|title=Scientists: Salt in Mars soil not bad for life|last=Chang|first=Alicia|agency=Associated Press|accessdate=August 7, 2008|date=August 5, 2008|work=USA Today|archive-date=August 21, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110821150413/http://www.usatoday.com/tech/science/space/2008-08-04-mars-soil_N.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name="jpl_soil">{{cite web|title=NASA Spacecraft Analyzing Martian Soil Data|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/phoenix/release.php?ArticleID=1816|publisher=JPL|accessdate=August 5, 2008|archive-date=May 22, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170522063940/https://www.jpl.nasa.gov/news/phoenix/release.php?ArticleID=1816|url-status=live}}</ref>
ri
<ref name="jpl_dust_devil">{{cite web|url=http://hirise.lpl.arizona.edu/ESP_013751_1115|title=Dust Devil Etch-A-Sketch (ESP_013751_1115)|publisher=NASA/JPL/University of Arizona|date=July 2, 2009|accessdate=January 1, 2010|archive-date=February 1, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120201092649/http://hirise.lpl.arizona.edu/ESP_013751_1115|url-status=live}}</ref>

<ref name="gpl29_23_41">{{cite journal | author=Schorghofer, Norbert; Aharonson, Oded; Khatiwala, Samar | title=Slope streaks on Mars: Correlations with surface properties and the potential role of water | journal=Geophysical Research Letters | volume=29 | issue=23 | pages=41–1 | date=2002 | doi=10.1029/2002GL015889 | bibcode=2002GeoRL..29w..41S }}</ref>

<ref name="oleb33_4_515">{{cite journal | author=Gánti, Tibor et al. |title=Dark Dune Spots: Possible Biomarkers on Mars? | journal=Origins of Life and Evolution of the Biosphere | volume=33 | issue=4 | pages=515–557| date=2003 | bibcode=2003OLEB...33..515G |doi=10.1023/A:1025705828948 }}</ref>

<ref name="bbc040124">{{cite news|first=David|last=Whitehouse|date=January 24, 2004|title=Long history of water and Mars|work=BBC News|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/3426539.stm|accessdate=March 20, 2010|archive-date=January 11, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090111181125/http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/3426539.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="jgr110">{{Cite journal|journal=[[Journal of Geophysical Research]]|date=May 7, 2005|last=Heldmann|first=Jennifer L.|author2=et al.|title=Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions|url=http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf|format=PDF|volume=110|issue=E5|page=Eo5004|doi=10.1029/2004JE002261|accessdate=September 17, 2008|bibcode=2005JGRE..11005004H|archive-date=October 1, 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081001162643/http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf|url-status=dead}} 'conditions such as now occur on Mars, outside of the temperature-pressure stability regime of liquid water'... 'Liquid water is typically stable at the lowest elevations and at low latitudes on the planet because the atmospheric pressure is greater than the [[vapor pressure]] of water and surface temperatures in equatorial regions can reach 273 K for parts of the day [Haberle ''et al''., 2001]'</ref>

<ref name="kostama">{{Cite journal|journal=Geophysical Research Letters|volume=33|issue=11|page=L11201|date=June 3, 2006|author=Kostama, V.-P.; Kreslavsky, M. A.; Head, J. W.|title=Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars: Characteristics and ages of emplacement|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml|doi=10.1029/2006GL025946|accessdate=August 12, 2007|bibcode=2006GeoRL..3311201K|archive-date=March 18, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090318010946/http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml|url-status=dead}} 'Martian high-latitude zones are covered with a smooth, layered ice-rich mantle'.</ref>

<ref name="sci299">{{cite journal|author=Byrne, Shane; Ingersoll, Andrew P.|title=A Sublimation Model for Martian South Polar Ice Features|journal=Science|volume=299|issue=5609|pages=1051–1053|date=2003|pmid=12586939|doi=10.1126/science.1080148|bibcode = 2003Sci...299.1051B }}</ref>

<ref name="nasa070315">{{cite web|publisher=NASA|date=March 15, 2007|title=Mars' South Pole Ice Deep and Wide|url=http://jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2007-030|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090420204127/http://jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2007-030|archivedate=April 20, 2009|accessdate=March 16, 2007|url-status=dead}}</ref>

<ref name="nature434">{{Cite journal|last=Murray|first=John B.|author2=et al.|title=Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars' equator|journal=Nature|volume=434|pages=352–356|date=March 17, 2005|doi=10.1038/nature03379|pmid=15772653|issue=703|bibcode = 2005Natur.434..352M }}</ref>

<ref name="Kerr2005">{{Cite journal|last=Kerr|first=Richard A.|title=Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts|url=https://archive.org/details/sim_science_2005-03-04_307_5714/page/1390|journal=Science|volume=307|issue=5714|pages=1390–1391|date=March 4, 2005|doi=10.1126/science.307.5714.1390a|pmid=15746395}}</ref>

<ref name="Jaeger2007">{{Cite journal|last=Jaeger|first=W. L.|author2=et al.|title=Athabasca Valles, Mars: A Lava-Draped Channel System|url=https://archive.org/details/sim_science_2007-09-21_317_5845/page/1709|journal=Science|volume=317|pages=1709–1711|date=September 21, 2007|doi=10.1126/science.1143315|pmid=17885126|issue=5845|bibcode = 2007Sci...317.1709J }}</ref>

<ref name="sci288">{{cite journal|last=Malin|first=Michael C.|last2=Edgett|first2=KS|title=Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars|url=https://archive.org/details/sim_science_2000-06-30_288_5475/page/2330|journal=Science|volume=288|issue=5475|pages=2330–2335|date=June 30, 2000|pmid=10875910|doi=10.1126/science.288.5475.2330|bibcode = 2000Sci...288.2330M }}</ref>

<ref name="nasa061206">{{cite web|title=NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars|publisher=NASA|date=December 6, 2006|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|accessdate=December 6, 2006|archive-date=August 7, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110807005557/http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="bbc061206">{{cite news|title=Water flowed recently on Mars|publisher=BBC|date=December 6, 2006|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6214834.stm|accessdate=December 6, 2006|archive-date=August 30, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110830034338/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6214834.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="nasa061206b">{{cite news|publisher=NASA|date=December 6, 2006|title=Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226|accessdate=April 30, 2006|archive-date=January 2, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090102233832/http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226|url-status=live}}</ref>

<ref name="sci317">{{cite journal|last=McEwen|first=A. S.|author2=et al.|title=A Closer Look at Water-Related Geologic Activity on Mars|url=https://archive.org/details/sim_science_2007-09-21_317_5845/page/1706|journal=Science|volume=317|pages=1706–1709|date=September 21, 2007|doi=10.1126/science.1143987|pmid=17885125|issue=5845|bibcode=2007Sci...317.1706M}}</ref>

<ref name="nasa040303">{{cite press release|publisher=NASA|date=March 3, 2004|title=Mineral in Mars 'Berries' Adds to Water Story|url=http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071109185031/http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|archivedate=November 9, 2007|accessdate=June 13, 2006|url-status=live}}</ref>

<ref name="nasa101001">{{cite web|title=Mars Exploration Rover Mission: Science|publisher=NASA|date=July 12, 2007|url=http://marsrover.nasa.gov/science/goal1-results.html|accessdate=January 10, 2010|archive-date=May 28, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100528175553/http://marsrover.nasa.gov/science/goal1-results.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name="icarus169">{{cite journal|author=Mellon, J. T.; Feldman, W. C.; Prettyman, T. H.|title=The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars|journal=Icarus|date=2003|volume=169|issue=2|pages=324–340|bibcode=2004Icar..169..324M|doi=10.1016/j.icarus.2003.10.022}}</ref>

<ref name="clouds">{{cite news|date=December 13, 2004|title=Mars Rovers Spot Water-Clue Mineral, Frost, Clouds|url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/opportunity/20041213a.html|publisher=NASA|accessdate=March 17, 2006|archive-date=February 24, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120224153628/http://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/opportunity/20041213a.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="mira">{{cite web|title=MIRA's Field Trips to the Stars Internet Education Program|publisher=Mira.or|url=http://www.mira.org/fts0/planets/097/text/txt002x.htm|accessdate=February 26, 2007|archive-date=January 19, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100119045420/http://www.mira.org/fts0/planets/097/text/txt002x.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name="darling_marspoles">{{cite web|last=Darling|first=David|title=Mars, polar caps|work=Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy, and Spaceflight|url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/M/Marspoles.html|accessdate=February 26, 2007|archive-date=August 13, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110813235343/http://www.daviddarling.info/encyclopedia/M/Marspoles.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="brown">{{cite journal|last=Carr|first=Michael H.|title=Oceans on Mars: An assessment of the observational evidence and possible fate|journal=Journal of Geophysical Research|date=2003|volume=108|issue=5042|page=24|bibcode=2003JGRE..108.5042C|doi=10.1029/2002JE001963}}</ref>

<ref name="phillips">{{cite web|last=Phillips|first=Tony|title=Mars is Melting, Science at NASA|url=http://science.nasa.gov/headlines/y2003/07aug_southpole.htm|accessdate=February 26, 2007|archive-date=February 24, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070224153145/http://science.nasa.gov/headlines/y2003/07aug_southpole.htm|url-status=dead}}</ref>

<ref name="sci315">{{cite journal|title=Subsurface Radar Sounding of the South Polar Layered Deposits of Mars|author=Plaut, J. J|author2=et al.|journal=Science|volume=315|date=2007|issue=5821 |pages=92–5 |doi=10.1126/science.1139672|pmid=17363628|bibcode = 2007Sci...316...92P }}</ref>

<ref name="2006-100">{{cite news|title=NASA Findings Suggest Jets Bursting From Martian Ice Cap|date=August 16, 2006|publisher=NASA|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2006-100|work=Jet Propulsion Laboratory|accessdate=August 11, 2009|archive-date=October 10, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091010164741/http://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2006-100|url-status=live}}</ref>

<ref name="Kieffer2000">{{cite web|first=H. H.|last=Kieffer|date=2000|title=Mars Polar Science 2000|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2000/pdf/4095.pdf|format=PDF|accessdate=September 6, 2009|archive-date=November 23, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111123141147/http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2000/pdf/4095.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name="Portyankina">{{cite web|title=Fourth Mars Polar Science Conference|editor=Portyankina, G.|date=2006|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2006/pdf/8040.pdf|format=PDF|accessdate=August 11, 2009|archive-date=February 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120217023905/http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2006/pdf/8040.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name="Hugh2006">{{cite journal|title=CO2 jets formed by sublimation beneath translucent slab ice in Mars' seasonal south polar ice cap|journal=Nature|first=Hugh H.|last=Kieffer|author2=Christensen, Philip R. |author3=Titus, Timothy N. |date=May 30, 2006|volume=442|issue=7104|pmid=16915284|pages=793–796|doi=10.1038/nature04945|bibcode = 2006Natur.442..793K }}</ref>

<ref name="sheehan_ch04">{{cite web|last=Sheehan|first=William|url=http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/chap04.htm|title=Areographers|work=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery|accessdate=June 13, 2006|archive-date=July 1, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170701062415/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP04.HTM|url-status=dead}}</ref>

<ref name="viking_1950_2000">{{cite web|url=http://history.nasa.gov/monograph21/Chapter%206.pdf|format=PDF|title=Viking and the Resources of Mars|work=Humans to Mars: Fifty Years of Mission Planning, 1950–2000|accessdate=March 10, 2007|archive-date=January 12, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120112084018/http://history.nasa.gov/monograph21/Chapter%206.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name="seds_huygens">{{cite web|author=Frommert, H.; Kronberg, C.|title=Christiaan Huygens|url=http://messier.seds.org/xtra/Bios/huygens.html|publisher=SEDS/Lunar and Planetary Lab|accessdate=March 10, 2007|archive-date=December 28, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111228083627/http://messier.seds.org/xtra/Bios/huygens.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="archinal_caplinger">{{cite journal|author=Archinal, B. A.; Caplinger, M.|title=Mars, the Meridian, and Mert: The Quest for Martian Longitude|journal=Abstract #P22D-06|date=Fall 2002|publisher=American Geophysical Union|bibcode=2002AGUFM.P22D..06A|volume=22|page=06}}</ref>

<ref name="pers66">{{cite journal|author=Zeitler, W.; Ohlhof, T.; Ebner, H.|date=2000|title=Recomputation of the global Mars control-point network|journal=Photogrammetric Engineering & Remote Sensing|volume=66|issue=2|pages=155–161|url=http://www.asprs.org/a/publications/pers/2000journal/february/2000_feb_155-161.pdf|accessdate=December 26, 2009|archive-date=November 13, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111113102454/http://www.asprs.org/a/publications/pers/2000journal/february/2000_feb_155-161.pdf|url-status=dead}}</ref>

<ref name="lunine99">{{cite book|first=Cynthia J.|last=Lunine|date=1999|title=Earth: evolution of a habitable world|url=https://archive.org/details/earthevolutionof0000luni|page=[https://archive.org/details/earthevolutionof0000luni/page/183 183]|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=0-521-64423-2}}</ref>

<ref name="wright03">{{cite web|last=Wright|first=Shawn|date=April 4, 2003|url=http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/|title=Infrared Analyses of Small Impact Craters on Earth and Mars|publisher=University of Pittsburgh|accessdate=February 26, 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070612190405/http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/|archivedate=June 12, 2007|deadurl=dead}}</ref>

<ref name="ucar_geography">{{cite web|url=http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/mars/interior/Martian_global_geology.html|title=Mars Global Geography|work=Windows to the Universe|publisher=University Corporation for Atmospheric Research|date=April 27, 2001|accessdate=June 13, 2006|archive-date=June 15, 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20060615161453/http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/mars/interior/Martian_global_geology.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name="emp9">{{cite journal|last=Wetherill|first=G. W.|title=Problems Associated with Estimating the Relative Impact Rates on Mars and the Moon|journal=Earth, Moon, and Planets|date=1999|volume=9|issue=1–2|page=227|bibcode=1974Moon....9..227W|doi=10.1007/BF00565406}}</ref>

<ref name="emp45">{{cite journal|last=Costard|first=Francois M.|date=1989|title=The spatial distribution of volatiles in the Martian hydrolithosphere|url=https://archive.org/details/sim_earth-moon-and-planets_1989-06_45_3/page/265|bibcode=1989EM&P...45..265C|journal=Earth, Moon, and Planets|volume=45|issue=3|pages=265–290|doi=10.1007/BF00057747}}</ref>

<ref name="glenday09">{{cite book|first=Craig|last=Glenday|date=2009|page=12|title=Guinness World Records|publisher=Random House, Inc.|isbn=0-553-59256-4}}</ref>

<ref name="scsdes49">{{cite journal|first=Junyong|last=Chen|author2=et al.|title=Progress in technology for the 2005 height determination of Qomolangma Feng (Mt. Everest)|journal=Science in China Series D: Earth Sciences|volume=49|issue=5|date=2006|pages=531–538|doi=10.1007/s11430-006-0531-1}}</ref>

<ref name="lucchita_rosanova">{{cite web|author=Lucchitta, B. K.; Rosanova, C. E.|date=August 26, 2003|url=http://astrogeology.usgs.gov/Projects/VallesMarineris/|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110611053821/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/VallesMarineris/|archivedate=June 11, 2011|title=Valles Marineris; The Grand Canyon of Mars|publisher=USGS|accessdate=March 11, 2007|url-status=dead}}</ref>

<ref name="cushing_titus_wynn07">{{cite web|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/1371.pdf|format=PDF|title=Themis Observes Possible Cave Skylights on Mars|author=Cushing, G. E.; Titus, T. N.; Wynne, J. J.; Christensen, P. R.|publisher=Lunar and Planetary Science XXXVIII|date=2007|accessdate=August 2, 2007|archive-date=September 15, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110915195653/http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/1371.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name="nau070328">{{cite news|url=http://www4.nau.edu/insidenau/bumps/2007/3_28_07/mars.htm|title=NAU researchers find possible caves on Mars|work=Inside NAU|publisher=[[Northern Arizona University]]|volume=4|issue=12|date=March 28, 2007|accessdate=May 28, 2007|archive-date=August 28, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070828152139/http://www4.nau.edu/insidenau/bumps/2007/3_28_07/mars.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name="bbc070317">{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6461201.stm|title=Researchers find possible caves on Mars|work=Paul Rincon of [[BBC News]]|accessdate=May 28, 2007|date=March 17, 2007|archive-date=September 30, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090930153302/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6461201.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="swind">{{cite web|last=Philips|first=Tony|title=The Solar Wind at Mars|publisher=Science@NASA|date=2001|url=http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast31jan_1.htm|accessdate=October 8, 2006|archive-date=March 23, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100323220121/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast31jan_1.htm|url-status=dead}}</ref>

<ref name="swind2">{{Cite journal|author=Lundin, R|author2=et al.|title=Solar Wind-Induced Atmospheric Erosion at Mars: First Results from ASPERA-3 on Mars Express|journal=Science|date=2004|volume=305|pages=1933–1936|doi=10.1126/science.1101860|pmid=15448263|issue=5692|bibcode = 2004Sci...305.1933L }}</ref>

<ref name="bolonkin09">{{Cite book|first=Alexander A.|last=Bolonkin|date=2009|title=Artificial Environments on Mars|publisher=Springer |place=Berlin Heidelberg|pages=599–625|isbn=978-3-642-03629-3}}</ref>

<ref name="atkinson07">{{cite web|url=http://www.universetoday.com/7024/the-mars-landing-approach-getting-large-payloads-to-the-surface-of-the-red-planet/|title=The Mars Landing Approach: Getting Large Payloads to the Surface of the Red Planet|accessdate=September 18, 2007|author=Atkinson, Nancy|date=July 17, 2007|archive-date=August 5, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100805063953/http://www.universetoday.com/7024/the-mars-landing-approach-getting-large-payloads-to-the-surface-of-the-red-planet/|url-status=live}}</ref>

<ref name="dusty">{{Cite journal|last=Lemmon|first=M. T.|author2=et al.|title=Atmospheric Imaging Results from Mars Rovers|journal=Science|volume=306|pages=1753–1756|date=2004|doi=10.1126/science.1104474|pmid=15576613|issue=5702|bibcode = 2004Sci...306.1753L }}</ref>

<ref name="carr06">{{Cite book|first=Michael H.|last=Carr|date=2006|title=The surface of Mars|page=16|volume=6|work=Cambridge planetary science series|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-87201-4}}</ref>

<ref name="methane-me">{{cite journal|author=Formisano, V.; Atreya, S.; Encrenaz, T.; Ignatiev, N.; Giuranna, M.|title=Detection of Methane in the Atmosphere of Mars|journal=[[Science (journal)|Science]]|date=2004|volume=306|issue=5702|pages=1758–1761|doi=10.1126/science.1101732|pmid=15514118|bibcode = 2004Sci...306.1758F }}</ref>

<ref name="methane">{{cite news|date=March 30, 2004|title=Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere|publisher=[[ESA]]|url=http://www.esa.int/esaMI/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html|accessdate=March 17, 2006|archive-date=January 30, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120130050807/http://www.esa.int/esaMI/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="plumes">{{cite journal|title=Strong Release of Methane on Mars in Northern Summer 2003|journal=Science|date=February 20, 2009|first=Michael J.|last=Mumma|author2=et al.|volume=323|issue=5917|pages=1041–1045|doi=10.1126/science.1165243|url=http://images.spaceref.com/news/2009/Mumma_et_al_Methane_Mars_wSOM_accepted2.pdf|pmid=19150811|bibcode=2009Sci...323.1041M|access-date=March 18, 2015|archive-date=March 13, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120313194119/http://images.spaceref.com/news/2009/Mumma_et_al_Methane_Mars_wSOM_accepted2.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name="hand08">{{cite news|first=Eric|last=Hand|title=Plumes of methane identified on Mars|date=October 21, 2008|publisher=Nature News|url=http://esse.engin.umich.edu/psl/PRESS/Mars/NatureNews_2008.pdf|accessdate=August 2, 2009|archive-date=March 7, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120307183317/http://esse.engin.umich.edu/psl/PRESS/Mars/NatureNews_2008.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name="results">{{cite journal|title=Some problems related to the origin of methane on Mars|author=Krasnopolsky, Vladimir A.|journal=Icarus|volume=180|issue=2|pages=359–367|date=February 2005 |doi=10.1016/j.icarus.2005.10.015|bibcode=2006Icar..180..359K}}</ref>

<ref name="nature460">{{cite journal|title=Observed variations of methane on Mars unexplained by known atmospheric chemistry and physics |url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2009-08-06_460_7256/page/720 |journal=Nature|date=August 6, 2009|first=Lefèvre|last=Franck|author2=Forget, François|volume=460|pages=720–723|doi=10.1038/nature08228|pmid=19661912|issue=7256|bibcode = 2009Natur.460..720L }}</ref>

<ref name="olivine">{{cite journal|author=Oze, C.; Sharma, M.|title=Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars|journal=Geophysical Research Letters|date=2005|volume=32|issue=10|page=L10203|doi=10.1029/2005GL022691|bibcode=2005GeoRL..3210203O}}</ref>

<ref name="h">{{cite web|url=http://solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts|title=NASA, Mars: Facts & Figures|accessdate=January 28, 2010|archive-date=May 28, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100528121225/http://solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts|url-status=dead}}</ref>

<ref name="nasa_surface">{{cite web|title=Mars' desert surface...|work=MGCM Press release|publisher=NASA|url=http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|accessdate=February 25, 2007|archive-date=July 7, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070707084938/http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name="disc920901">{{cite web|first=Jeffrey|last=Kluger|date=September 1, 1992|publisher=Discover Magazine|title=Mars, in Earth's Image|url=http://discovermagazine.com/1992/sep/marsinearthsimag105|accessdate=November 3, 2009|archive-date=April 27, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120427061015/http://discovermagazine.com/1992/sep/marsinearthsimag105|url-status=live}}</ref>

<ref name="goodman97">{{cite web|last=Goodman|first=Jason C|date=September 22, 1997|url=http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101110051940/http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html|archivedate=November 10, 2010|title=The Past, Present, and Possible Future of Martian Climate|publisher=[[MIT]]|accessdate=February 26, 2007|url-status=live}}</ref>

<ref name="philips01">{{cite web|last=Philips|first=Tony|date=July 16, 2001|url=http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm|title=Planet Gobbling Dust Storms|work=Science @ NASA|accessdate=June 7, 2006|archive-date=June 13, 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20060613062647/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm|url-status=dead}}</ref>

<ref name="barlow08">{{cite book|first=Nadine G.|last=Barlow|date=2008|title=Mars: an introduction to its interior, surface and atmosphere|series=Cambridge planetary science|page=21|volume=8|isbn=0-521-85226-9|publisher=Cambridge University Press}}</ref>

<ref name="mars_eccentricity">{{cite web|first=Aldo|last=Vitagliano|url=http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html|title=Mars' Orbital eccentricity over time|work=Solex|publisher=Universita' degli Studi di Napoli Federico II|date=2003|accessdate=July 20, 2007|archive-date=September 7, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070907013516/http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name="Meeus2003">{{cite web|date=March 2003|title=When Was Mars Last This Close?|publisher=International Planetarium Society|first=Jean|last=Meeus|url=http://www.ips-planetarium.org/planetarian/articles/whenmars.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110516013312/http://www.ips-planetarium.org/planetarian/articles/whenmars.html|archivedate=May 16, 2011|accessdate=January 18, 2008|url-status=dead}}</ref>

<ref name="Baalke2003">{{cite web|date=August 22, 2003|title=Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years|publisher=meteorite-list|first=Ron|last=Baalke|url=http://www.mail-archive.com/meteorite-list@meteoritecentral.com/msg14044.html|accessdate=January 18, 2008|archive-date=July 2, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150702061723/http://www.mail-archive.com/meteorite-list@meteoritecentral.com/msg14044.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="esa31031">{{cite web|url=http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=31031|title=Close Inspection for Phobos|work=ESA website|accessdate=June 13, 2006|archive-date=January 14, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120114161949/http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=31031|url-status=live}}</ref>

<ref name="theoi">{{cite web|url=http://www.theoi.com/Olympios/AresAttendants.html|title=Ares Attendants: Deimos & Phobos|work=Greek Mythology|accessdate=June 13, 2006|archive-date=August 16, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110816024538/http://www.theoi.com/Olympios/AresAttendants.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="qjras19">{{cite journal|author=Hunt, G. E.; Michael, W. H.; Pascu, D.; Veverka, J.; Wilkins, G. A.; Woolfson, M.|title=The Martian satellites—100 years on|journal=Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society|volume=19|date=1978|pages=90–109|bibcode=1978QJRAS..19...90H}}</ref>

<ref name="phobos.html">{{cite web|author=Arnett, Bill|url=http://www.nineplanets.org/phobos.html|title=Phobos|work=nineplanets|date=November 20, 2004|accessdate=June 13, 2006|archive-date=August 14, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110814145523/http://nineplanets.org/phobos.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="ellis07">{{cite web|url=http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070517181817/http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html|archivedate=May 17, 2007|title=Geological History: Moons of Mars|publisher=CalSpace|first=Scott|last=Ellis|accessdate=August 2, 2007|url-status=dead}}</ref>

<ref name="Nowack">{{cite web|title=Estimated Habitable Zone for the Solar System|publisher=Department of Earth and Atmospheric Sciences at Purdue University|first=Robert L.|last=Nowack|url=http://web.ics.purdue.edu/~nowack/geos105/lect14-dir/lecture14_files/image022.jpg|accessdate=April 10, 2009|archive-date=August 16, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110816170852/http://web.ics.purdue.edu/~nowack/geos105/lect14-dir/lecture14_files/image022.jpg|url-status=live}}</ref>

<ref name="saltlife">{{cite news|date=February 15, 2008|title=Early Mars 'too salty' for life|publisher=BBC News|first=Helen|last=Briggs|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7248062.stm|accessdate=February 16, 2008|archive-date=May 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517125109/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7248062.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="hannsson97">{{cite book|last=Hannsson|first=Anders|title=Mars and the Development of Life|publisher=Wiley|date=1997|isbn=0-471-96606-1}}</ref>

<ref name="physorg070107">{{cite news|title=New Analysis of Viking Mission Results Indicates Presence of Life on Mars|publisher=Physorg.com|date=January 7, 2007|url=http://phys.org/news87401064.html|accessdate=March 2, 2007|archive-date=October 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121017163310/http://phys.org/news87401064.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="nutrient">{{cite web|title=Phoenix Returns Treasure Trove for Science|date=June 6, 2008|publisher=NASA/JPL|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080626.html|accessdate=June 27, 2008|archive-date=November 13, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111113100938/http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080626.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="UV">{{cite web|first=John|last=Bluck|date=July 5, 2005|title=NASA Field-Tests the First System Designed to Drill for Subsurface Martian Life|publisher=NASA|url=http://www.nasa.gov/centers/ames/research/exploringtheuniverse/marsdrill_prt.htm|accessdate=January 2, 2010|archive-date=June 29, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110629122238/http://www.nasa.gov/centers/ames/research/exploringtheuniverse/marsdrill_prt.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name="am89">{{cite journal|first=D. C.|last=Golden|author2=et al.|title=Evidence for exclusively inorganic formation of magnetite in Martian meteorite ALH84001|journal=American Mineralogist|date=2004|volume=89|issue=5–6|pages=681–695|url=http://epswww.unm.edu/facstaff/brearley/Golden_p681-695_04%5B1%5D.pdf|accessdate=December 25, 2010|archive-date=May 12, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110512155638/http://epswww.unm.edu/facstaff/brearley/Golden_p681-695_04%5B1%5D.pdf|url-status=unfit}}</ref>

<ref name="icarus172">{{cite journal|author=Krasnopolsky, Vladimir A.; Maillard, Jean-Pierre; Owen, Tobias C.|title=Detection of methane in the Martian atmosphere: evidence for life?|journal=[[Icarus (journal)|Icarus]]|date=2004|volume=172|issue=2|pages=537–547|doi=10.1016/j.icarus.2004.07.004|bibcode=2004Icar..172..537K}}</ref>

<ref name="form">{{cite journal|date=February 25, 2005|title=Formaldehyde claim inflames Martian debate|journal=Nature|doi=10.1038/news050221-15|author=Peplow, Mark }}</ref>

<ref name="dinerman04">{{cite web|last=Dinerman|first=Taylor|url=http://www.thespacereview.com/article/232/1|title=Is the Great Galactic Ghoul losing his appetite?|work=The space review|date=September 27, 2004|accessdate=March 27, 2007|archive-date=March 6, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306003606/http://www.thespacereview.com/article/232/1|url-status=live}}</ref>

<ref name="zharkov93">{{cite book|last=Zharkov|first=V. N.| date=1993|title=The role of Jupiter in the formation of planets|booktitle=Evolution of the Earth and planets|pages=7–17|bibcode=1993GMS....74....7Z}}</ref>

<ref name="icarus165_1">{{cite journal|author=Lunine, Jonathan I.; Chambers, John; Morbidelli, Alessandro; Leshin, Laurie A.|title=The origin of water on Mars|journal=Icarus|volume=165|issue=1|pages=1–8|date=2003|doi=10.1016/S0019-1035(03)00172-6|bibcode=2003Icar..165....1L}}</ref>

<ref name="barlow88">Barlow, N. G. (October 5–7, 1988). H. Frey, ed. Conditions on Early Mars: Constraints from the Cratering Record. MEVTV Workshop on Early Tectonic and Volcanic Evolution of Mars. LPI Technical Report 89-04 (Easton, Maryland: Lunar and Planetary Institute): 15 [http://adsabs.harvard.edu/abs/1989eamd.work...15B] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131025005119/http://adsabs.harvard.edu/abs/1989eamd.work...15B |date=2013-10-25 }}</ref>

<ref name="pl_org_deimos">{{cite web|url=http://www.planetary.org/explore/topics/mars/deimos.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110605084317/http://www.planetary.org/explore/topics/mars/deimos.html|archivedate=June 5, 2011|title=Deimos|work=Planetary Societies's Explore the Cosmos|accessdate=June 13, 2006|url-status=dead}}</ref>

<ref name="jbaa93">{{cite journal|author=Meeus, J.; Goffin, E.|date=1983|title=Transits of Earth as seen from Mars|journal=Journal of the British Astronomical Association|volume=93|issue=3|pages=120–123|bibcode=1983JBAA...93..120M}}</ref>

<ref name="nature436">{{cite journal|first=J. F., III|last=Bell|author2=et al.|title=Solar eclipses of Phobos and Deimos observed from the surface of Mars|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2005-07-07_436_7047/page/55|journal=Nature|volume=436|issue=7047|pages=55–57|date=July 7, 2005|pmid=16001060|doi=10.1038/nature03437|bibcode = 2005Natur.436...55B }}</ref>

<ref name="sd040317">{{cite web|author=Staff|date=March 17, 2004|work=SpaceDaily|title=Martian Moons Block Sun In Unique Eclipse Images From Another Planet|url=http://www.spacedaily.com/news/mars-mers-04zzzd.html|accessdate=February 13, 2010|archive-date=November 23, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111123164841/http://www.spacedaily.com/news/mars-mers-04zzzd.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="lloyd06">{{cite book|title=The QI Book of General Ignorance|last=Lloyd|first=John|authorlink=John Lloyd (writer)|author2=John Mitchinson|date=2006|pages=102, 299|publisher=Faber and Faber Limited|location=Britain|isbn=978-0-571-24139-2|url=http://en.wikipedia.org/wiki/The_Book_of_General_Ignorance|access-date=2015-03-18|archive-date=2012-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20120111064543/http://en.wikipedia.org/wiki/The_Book_of_General_Ignorance|url-status=live}}</ref>

<ref name="shallowsky">{{cite web|first=Akkana|last=Peck|url=http://www.shallowsky.com/mars.html|title=Mars Observing FAQ|work=Shallow Sky|accessdate=June 15, 2006|archive-date=March 14, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120314034128/http://www.shallowsky.com/mars.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="sheehan970202">{{cite web|first=William|last=Sheehan|date=February 2, 1997|title=Appendix 1: Oppositions of Mars, 1901—2035|work=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery|publisher=University of Arizona Press|url=http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/APPENDS.HTM|accessdate=January 30, 2010|archive-date=June 25, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100625043926/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/appends.htm|url-status=dead}}</ref>

<ref name="zeilik02">{{cite book|first=Michael|last=Zeilik|date=2002|title=Astronomy: the Evolving Universe|url=https://archive.org/details/astronomyevolvin0000zeil|page=[https://archive.org/details/astronomyevolvin0000zeil/page/14 14]|edition=9th|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-80090-0}}</ref>

<ref name="rao030822">{{cite web|date=August 22, 2003|last=Rao|first=Joe|url=http://www.space.com/spacewatch/mars_10_closest_030822.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090520075032/http://www.space.com/spacewatch/mars_10_closest_030822.html|archivedate=May 20, 2009|title=NightSky Friday—Mars and Earth: The Top 10 Close Passes Since 3000 B.C.|work=Space.com|accessdate=June 13, 2006|url-status=dead}}</ref>

<ref name="paob85">{{cite journal|last=Novakovic|first=B.|date=2008|title=Senenmut: An Ancient Egyptian Astronomer|journal=Publications of the Astronomical Observatory of Belgrade|volume=85|pages=19–23|bibcode=2008POBeo..85...19N|arxiv = 0801.1331 }}</ref>

<ref name="north08">{{cite book|first=John David|last=North|date=2008|title=Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology|url=https://archive.org/details/cosmosillustrate0000nort|publisher=[[University of Chicago Press]]|pages=[https://archive.org/details/cosmosillustrate0000nort/page/48 48]–52|isbn=0-226-59441-6}}</ref>

<ref name="swerdlow98">{{cite book|first=Noel M.|last=Swerdlow|date=1998|pages=[https://archive.org/details/babyloniantheory00swer/page/n20 34]–72|title=The Babylonian theory of the planets|url=https://archive.org/details/babyloniantheory00swer|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=0-691-01196-6|chapter=Periodicity and Variability of Synodic Phenomenon}}</ref>

<ref name="needham_ronan85">{{cite book|author=Needham, Joseph; Ronan, Colin A.|date=1985|title=The Shorter Science and Civilisation in China: An Abridgement of Joseph Needham's Original Text|work=The shorter science and civilisation in China|page=187|publisher=Cambridge University Press|volume=2|edition=3rd|isbn=0-521-31536-0}}</ref>

<ref name="poor08">{{cite book|first=Charles Lane|last=Poor|date=1908|title=The solar system: a study of recent observations|page=193|volume=17|work=Science series|publisher=G. P. Putnam's sons}}</ref>

<ref name="jse97">{{cite journal|title=Planetary Diameters in the Surya-Siddhanta|first=Richard|last=Thompson|journal=[[Journal of Scientific Exploration]]|volume=11|issue=2|pages=193–200 [193–6]|date=1997|url=http://www.scientificexploration.org/journal/jse_11_2_thompson.pdf|accessdate=March 13, 2010|archive-date=January 7, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100107161952/http://www.scientificexploration.org/journal/jse_11_2_thompson.pdf|url-status=dead}}</ref>

<ref name="taton03">{{cite book|first=Reni|last=Taton|date=2003|title=Planetary Astronomy from the Renaissance to the Rise of Astrophysics, Part A, Tycho Brahe to Newton|editors=Reni Taton, Curtis Wilson and Michael Hoskin|page=109|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-54205-7}}</ref>

<ref name="hirschfeld01">{{cite book|first=Alan|last=Hirshfeld|date=2001|title=Parallax: the race to measure the cosmos|pages=60–61|publisher=Macmillan|isbn=0-7167-3711-6}}</ref>

<ref name="sat57">{{cite journal|last=Breyer|first=Stephen|date=1979|title=Mutual Occultation of Planets|url=https://archive.org/details/sim_sky-and-telescope_1979-03_57_3/page/n11|journal=Sky and Telescope|volume=57|issue=3|page=220|bibcode = 1979S&T....57..220A }}</ref>

<ref name="jha15">{{cite journal|last=Peters|first=W. T.|date=1984|title=The Appearance of Venus and Mars in 1610|journal=Journal of the History of Astronomy|volume=15|issue=3|pages=211–214|bibcode=1984JHA....15..211P}}</ref>

<ref name="snyder01">{{cite web|last=Snyder|first=Dave|date=May 2001|title=An Observational History of Mars|url=http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html|accessdate=February 26, 2007|archive-date=January 6, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090106085228/http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="sagan80">{{cite book|last=Sagan|first=Carl|title=Cosmos|url=https://archive.org/details/cosmossa00saga|publisher=Random House|date=1980|location=New York City|page=[https://archive.org/details/cosmossa00saga/page/107 107]|isbn=0-394-50294-9}}</ref>

<ref name="basalla06">{{cite book|first=George|last=Basalla|date=2006|title=Civilized Life in the Universe: Scientists on Intelligent Extraterrestrials|url=https://archive.org/details/civilizedlifeinu0000basa|pages=[https://archive.org/details/civilizedlifeinu0000basa/page/67 67]–88|publisher=Oxford University Press US|isbn=0-19-517181-0|chapter=Percival Lowell: Champion of Canals}}</ref>

<ref name="maria_lane05">{{cite journal|author=Maria, K.; Lane, D.|date=2005|title=Geographers of Mars|url=https://archive.org/details/sim_isis_2005-12_96_4/page/477|journal=Isis|volume=96|pages=477–506|doi=10.1086/498590|pmid=16536152|issue=4}}</ref>

<ref name="ba3">{{cite journal|last=Perrotin|first=M.|date=1886|title=Observations des canaux de Mars|journal=Bulletin Astronomique, Serie I|volume=3|pages=324–329|bibcode=1886BuAsI...3..324P|language=French}}</ref>

<ref name="zahnle01">{{cite journal|title=Decline and fall of the Martian empire|last=Zahnle|first=K.|journal=Nature|volume=412|date=2001|issue=6843|pmid=11449281 |doi=10.1038/35084148|pages=209–213}}</ref>

<ref name="science136_3510">{{cite journal|title=Martian Biology|last=Salisbury|first=F. B.|journal=[[Science (journal)|Science]]|volume=136|issue=3510|date=1962|pages=17–26|jstor=1708777|bibcode = 1962Sci...136...17S |doi = 10.1126/science.136.3510.17|pmid=17779780}}</ref>

<ref name="ward_brownlee00">{{cite book|author=Ward, Peter Douglas; Brownlee, Donald|title=Rare earth: why complex life is uncommon in the universe|url=https://archive.org/details/rareearthwhycomp0000ward_h4j7|work=Copernicus Series|page=[https://archive.org/details/rareearthwhycomp0000ward_h4j7/page/253 253]|edition=2nd|publisher=Springer|date=2000|isbn=0-387-95289-6}}</ref>

<ref name="ssr_96_1_4">{{cite journal|doi=10.1023/A:1011945222010|title=Cratering Chronology and the Evolution of Mars|author=Hartmann, William K.; Neukum, Gerhard|journal=Space Science Reviews|volume=96|issue=1/4|pages=165–194|date=2001|bibcode=2001SSRv...96..165H}}</ref>

<ref name="science294_5548">{{cite journal|author=Krasnopolsky, Vladimir A.; Feldman, Paul D.|title=Detection of Molecular Hydrogen in the Atmosphere of Mars|journal=Science|volume=294|issue=5548|pages=1914–1917|date=2001|pmid=11729314|doi=10.1126/science.1065569|bibcode=2001Sci...294.1914K}}</ref>

<ref name="icarus168_1">{{cite journal|author=Clancy, R. T.; Sandor, B. J.; Moriarty-Schieven, G. H.|title=A measurement of the 362 GHz absorption line of Mars atmospheric H2O2|journal=Icarus|volume=168|issue=1|pages=116–121|date=2004|doi=10.1016/j.icarus.2003.12.003|bibcode=2004Icar..168..116C}}</ref>

<ref name="ssr96_1_4_197">{{cite journal|doi=10.1023/A:1011997206080|author=Halliday, A. N.; Wänke, H.; Birck, J.-L.; Clayton, R. N.|date=2001|title=The Accretion, Composition and Early Differentiation of Mars|journal=Space Science Reviews|volume=96|issue=1/4|pages=197–230|bibcode=2001SSRv...96..197H}}</ref>

<ref Name="MallamaMars">{{cite journal|author=Mallama, A.|title=The magnitude and albedo of Mars|journal=Icarus|volume=192|issue=2|pages=404–416|date=2007|doi=10.1016/j.icarus.2007.07.011|bibcode=2007Icar..192..404M}}</ref>

<ref name="Laskar2003">{{cite web |date=August 14, 2003 |title=Primer on Mars oppositions |publisher=IMCCE, Paris Observatory |author=Jacques Laskar |url=http://www.imcce.fr/Equipes/ASD/mars/oppo_en.html |accessdate=October 1, 2010 |archive-date=November 13, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111113100554/http://www.imcce.fr/Equipes/ASD/mars/oppo_en.html |url-status=live }} [http://home.surewest.net/kheider/astro/SolexMars.txt (Solex results)] {{Vebarxiv|url=https://archive.today/20130222041603/http://home.surewest.net/kheider/astro/SolexMars.txt |date=2013-02-22 }}</ref>

<ref Name="MallamaSky">{{cite journal|author=Mallama, A.|title=Planetary magnitudes|journal=Sky and Telescope|volume=121 | issue = 1|pages=51–56|date=2011}}</ref>

<ref name="CraddockHoward2002">{{cite journal|author=Craddock, R.A.; Howard, A.D.|title=The case for rainfall on a warm, wet early Mars|journal=Journal of Geophysical Research|volume=107|issue=E11|date=2002|doi=10.1029/2001JE001505|bibcode=2002JGRE..107.5111C}}</ref>

<ref name="Lewis2006">{{cite journal|author=Lewis, K.W.; Aharonson, O.|title=Stratigraphic analysis of the distributary fan in Eberswalde crater using stereo imagery|journal=Journal of Geophysical Research|volume=111|issue=E06001|date=2006|doi=10.1029/2005JE002558|bibcode = 2006JGRE..11106001L }}</ref>

<ref name="Matsubara2011">{{cite journal|author=Matsubara, Y.; Howard, A.D.; Drummond, S.A.|title=Hydrology of early Mars: Lake basins|journal=Journal of Geophysical Research|volume=116|issue=E04001|date=2011|doi=10.1029/2010JE003739|bibcode=2011JGRE..11604001M}}</ref>

<ref name="Head1999">{{cite journal|author=Head, J.W., et al.|title=Possible Ancient Oceans on Mars: Evidence from Mars Orbiter Laser Altimeter Data|journal=Science|volume=286|issue=5447|date=1999|doi=10.1126/science.286.5447.2134|bibcode = 1999Sci...286.2134H|pages=2134–7|pmid=10591640 }}</ref>

<ref name="NASAMola2007">{{cite web|date=April 19, 2007|title=Mars Global Surveyor: MOLA MEGDRs|publisher=geo.pds.nasa.gov|author=NASA|url=http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html|accessdate=June 24, 2011|archive-date=November 13, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111113104943/http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html|url-status=dead}} [http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html Mars Global Surveyor: MOLA MEGDRs] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111113104943/http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html |date=2011-11-13 }}</ref>

<ref name="miles_peters">{{cite web|title=Unmasking the Face|author=Miles, Kathy; Peters II, Charles F.|publisher=StarrySkies.com|url=http://starryskies.com/Artshtml/dln/5-98/mars.html|accessdate=March 1, 2007|archive-date=September 26, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070926225222/http://starryskies.com/Artshtml/dln/5-98/mars.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="rabkin05">{{cite book|first=Eric S.|last=Rabkin|date=2005|title=Mars: a tour of the human imagination|url=https://archive.org/details/marstourofhumani0000rabk|pages=[https://archive.org/details/marstourofhumani0000rabk/page/n141 141]–142|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=0-275-98719-1}}</ref>

<ref name="prion">{{cite web|title=Percivel Lowell's Canals|url=http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm|accessdate=March 1, 2007|archive-date=February 19, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070219093537/http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm|url-status=dead}}</ref>

<ref name="fergus04">{{cite journal|url=http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html|title=Mars Fever|first=Charles|last=Fergus|journal=Research/Penn State|date=2004|volume=24|issue=2|accessdate=August 2, 2007|archive-date=August 31, 2003|archive-url=https://web.archive.org/web/20030831084133/http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="tesla01">{{cite web|url=http://earlyradiohistory.us/1901talk.htm|title=Talking with the Planets|accessdate=May 4, 2007|last=Tesla|first=Nikola|date=February 19, 1901|publisher=Collier's Weekly|archive-date=September 1, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110901190854/http://earlyradiohistory.us/1901talk.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name="cheney81">{{cite book|last=Cheney|first=Margaret|title=Tesla, man out of time|url=https://archive.org/details/teslamanouttime00chen_507|publisher=Prentice-Hall|date=1981|location=Englewood Cliffs, New Jersey|page=[https://archive.org/details/teslamanouttime00chen_507/page/n177 162]|isbn=978-0-13-906859-1|oclc=7672251}}</ref>

<ref name="nyt2">{{cite news|first=Edward Charles|last=Pickering|title=The Light Flash From Mars|publisher=The New York Times|date=January 16, 1901|url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F10D15FE3F5E137A8EDDAF0994D9405B818CF1D3|accessdate=May 20, 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070605105717/http://nbgoku23.googlepages.com/marslight.pdf|format=PDF|archivedate=June 5, 2007|url-status=live}}</ref>

<ref name="fradin99">{{cite book|first=Dennis Brindell|last=Fradin|date=1999|title=Is There Life on Mars?|url=https://archive.org/details/istherelifeonmar00frad|page=[https://archive.org/details/istherelifeonmar00frad/page/62 62]|publisher=McElderry Books|isbn=0-689-82048-8}}</ref>

<ref name="lightman97">{{cite book|first=Bernard V.|last=Lightman|date=1997|title=Victorian Science in Context|publisher=University of Chicago Press|isbn=0-226-48111-5|pages=268–273}}</ref>

<ref name="lubertozzi_holmsten03">{{cite book|author=Lubertozzi, Alex; Holmsten, Brian|date=2003|title=The war of the worlds: Mars' invasion of earth, inciting panic and inspiring terror from H.G. Wells to Orson Welles and beyond|pages=3–31|publisher=Sourcebooks, Inc.|isbn=1-57071-985-3}}</ref>

<ref name="buker02">{{cite book|first=Derek M.|last=Buker|date=2002|title=The science fiction and fantasy readers' advisory: the librarian's guide to cyborgs, aliens, and sorcerers|url=https://archive.org/details/sciencefictionfa00buke_0|series=ALA readers' advisory series|page=[https://archive.org/details/sciencefictionfa00buke_0/page/26 26]|publisher=ALA Editions|isbn=0-8389-0831-4}}</ref>

<ref name="nyt020511">{{cite news|title=Departure of Lord Kelvin|work=The New York Times|date=May 11, 1902|page=29}}</ref>

<ref name="jonathan_swift">{{cite web|title=Swift, Jonathan and the moons of Mars|first=David|last=Darling|url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/S/Swift.html|accessdate=March 1, 2007|archive-date=August 9, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110809222025/http://www.daviddarling.info/encyclopedia/S/Swift.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="sanford09">{{cite book|first=Sanford|last=Schwartz|date=2009|title=C. S. Lewis on the Final Frontier: Science and the Supernatural in the Space Trilogy|url=https://archive.org/details/cslewisonfinalfr00schw|pages=[https://archive.org/details/cslewisonfinalfr00schw/page/n35 19]–20|publisher=Oxford University Press US|isbn=0-19-537472-X}}</ref>

<ref name="jgr107_E6">{{Cite journal | last1=Bandfield | first1=Joshua L. | title=Global mineral distributions on Mars | journal=Journal of Geophysical Research (Planets) | volume=107 | issue=E6 | pages=9–1 |date=June 2002 | doi=10.1029/2001JE001510 | bibcode=2002JGRE..107.5042B}}</ref>

<ref name="Nimmo 2005">{{cite journal | last1=Nimmo | first1=Francis | last2=Tanaka | first2=Ken | doi=10.1146/annurev.earth.33.092203.122637 | title=Early Crustal Evolution Of Mars | date=2005 | page=133 | issue=1 | volume=33 | journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences | bibcode=2005AREPS..33..133N }}</ref>

<ref name="icarus213_2_451">{{Cite journal | display-authors=1 | last1=Rivoldini | first1=A. | last2=Van Hoolst | first2=T. | last3=Verhoeven | first3=O. | last4=Mocquet | first4=A. | last5=Dehant | first5=V. | title=Geodesy constraints on the interior structure and composition of Mars | journal=Icarus | volume=213 | issue=2 | pages=451–472 |date=June 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.03.024 | bibcode=2011Icar..213..451R}}</ref>

<ref name="science324_5928_736">{{Cite journal | last1=McSween | first1=Harry Y. | last2=Taylor | first2=G. Jeffrey | last3=Wyatt | first3=Michael B. | title=Elemental Composition of the Martian Crust | journal=Science | volume=324 | issue=5928 | page=736 |date=May 2009 | doi=10.1126/science.1165871 | bibcode=2009Sci...324..736M}}</ref>
}}

== Həmçinin bax ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Mars (planet)}}
* [[Mars One layihəsi]]
* [[Yüz İllik Kosmos Uçuşu layihəsi]]

== Xarici keçidlər ==
* {{cite news |title=Marsa getmək istəyənlərə "SpaceX" kosmos nəqliyyat şirkətindən şad xəbər - FOTO/VİDEO |author= |url=http://www.islamazeri.az/marsa-getmek-isteyenlere-spacex-kosmos-neqliyyat-sirketinden-sad-xeber-fotovideo--1750.html |publisher=[[islamazeri.az]] |date=2016-09-28 |accessdate=2016-09-16 |language=az |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160928182400/http://www.islamazeri.az/marsa-getmek-isteyenlere-spacex-kosmos-neqliyyat-sirketinden-sad-xeber-fotovideo--1750.html |archivedate=2016-09-28 |url-status=live }}

{{Günəş sistemi}}

[[Kateqoriya:Mars| ]]
[[Kateqoriya:Antik dövrlərdən bəri bilinən astronomik cisimlər]]