Мәҙәниәт

Мәҙәниәт — (үҫтереү, һуңғараҡ — тәрбиәләү, белем биреү ҡылымдарынан) кеше эшмәкәрлегенең төрлө өлкәләрендә бик ҙур мәғәнәгә эйә булған төшөнсә. Мәҙәниәт философия, культурология, тарих, сәнғәтте өйрәнеү, лингвистика, этнолоингвистика, политология, психология, иҡтисад, педагогика фәндәрендә өйрәнелә.

Өлкән Марк Порций Катон (234—149 йй. б. э. т.), cultura һүҙе уның трактатында De Agri Cultura иң беренсе яҙылған (яҡынса 160 й. б. э. алдынан)

Мәҙәниәт төшөнсәһенә кеше эшмәкәрлеге — уның сағылышы, үҙ-үҙен танытыуы, оҫталығы, таҫыллығы инә. Шулай уҡ кешенең характер, компететлыҡ, оҫталыҡ, һәләт, белем объективлығы һәм субъективлығында ла мәҙәниәт күренә. Мәҙәниәт — кеше эшмәкәрлеге йыйылмаһының нығынған формалары, унһыҙ ул йәшәй алмай.

Мәҙәниәт — кешегә хас борсолоу, фекерҙәр менән билдәле бер ҡағиҙәләрҙе үтәү буйынса кодтар йыйылмаһы, шуның менән идара итеү тәьҫире яһау. Мәҙәниәттең килеп сығыу сығанағы булып, кеше эшмәкәрлеге, ижад, үҙ-үҙеңде танытыу тора. Мәҙәниәттең төрлө билдәләмәләре.

Донъяла мәҙәниәттең фәлсәфәүи, фәнни билдәләмәһе күп булыуы был төшөнсәгә мәҙәниәт предметы һәм объектына бәхәсһеҙ билдә кеүек һылтанырға ирек бирмәй һәм аныҡ, тар итеп конкретлауҙы талап итә. Мәҙәниәт дөйөм кешелек һәм рухи ҡиммәттәрҙе тормошҡа ашырыу сығанағы.

Терминдың тарихы

Боронғолоҡ

Марк Туллий Цицерон

Боронғо Грецияла “мәҙәниәт” терминына, “эске мәҙәниәт”, йәки икенсе төрлө “күңел мәҙәниәте” тигәнде аңлатҡан пайдейя яҡын була.

Латын сығанаҡтарында был һүҙ тәү башлап, Марк Порций Катондың латын прозаһының иң тәүге ҡомартҡыһы булған игенселек тураһындағы трактатында осрай. Был трактат баҫыуҙарҙы тәрбиәләүгә генә түгел, ә ер эшкәртеүгә айырыуса ҙур күңел йылыһы биреүгә арналған. Мәҫәлән, ер участкаһына эйә булыу өсөн Катон шундай кәңәш бирә: һатып алған ерҙе ялҡауланмай ғына бер нисә тапҡыр урап сығырға; әгәр участка яҡшы булһа, уны ҡараған һайын ул нығыраҡ оҡшаясаҡ. Бына ошо «оҡшай» тигән һүҙ мотлаҡ булырға тейеш, әгәр юҡ икән, яҡшы тәрбиә лә, йәғни мәҙәниәт тә булмаясаҡ.

Римда йәшәүселәр «мәҙәниәт» һүҙен ниндәйҙер бер объект менән эйәлек килештә ҡулланған, йәғни, бары тик камиллашыуҙы, яҡшырыуҙы белдергән һүҙбәйләнештәрҙә: «culture juries» — үҙ-үҙеңде тотоу ҡағиҙәләрен үтәү сифаты, «culture lingual» — телде камиллаштырыу һ. б.

Рим ораторы һәм философы Марк Туллий Цицерон (беҙҙең эраға тиклем 106—43) үҙенең «Тускулан әңгәмәләре»ндә «мәҙәниәт» һүҙен күсмә мәғәнәлә ҡуллана һәм фәлсәфәне «күңел мәҙәниәте» («cultura animae») тип атай. Ул фәлсәфә менән шөғөлләнгән кеше күңел һәм аҡыл мәҙәниәтенә эйә, тип һанай.

XVII—XVIII быуаттарҙа Европала

Иоганн Готфрид Гердер

Үҙаллы «мәҙәниәт» төшөнсәһенең мәғәнәһе немец юрисы һәм тарихсыһы Самуэль Пуфендорф (1632—1694) хеҙмәттәрендә барлыҡҡа килә. Ул был һүҙҙе йәмғиәтә тәрбиәләнгән «яһалма кеше»-не «тәбиғи» кешегә ҡаршы ҡуйғанда ҡуллана.

Тәүгеләрҙән булып “мәҙәниәт” һүҙен фәлсәфәүи, аҙаҡ фәнни һәм көндәлек ҡулланылышҡа 1782 йылда «Опыт истории культуры человеческого рода»китабын сығарған немец мәғрифәтсеһе И. К. Аделунг индерә.

XVIII быуаттың 80-се йылдар аҙағында фәнни ҡулланылышҡа "мәҙәниәт" терминын индергән И. Г. Гердер (1744—1803), был һүҙҙең латын теленән килеп сығыуына һәм «игенселек» һүҙе менән этимологик бәйләнешенә туранан-тура ишара итә. Үҙенең «Идеи к философии истории человечества» (1784—1791) хеҙмәттәренең һигеҙенсе китабында ул «кешелек затын тәрбиәләү»-ҙе «генетик һәм органик процесс» булараҡ характерлап: беҙ кешенең икенсе мәғәнәләге был генезисын төрлөсә атай алабыҙ. Уны мәҙәниәт, йәғни ерлек әҙерләү тип тә, яҡтылыҡ образын иҫләп, мәғрифәт тип тә атай алабыҙ, ул ваҡытта мәҙәниәт һәм яҡтылыҡ сылбыры ерҙең сигенә тиклем һуҙыласаҡ, — тип яҙа.

И. Кант, мәҫәлән, белеү, оҫталыҡ мәҙәниәтен, тәрбиә мәҙәниәтенә ҡаршы ҡуя. «Эске, техник» мәҙәниәт тип ул цивилизацияны атай, тип билдәләй А. В. Гульга. Кант цивилизацияның ҙур үҫешен күрә һәм һәм уның мәҙәниәттән айрылыуына борсола. Мәҙәниәт тә үҫешә, ләкин тәүгеһенән күпкә ҡалыша, был диспропорция күп бәләләргә сәбәпсе, ти ул..

XVIII—XIX быуаттарҙа Рәсәйҙә

XVIII быуатта һәм XIX быуаттың тәүге сирегендә рус теле составында «мәҙәниәт» лексемаһы булмай. Был турала Николай Максимович Яновский төҙөгән «Новый словотолкователь, расположенный по алфавиту» (СПб., 1804. Ч. II. От К до Н. С. 454) китабы белдерә. Ике телдәге һүҙлектәр был һүҙҙе руссаға тәржемә итеүҙең мөмкин булған варианттарын тәҡдим итә. Яңы төшөнсәне билдәләү өсөн Гердер тәҡдим иткән ике немец һүҙенә рус телендәге мәғрифәт тигән һүҙ генә тура килә.

“Мәҙәниәт” һүҙе рус теленә бары тик XIX быуаттың 30-сы йылдар уртаһында ғына килеп инә. Был һүҙҙең барлығын И. Ренофанцтың 1837 йылда сыҡҡан «Карманная книжка для любителя чтения русских книг, газет и журналов» китабында билдәләнә.. Названный словарь выделял два значения лексемы: во-первых, «хлебопашество, земледелие»; во-вторых, «образованность». Был һүҙлек лексеманы ике мәғәнәгә айыра. Тәүгеһе “игенселек”, икенсеһе “белемлелек”.

Ренофанцтың, мәҙәниәт һүҙе фәнни термин, фәлсәфәүи категория булараҡ йәмғиәт аңына инмәгән әле, тип билдәләгән һүҙлеге сығырҙан бер йыл алда, Рәсәйҙә «мәҙәниәт» төшөнсәһенә мөрәжәғәт итеп кенә ҡалмай, ә уға теоретик яҡтан дәлилләнгән ентекле билдәләмә биргән эш килеп сыға. Һүҙ Санкт-Петербург император медик-хирургия академияһының атҡаҙанған профессоры, академик Д. М. Велланский-ҙың (1774—1847) «Основные начертания общей и частной физиологии или физики органического мира» тигән яҙмалары тураһында бара. Нәҡ ошо фәлсәфәсе-шиллингианец һәм ғалим-медиктың тәбиғи фәлсәфәүи хеҙмәтенән «мәҙәниәт» терминының көндәлек ҡулланышҡа идерелеүен генә түгел, ә уның Рәсәйҙә мәҙәни-фәлсәфәүи идея булып китеүен да иҫәпләргә кәрәк.

Мәҙәниәт тарихын осорҙарға бүлеү

Хәҙерге культурологияла Европа мәҙәниәте тарихы түбәндәгесә бүленә:

• Тәүтормош мәҙәниәте (беҙҙең эраға тиклем 4 мең);
• Боронғо донъя мәҙәниәте (беҙҙең эраға тиклем 4 мең — беҙҙең эраның V быуаты). Уға боронғо көнсығыш һәм антик мәҙәниәт инә;
• Урта быуат мәҙәниәте (V—XIV быуаттар);
• Яңырыу йәки Ренессанс мәҙәниәте (XIV—XVI быуаттар);
• Яңы дәүер мәҙәниәте (XVI—XIX быуаттар);
• Мәҙәниәт тарихын осорҙарға бүлеүҙә мөһим үҙенсәлек булып, Яңырыу дәүере мәҙәниәтен үҙаллы мәҙәниәт үҫеше осоро, тип айырып ҡарау тора. Ул ваҡытта тарихи фәндәге кеүек был дәүер Һуңғы урта быуат йәки Иртә яңы дәүер тип һанала.

Мәҙәниәт һәм тәбиғәт

Мәҙәниәттең тәбиғәт менән бәйләнеше — культурология проблемаһының береһе булып тора.

Марк Порций Катон Старший мәҙәниәт төшөнсәһен ер эшкәртеүгә индереп, уны эшкәртеүсе, яҡшыртыусы, хөрмәт итеүсе тип билдәләй. Был йәһәттән мәҙәниәт һүҙе кешенең тәбиғәт менән уртаҡ файҙаға йүнәлтелгән хемәттәшлеге кеүек күҙ алдына баҫа. Бындай хеҙмәттәшлектә кеше тәбиғәтте үҙ хеҙмәтенең ижады менән байытып, йәнләндереп, унан матди тупланма ҡабул итеп ала, фекер йыя, өйрәнә. Тәбиғәтте ҡыйратыу кешелеккә лә зыян итмәй ҡалмай. Мәҙәниәтте күрһәткән бындай күренеш юғары аң эшмәкәрлеге була алмай.

Кешенең тәбиғәт менән аңлы хеҙмәттәшлек итеү принцибынан ситләшеүе тупланған мәҙәни байлыҡтың түбәнәйенә килтереүенә ышаныу ҡыйын түгел. Быға миҫал булып, күп кенә үҫешкән боронғо донъя дәүләттәренең тарҡалыуы һәм хәҙерге мегаполистар тормошонда мәҙәниәт кризисы асыҡланыуы тора.

Мәҙәниәттең заманса төшөнсәһе

Антропологик мәҙәниәт — эшмәкәрлек яғынан — матди һәм рухи ижад продукттарында тәбиғәтте, йәмғиәтте, үҙ-үҙеңде үҙгәртеү буйынса кеше эшмәкәрлеге алымы.

Аксиологик культура — («аксиоc»— ҡиммәт) — ҡиммәтле баһа — кеше эшмәкәрлегенең хеҙмәт емеше йыйылмаһы. Уның ҡиммәте билдәле бер социаль система эсендә дөйөм танылған. Был йыйылма ошо социаль ойошманың рухи нигеҙе булып хеҙмәт итә.

Мәғлүмәт семиотик мәҙәниәте — ҡиммәттәрҙә, ниндәйҙер нормаларҙа, мәғәнәләрҙә, билдәләрҙә сағылған һәм быуындан-быуынға ташырылған социаль мөһим мәғлүмәт.

Мәҙәниәт һәм цивилизация

Ҡайҙа мәҙәниәт үлә , шунда цивилизация барлыҡҡа килә Освальд Шпенглер.

Хәҙерге «мәҙәниәт» төшөнсәһе цивилизация булараҡ XVIII быуатта — XIX быуат башында Көнсығыш Европала формалаша. Һуңғараҡ был төшөнсә, бер яҡтан, Европала төрлө төркөмдәге кешеләр араһындағы, икенсе яҡтан — бөтә донъя буйынса метрополия һәм колониялар араһындағы айырмалыҡтарҙы үҙ эсенә ала башлай. Ошонан сығып, был осраҡта «мәҙәниәт» төшөнсәһе «цивилизация» эквиваленты булып тора. Бындай билдәләмәне файҙаланып, айырым кешеләрҙе, хатта тотош илдәрҙе мәҙәни кимәле буйынса классификацияларға була. Хатта ҡайһы бер айырым авторҙар мәҙәниәтте "Донъялағы әйтелгән һәм булдырылған иң яҡшы нәмәләр "(Мэтью Арнольд), ә инде был билдәләмәгә инмәгәндәрҙе хаос һәм анархия тип атай. Был фекергә ярашлы, мәҙәниәт йәмғиәттәге социаль үҫеш һәм прогресс менән тығыҙ бәйләнгән. Арнольд үҙенең билдәләмәһен файҙалана: «…мәҙәниәт беҙгә ҡағылышлы бөтә нәмә тураһында ла белем алыу процессында бер туҡтауһыҙ камиллашыу һөҙөмтәһе…» (Арнольд, 1882).

Практикала мәҙәниәт төшөнсәһе иң яҡшы изделиелар һәм ҡылыҡтарға ҡарай, шул иҫәптән сәнғәт, классик музыка өлкәһенә. Был ҡараш буйынса, мәҙәни кеше категорияһына ошо өлкәләр менән бәйле кеше инә. Билдәләмәгә ярашлы, классик музыкаға ҡағылышлы кешеләр эшсе кварталдарҙың рэп яратыусылары йәки Австралияның традицион абориген тормош алып барыусыларына ҡарағанда юғары кимәлдә һанала.

Әммә бындай ҡарашҡа ярашлы, аҙ мәҙәниәтле кешеләр тәбиғирәк, ә юғары мәҙәниәт — «кеше тәбиғәтен» баҫыу, тип ҡараған йүнәлеш тә бар. XVIII быуаттан башлап, бындай фекер күп кенә авторҙарҙың эшендә осрай. Улар мәҫәлән, халыҡ музыкаһы ябай кешеләр тарафынан булдырылған булараҡ, тәбиғи тормошто ысыныраҡ сағылдыра, ә классик музыка өҫтән-мөҫтән генә яҙылған, тип һыҙыҡ өҫтөнә ала.

Был фекер буйынса, “көнсығыш цивилизацияһы”-нан ситтә йәшәүселәр - капитализм менән боҙолмаған “аҫыл затлы ҡырағайҙар”, тип һанала.

Бөгөн күп тикшеренеүселәр ике ҡапма-ҡаршылыҡты ла кире ҡаға. Улар «берҙән-бер дөрөҫ мәҙәниәт»-те концепция булараҡ та, уның тәбиғәткә ҡаршы ҡуйылыуын да ҡабул итмәй. Был осраҡта элиталы булмағандар, элиталы кеүектәр кеүек юғары мәҙәниәткә эйә булырға, ә көнсығышта йәшәмәгәндәр шул уҡ юғары мәҙәниәтле, тик уның икенсе төрлө сағылыуы ихтимал, тип билдәләнә. Шулай уҡ, ҡайһы бер эштәрҙә ике мәҙәниәт төрө лә: «юғары» һәм «түбән»-е лә төрлө субкультураға ҡарай.

Мәҙәниәт донъяға ҡараш булараҡ

Романтизм дәүерендә айырым кенәзлектәрҙән илде берләштереүгә һәм Австро-Венгер империяһына ҡаршы булыуға йүнәлтелгән әҙселек милли хәрәкәттәре менән айырыуса ҡыҙыҡһыныусы Германия ғалимдары мәҙәниәтте «донъяға ҡараш» тип формалаштыра. Бындай фекер системаһында бер-береһенә тура килмәгән донъяға ҡараш этник төркөмдәрҙең төп айырмаһы булып тора.

Тәүге ҡараштар менән сағыштырғанда үҫешенә ҡарамайынса, бындай мөнәсәбәт цивилизациялы мәҙәниәт һәм камиллашмаған, ябай мәҙәниәт араһында әлегә тиклем айырмалыҡ һаҡлаған.

XIX быуат аҙағына антропологтар мәҙәниәт төшөнсәһен киңәйтә һәм ул йәмғиәттең күберәк төрлөлөгөн үҙ эсенә ала. Улар, эволюция теорияһынан сығып, кешеләр бер төрлө үҫешергә тейеш, тип уйлай. Шул уҡ ваҡытта улар билдәле бер мәҙәниәттәрҙәге айырмалыҡтарҙы күрһәтеүҙә биологик эволюцияны иҫәпкә алырға теләмәүҙәрен дә белдерә. антропологтар биологик эволюция мәҙәниәт төшөнсәһен тулыһынса сағылдыра, тип ышана. Быны, үҙ эволюцияһы барышында кеше белем алыу һәм файҙаланыу буйынса берҙәм система һәм уны абстракт символдар рәүешендә башҡаларға тартыу һәләтен булдырған тип аргументлайҙар.

Кеше индивидуумы был символик системаларҙы белеү һәм өйрәнеү менән, улар биологик эволюцияға бойондороҡһоҙ рәүештә үҫешә башлай (икенсе төрлө әйткәндә, биологик яҡтан бәйләнмәгән булһалар ҙа, бер кеше икенсе кешенән белем ала). Символдарға таянып, социаль оҫталыҡҡа эйә булыу һәләте элекке аргументтарҙы "кеше тәбиғәте" һәм «тәрбиәләү» бәхәсендә ҡуша.