Прагляд крыніцы для Рыская мірная дамова 1921 году

{{Іншыя значэньні|2=Рыская дамова}}
{{Дамова
| назва                = Рыскі мір 1921 году
| поўная назва         = Рыская мірная дамова 1921 году
| выява                = Caricature for Riga Peace 1921.png
| шырыня выявы         = 300пкс
| подпіс выявы         = Карыкатура, 1921 г.
| тып                  = [[Мірная дамова]]
| дата падрыхтоўкі     =
| дата падпісаньня     = 18 сакавіка 1921
| месца падпісаньня    = [[Рыга]] ([[Латвія]])
| замацаваная пячаткай =
| набыла моц           = 30 красавіка 1921
| умовы                = польска-расейскі падзел [[Беларусь|Беларусі]] ды [[Украіна|Ўкраіны]]
| тэрмін дзеяньня      = неабмежаваны
| страціла моц         = {{Дата пачатку|17|9|1939|1}}
| падпісаная           = [[Ян Домбскі]]<hr/>[[Адольф Ёфэ]],<br />[[Эмануіл Квірынг]]
| бакі                 = [[Польшча]]<hr/>[[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]],<br />[[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінская ССР]]
| месца захаваньня     = 
| статус               = скасаваная
| мова                 = 
| мовы                 = [[Польская мова|польская]], [[Расейская мова|расейская]], [[Украінская мова|украінская]]
| сайт                 =
| wikisource           = 
}}
'''Рыская мірная дамова 1921 году''' (Рыскі падзел) — пагадненьне пра спыненьне [[Польска-савецкая вайна|Польска-савецкай вайны]] 1919—1921 гадоў і нармалізацыю адносінаў. Дамове папярэднічала [[Рыская дамова (1920)|прэлімінацыйная мірная дамова 1920 году]].

== Гісторыя ==
Рыская мірная дамова была заключаная 18 сакавіка 1921 у [[Рыга|Рызе]] паміж [[РСФСР]] і [[УССР]] з аднаго боку, і [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчай]] з другога.

Беларускія дэлегацыі ні ад [[БССР]], ні ад [[БНР]] не былі дапушчаныя да падрыхтоўкі і падпісаньня дамовы. Аднак польскі гісторык [[Зьдзіслаў Віньніцкі]] занатоўвае за [[Вадзім Круталевіч|Вадзімам Круталевічам]], што фармальна бакі вайны не ваявалі зь Беларусьсю, таму беларуская дэлегацыя не магла быць бокам дамовы<ref>Zdzisław J. Winnicki, ''Szkice kojdanowskie, Wydawnictwo GAJT'', Wrocław 2005, ISBN 83-88178-26-1, s. 114.</ref>. Дэлегацыя БССР прысутнічала ў Рызе з самага пачатку перамоваў, але яе паўнамоцтвы не былі прызнаныя польскім бокам. Расейскі бок таксама ня быў зацікаўлены ва ўдзеле беларускіх прадстаўнікоў у працэсе выпрацоўкі пагадненьня, паколькі гэта магло разбурыць дыпляматычную камбінацыю і нават сарваць заключэньне міру (ва ўмовах нежаданьня РСФСР рыхтавацца да зімовай кампаніі). Ад імя БССР выступала РСФСР. БНР апэлявала да вядучых эўрапейскіх дзяржаваў праз Раду амбасадараў у Парыжы, але сябры [[Антанта|Антанты]] падтрымлівалі Польшчу, якая была адным з асноўных элемэнтаў пасьляваеннай вэрсальскай сыстэмы.

Малавядомым зьяўляецца факт, што ў сустрэчах камісіі па тэрытарыяльных справах удзельнічаў у якасьці экспэрта беларускі камуніст [[Аляксандар Чарвякоў]]<ref>Zdzisław J. Winnicki, ''Szkice kojdanowskie, Wydawnictwo GAJT'', Wrocław 2005, ISBN 83-88178-26-1, s. 108.</ref>. Паводле прэамбулы, расейская дэлегацыя падпісала дамову «з даверанасьцю» ўраду БССР і УССР<ref>Zdzisław J. Winnicki, ''Szkice kojdanowskie, Wydawnictwo GAJT'', Wrocław 2005, ISBN 83-88178-26-1, ss. 109-110.</ref>. Артыкул другі дамовы прызнаваў «незалежнасьць» (у арыгінале: «niepodległość», «независимость») «Украіны» й «Беларусі» <ref>Zdzisław J. Winnicki, ''Szkice kojdanowskie, Wydawnictwo GAJT'', Wrocław 2005, ISBN 83-88178-26-1, s. 110.</ref>.

[[Вялікабрытанія]] на працягу савецка-польскай вайны неаднаразова рабіла захады па спыненьні вайны і выпрацавала прапановы па разьмежаваньні, — «[[лінія Кэрзана]]» павінна была ўсталяваць усходнюю граніцу Польшчы па мяжы расьсяленьня [[палякі|палякаў]], з аднаго боку, і [[беларусы|беларусаў]] і [[украінцы|ўкраінцаў]], з другога. Расея адмаўлялася ад ангельскага пасярэдніцтва і перамоваў з Польшчай да паразы [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] пад [[Варшава]]й у жніўні 1920, якое прывяло да пералому ў вайне і, урэшце, перамогі Польшчы.

== Вынікі ==
Канчатковы варыянт савецка-польскай граніцы прайшоў значна далей на ўсход ад лініі Кэрзана. Да Польшчы адышла 4,5-мільённая [[Заходняя Беларусь]] плошчай больш за 110 тыс. км². Кіраўнік савецкай дэлегацыі А. Іёфэ, увогуле, прапаноўваў саступіць Польшчы ўсю тэрыторыю тагачаснай БССР (да Бярэзіны) наўзамен на тэрытарыяльныя саступкі ўва Ўкраіне, аднак польскі бок не прыняў гэтую прапанову.<ref>[https://web.archive.org/web/20090813161201/http://jivebelarus.net/history/new-history/slutsk-history-turn.html А. Грыцкевіч. Слуцкае паўстанне. На крутым павароце гісторыі]</ref> Апроч таго, Расея пагадзілася вярнуць Польшчы розныя культурныя каштоўнасьці і выплаціць 30 млн руб. золатам. У далейшым савецкія выплаты па дамове рабіліся інструмэнтам міжнароднага ціску, напрыклад, пры спробе заключэньня савецка-польскіх гандлёвых пагадненьняў (1925)<ref>В. М. Цынкевіч. Беларуска-польскія гандлёва-эканамічныя сувязі ў 1923—1939 гг. // Белорусский журнал международного права и международных отношений. №2, 2002.</ref>.

Рыскі мір не прызналі і асудзілі: кіраўніцтва [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], [[Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянэраў]], дзеячы [[Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя|Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі]] і [[Беларуская партыя сацыялістаў-фэдэралістаў|Беларускай партыі сацыялістаў-фэдэралістаў]], прадстаўнікі нацыянальнай інтэлігенцыі БССР (у тым ліку [[Янка Купала]], [[Якуб Колас]], [[Уладзімер Дубоўка]]), [[Першая ўсебеларуская канфэрэнцыя|Першая]] (1921, [[Прага]]) і [[Другая ўсебеларуская канфэрэнцыя|Другая]] (1925, [[Бэрлін]]) [[Усебеларускія канфэрэнцыі]].

Таксама Рыскі мір не прызнала і асудзіла [[Украінская Народная Рэспубліка|Ўкраінская Народная Рэспубліка]].

Канец вайны не прынёс супакою мірнаму насельніцтву памежжа. Рабункі, [[кантрабанда]], атакі бальшавіцкіх бандаў не былі рэдкімі. Толькі ў 1924 годзе паліцыя зафіксавала на польска-савецкім памежжы 189 рабункаў і дывэрсійных нападаў ды 28 актаў сабатажу, у якіх удзельнічала каля 1000 чалавек. Імаверна, найбольшымі гэтакімі здарэньнямі былі: [[бандыцкі напад на Стоўбцы]] ды [[напад на цягнік каля Лунінца]]<ref>Jerzy Paciorkowski, ''Płonąca granica'', Policja 997, nr 12 (57), grudzień 2009, ISSN 1734-1167, s. 36. {{ref-pl}}</ref><ref name="Służba 14" >Jerzy Paciorkowski, ''Służba na wygnaniu'', Policja 997, nr 1 (58), styczeń 2010, ISSN 1734-1167, s. 14. {{ref-pl}}</ref>. Усе гэтыя акцыі мусілі засьведчыць, што польская адміністрацыя некампэтэнтная й ня можа гарантаваць бясьпеку сваіх грамадзянаў. У сувязі зь дзейнасьцю дывэрсантаў польскія ўлады актывізавалі [[Палянізацыя|палянізацыю]]<ref name="Służba 14"/>.

== Ацэнкі ==
18—19 сакавіка 2021 году [[Інстытут гісторыі]] Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі зладзіў міжнародную навуковую канфэрэнцыю «Рыскі мір 1921 году ў лёсе беларускага [[народ]]у» да 100-годзьдзя яго заключэньня. 18 сакавіка на канфэрэнцыі выступіў рэктар [[Акадэмія кіраваньня пры прэзыдэнце Беларусі|Акадэміі кіраваньня пры прэзыдэнце Беларусі]] [[Вячаслаў Даніловіч]], які заявіў: «Рыская мірная дамова — гэта [[Трагедыя|трагічная]] старонка ў [[Гісторыя Беларусі|гісторыі Беларусі]]. Наш народ быў разьдзелены на дзьве часткі. Заходнія рэгіёны Беларусі амаль 20 гадоў знаходзіліся ў складзе [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]]. Для [[беларус]]аў восень 1939 году, калі адбылося [[Узьяднаньне Беларусі|ўзьяднаньне нашага народу]], — акт гістарычнай [[Справядлівасьць|справядлівасьці]]. Для нас гэта [[Каштоўнасьць|каштоўна]]: калі б не было гэтых падзеяў, невядома, як разьвівалася б [[Беларусь]] далей. Палова нашага народу ў выніку магла быць проста [[Асыміляцыя|асымілявана]], таму што ў міжваенны пэрыяд польскімі ўладамі на тэрыторыі [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] праводзілася палітыка [[Палянізацыя|палянізацыі]] і ў выніку магла быць намнога большая, чым цяпер у Польшчы, колькасьць так званых [[Праваслаўныя палякі|праваслаўных палякаў]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Даніловіч: Рыскі мірны дагавор разьдзяліў беларускі народ на дзьве часткі|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/danilovich-ryzhski-mirny-dagavor-razdzjaliu-belaruski-narod-na-dzve-chastki-97970-2021/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=18 сакавіка 2021|дата доступу=2 лістапада 2021}}</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20090618065950/http://www.jivebelarus.net/viewphoto.html?fid=654 Фрагмэнт мапы Рыскай мірнай дамовы]
* {{ref-pl}}{{ref-ru}}{{ref-uk}}[http://isap.sejm.gov.pl/Download;jsessionid=F52078FCF79C5B654E523A681B3320AE?id=WDU19210490300&type=2 Рыская дамова аб міры між Польшчаю ды Расеяй, а таксама Ўкраінай ад 18 сакавіка 1921 г.]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Сеціўны збор прававых дакумэнтаў польскага Сойму. Дата доступу: 2 жніўня 2010.

{{Беларуская Народная Рэспубліка ў тэмах}}
{{Беларусы ў Польшчы}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1918—1939)]]
[[Катэгорыя:Польска-савецкая вайна]]
[[Катэгорыя:Міжнародныя пагадненьні Беларусі]]
[[Катэгорыя:Міжнародныя пагадненьні Польшчы]]
[[Катэгорыя:Міжнародныя пагадненьні Ўкраіны]]
[[Катэгорыя:Міжнародныя пагадненьні РСФСР]]
[[Катэгорыя:18 сакавіка]]
[[Катэгорыя:Падзеі 1921 году]]
[[Катэгорыя:Мірныя пагадненьні]]