Айҙаҡай

Айҙаҡа́й (рус. Айдака́ево) — Башҡортостандың Балаҡатай районындағы ауыл. Ҡарлыхан ауыл Советы соствына инә. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 336 кеше. Почта индексы — 452592, ОКАТО коды — 80210813002.

Ауыл
Айдакаево башҡ. Айҙаҡай
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Балаҡатай
Ауыл биләмәһе	Ҡарлыхан ауыл Советы
Координаталар	55°54′29″ с. ш. 58°43′14″ в. д.
Халҡы	↘336 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452592
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 210 813 002
ОКТМО коды	80 610 413 106
Айдакаево

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Яңы Балаҡатай): 38 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Ҡарлыхан): 6 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Үңкерҙе): 74 км

Айҙаҡай ауылы Әй йылғаһы ҡушылдығы Ыҡ йылғаһы буйында, район үҙәге Яңы Балаҡатай ауылынан төньяҡ-көнбайышҡа 38 километр һәм Үңкерҙе (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа 72 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

Тарихы

Айҙаҡай ауылына Троицк өйәҙе Ҡошсо улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған.

1795 йылда 25 йортта 170 кеше йәшәй. Ауылда тәүге төпләнеүсе исеме менән аталған. Уның улдары — 1771 йылғы Хәбибулла, 1773 йылғы Хәби, 1795 йылғы Дусмөхәмәт Айҙаҡаевтар тураһында мөғлүмәт бар. Хәбибулланың улы — Абдулғәзе, Абдулғәзенең улдары — Ғөбәйҙулла, Ғәлиулла, Мөхәмәтғәәни. Хәбиҙең улдары — Динмөхәмәт, Фәтҡулла, Кәлимулла. Дусмөхәмәттең улы Бикмөхәмәт.

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	Ҡошсо улусы	Себер даруғаһы	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	-сы йорт	-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	-сы йорт	-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	-сы йорт	-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	-сы йорт	-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	Дыуан улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	Дыуан улус Советы (1918 й.), Ҡарлыхан ауыл Советы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	РСФСР
1926	Ҡарлыхан ауыл Советы (1923 йылдан)	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Ҡарлыхан ауыл Советы	Балаҡатай районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Ҡарлыхан ауыл Советы	Балаҡатай районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Ҡарлыхан ауыл советы	Балаҡатай районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Айҙаҡай ауылының XIX быуатта артабанғы үҫеше

1834 йылда — 37 йортта 229, 1859 йылда - 26 йортта 311, 1865 йылда 55 йортта 336 кешк йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Ауылда мәсет, училище булған. 1870 йылда - 55 йортта 336, 1895 йылда - 79 йортта 422 кеше донъя көткән.

XIX быуатта игенселек системаһыҙ алып барылған. Ике атлы ағас һабан менән ер һөргәндәр. 2-шәр һуҡҡыс һәм елгәргес, дегет етештереү оҫтаханаһы булған. Мәсет эргәһендә мәктәп эшләгән.

Ауылдың XX быуаттағы һәм хәҙерге үҫеше

Айҙаҡай ауылында 1920 йылда - 117 йортта 629 кеше йәшәгән.

Әлеге ваҡытта ауылда төп мәктәп, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар.

Халыҡ һаны

Айҙаҡай ауылында башҡорттар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	629
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	485
1959 йыл 15 ғинуар	439
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	284	142	142	50,0 %	50,0 %
2002 йыл 9 октябрь	338	164	174	48,5 %	51,5 %
2010 йыл 14 октябрь	336	164	172	48,8 %	51,2 %

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

Байышев Фәнил Нафиҡ улы (15 ғинуар 1956 йыл, Балаҡатай районы, Монас ауылы — 6 ғинуар 1993 йыл, Балаҡатай районы, Айҙаҡай ауылы) — тел белгесе, шәрҡиәтсе. 1987 йылдан СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты хеҙмәткәре, 1992 йылдан — өлкән ғилми хеҙмәткәр. Ҡөрьәнде башҡорт телендә баҫтырып сығарыуҙа ҡатнашыусы (1993). Тарих фәндәре кандидаты (1992). Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1994, үлгәндән һуң).

Урамдары

• Зәки Вәлиди урамы (рус.  Заки Валиди (улица)
• Таулы урамы (рус.  Нагорная (улица)
• Фәнил Байышев урамы (рус.  Фаниля Баишева (улица)
• Туғай урамы (рус.  Луговая (улица)
• Нәжип Моғафин урамы (рус.  Нажипа Мугафина (улица)
• Шайморатов урамы (рус.  Шаймуратова (улица)
• Йәшлек урамы (рус.  Молодёжная (улица)
• Салауат Юлаев урамы (рус.  Салавата Юлаева (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар:

• Әй, Ыҡ

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.

Һылтанмалар

• Айҙаҡай // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 565. — ISBN 978-5-295-04683-4. 565 б.
• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 120—121 с. — 304 с. — ISBN 5—295—02843—7 (рус.)