Прагляд крыніцы для Рэфармацыя

{{Рэфармацыя}}
'''Рэфарма́цыя''' — рэлігійны й грамадзкі рух у XV і XVI стагодзьдзях, які меў за мэту рэформу [[хрысьціянства]]. Пачаткам Рэфармацыі лічыцца выступленьне [[Мартын Лютэр|Мартына Лютэра]] ў 1517 годзе, а некаторымі — дзейнасьць [[Ян Гус|Яна Гуса]] на сто гадоў раней. Галоўная мэта — гэта вяртаньне да першакрыніцы, [[Біблія|Бібліі]], вяртаньне да Боскага погляду на Царкву, на грамадзтва, на чалавека.

Ейным пачаткам прынята лічыць выступленьне доктара багаслоўя [[Вітэнбэрскі ўнівэрсытэт|Вітэнбэргскага ўнівэрсытэту]] [[Мартын Лютэр|Мартына Лютэра]], якое адбылося 31 кастрычніка 1517 году, калі ён прыбіў да дзьвярэй вітэнбэрскае [[Сабор усіх сьвятых (Вітэнбэрг)|Замкавае царквы]] свае «[[95 тэзісаў]]», у якіх выступаў супраць існуючых злоўжываньняў каталіцкай царквы, у прыватнасьці супраць продажу [[індульгенцыя]]ў. Канцом Рэфармацыі можна лічыць падпісаньне [[Вэстфальскае замірэньне|вэстфальскіх дамоваў]] у 1648 годзе{{Зноска|Edith|1966|Edith|120—121}}, паводле вынікаў якіх рэлігійны фактар перастаў адыгрываць істотную ролю ў эўрапейскай палітыцы.

Асноўнымі прычынамі Рэфармацыі зьяўляліся пераадоленьне фэадальнае раздробленасьці й узьнікненьне цэнтралізаваных дзяржаваў, [[эканамічны крызіс]] пасьля зьяўленьня велізарнае колькасьці амэрыканскага [[золата]], спусташэньне [[банк]]аў, незадаволенасьць розных слаёў насельніцтва Эўропы маральным раскладаньнем [[каталіцкая царква|каталіцкае царквы]], якое суправаджалася эканамічнай і палітычнай манапалізацыяй. Комплекс мераў, прадпрынятых каталіцкай царквой і [[езуіты|езуітамі]] для барацьбы з Рэфармацыяй, атрымалі назву [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]].

У выніку рэфармацыі зьявіўся новы кірунак у хрысьціянстве — [[пратэстанцтва]], які ў сваю чаргу мае свае адгалінаваньні: [[лютэранства]] (стваральнік — [[Мартын Лютэр]]), [[англіканцтва]] ([[Генрых VIII]]), [[кальвінізм]] ([[Жан Кальвін]]) ды іншыя.

== Гістарычныя падзеі ==
{{Хрысьціянства}}

=== Сьвятая Рымская імпэрыя ===
==== Пачатак ====
[[Файл:95Thesen.jpg|міні|220пкс|зьлева|«[[95 тэзісаў]]» Мартына Лютэра]]
[[Файл:Diet of Worms.jpg|міні|250пкс|[[Мартын Лютэр]] на Вормскім райхстагу]]
У Нямеччыне, якая да пачатку XVI стагодзьдзя ўсё яшчэ заставалася палітычна раздробленай дзяржавай, незадаволенасьць царквой падзялялі шырокія колы грамадзтва<ref>{{Спасылка
|аўтар           = 
|аўтарlink       = 
|дата публікацыі = 
|url             = http://www.zum.de/whkmla/period/reformation/hreref.html
|загаловак       = Reformation in the Holy Roman Empire 
|фармат          = 
|назва праекту   = World History at KMLA
|выдавец         = 
|дата            = 15 красавіка 2013
|мова            = 
|камэнтар        = 
}}</ref>, з тае прычыны, што зь сялянаў зьбіралася царкоўная [[дзесяціна]] й пасьмяротныя паборы, прадукцыя рамесьнікаў не магла канкураваць з прадукцыяй манастыроў, якія не абкладаліся падаткам, царква пашырала свае зямельныя ўладаньні ў гарадох, пагражаючы ператварыць мяшчанаў у пажыцьцёвых даўжнікоў<ref>{{Кніга
|аўтар         = Ермолаев, В. А.
|частка        = 
|загаловак     = Гейльброннская программа: Программа немецкого радикального бюргерства в крестьянской войне 1525 года
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = Саратов
|выдавецтва    = Издательство Саратовского университета
|год           = 1986
|том           = 
|старонкі      = 68—69
|старонак      = 262
|isbn          = 5-09-002630-0
}}</ref>. Усё гэта, а таксама велізарныя сумы грошай, якія [[Папскі Пасад]] вывозіў зь Нямеччыны, і маральнае разлажэньне духавенства, паслужыла падставай да выступленьня [[Мартын Лютэр|Мартына Лютэра]], які 31 кастрычніка 1517 году прыбіў да дзьвярэй [[Вітэнбэрская Замкавая царква|Вітэнбэрскай Замкавай царквы]] свае «[[95 тэзісаў]]». У іх доктар багаслоўя выступаў супраць продажу [[індульгенцыя]]ў і ўлады папы над адпушчэньнем грахоў. У ягоным вучэньні ён абвяшчаў, што царква й духавенства не зьяўляюцца пасярэднікам паміж чалавекам і [[Бог]]ам. Ён абвесьціў, што папская царква ня мае паўнамоцтваў даваць людзям праз сакрамэнты «адпушчэньне грахоў» і «выратаваньне душы», якое зрабіць можа толькі Бог. Асноўнае палажэньне, высунутае Лютэрам, абвяшчала, што чалавек дасягае «выратаваньня душы» (або «апраўданьня») не праз царкву й ейныя абрады, а пры дапамозе веры, што даруецца яму непасрэдна Богам<ref name="Śmiryn">{{Кніга
|аўтар         = Смирин, М. М.
|частка        = Германия в XVI и в начале XVII в.
|загаловак     = История средних веков в двух томах
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = М.
|выдавецтва    = Высшая школа
|год           = 1977
|том           = 2
|старонкі      = 48—90
|старонак      = 325
|isbn          = 
}}</ref>. Таксама Лютэр абверг аўтарытэт [[Сьвятое Паданьне|Сьвятой Традыцыі]], гэта значыць пастановаў царквы й папскіх дэкрэтаў, адводзячы ролю адзінай крыніцы рэлігійнай ісьціны толькі [[Біблія|Сьвятому Пісаньню]]<ref name="Śmiryn"/>.

Папства першапачаткова ня выказала асаблівай заклапочанасьці ягоным выступам. Сутыкненьні паміж рознымі манаскімі ордэнамі былі ня рэдкасьцю, таму дзейнаму папу здалося, што гэта чарговы «манаскі зварыш». Аднак Лютэр, заручыўшыся падтрымкай [[Фрыдрых III Саксонскі|Фрыдрыха III]], курфюрста Саксонскага, не саступаў дасыланым папскім эмісарам, у той жа час абавязваючыся не распаўсюджваць свае ідэі пры ўмове, што маўчаньне будуць захоўваць і ягоныя праціўнікі{{Зноска|Curns|1992|Кернс|125}}. Аднак падзеі на [[Ляйпцыскі дыспут|Ляйпцыскім дыспуце]] прымусілі яго перапыніць маўчаньне. Выказаўшы падтрымку [[Ян Гус|Яну Гусу]] й недавер царкоўнаму сабору, які асудзіў дзейнасьць чэскага [[гуманізм|гуманіста]], Лютэр фактычна перарваў адносіны з царквой. Наступным крокам было тое, на што да гэтага практычна ніхто не адважваўся: 10 сьнежня 1520 году пры вялізнай колькасьці народу Лютэр спаліў папскую [[Була|булу]], дзе асуджаліся ягоныя погляды. Пасьля такой падзеі ў справу ўмяшаліся сьвецкія ўлады. Ізноў абраны імпэратар [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]] [[Карл V (імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі)|Карл V]] выклікаў Лютэра на {{Не перакладзена|Вормскі райхстаг|імпэрскі сойм||Diet of Worms}} у [[Вормс]] з мэтай пераканаць яго адмовіцца ад сваіх поглядаў — падобна на тое, як сто гадоў таму аналягічную спробу зрабіў імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонт]] у дачыненьні да Гуса. Лютэру далі два дні, каб ён даў адказ на пытаньне аб тым, ці гатовы ён адмовіцца ад сваіх поглядаў, аднак нямецкі сьвятар не саступіў, за што згодна з [[Вормскі эдыкт|Вормскім эдыктам]] быў пастаўлены па-за законам на тэрыторыі Сьвятой Рымскай імпэрыі.

==== Другі этап ====
Пасьля Вормскага эдыкту пачаліся першыя рэпрэсіі супраць прыхільнікаў Лютэра. Гэтак, папскі легат [[Джыраляма Алеандэр]], які й спрыяў прыняцьцю імпэратарам гэтага рашэньня, пасьля сойма накіраваўся ў [[Нідэрлянды]], дзе паводле ягонага падгаворваньня былі спаленыя два манахі, якія сталі першымі пакутнікамі Рэфармацыі.

Фрыдрых Мудры вырашыў не пакідаць свайго прафэсара без абароны. Для гэтага Лютэр на шляху з Вормсу быў выкрадзены групай людзей курфюрста, прычым сам Фрыдрых ня ведаў, дзе знаходзіцца Лютэр, каб ня лжэсьведчыць, калі імпэратар Карл V яго спытае пра гэта{{Зноска|Elton|1963|Elton|}}{{Зноска|MacCulloch|2003|MacCulloch|132}}. Лютэр быў зьмешчаны ў аддалены замак [[Вартбург]], дзе пра ягонае знаходжаньне ведаў толькі сакратар курфюрста [[Георг Спалятын]]. У Вартбургу Лютэр заняўся перакладам спачатку [[Новы Запавет|Новага Запавету]], а затым і ўсёй [[Біблія Лютэра|Бібліі]] на [[нямецкая мова|нямецкую мову]]. Разам з гэтым у імпэрыі выступленьне Лютэра на Вормскім райхстагу ўзрушыла шырокія народныя масы, якія зыходзячы са сваіх саслоўных інтарэсаў па-рознаму трактавалі вучэньне Лютэра.

У адсутнасьць Мартына ў Вітэнбэргу разгарнуўся бюргерскі рух, на чале якога сталі [[Андрэас Карлштат]] і [[Габрыель Цьвілінг]]. Удзельнікі гэтага руху патрабавалі неадкладных радыкальных пераўтварэньняў, у прыватнасьці асуджалі каталіцкія імшы, ухвалялі ліквідацыю манаскіх абяцаньняў і выхад манахаў з манастыроў<ref name="Halubkin">{{Кніга
|аўтар         = Голубкин Ю. А.
|частка        = 
|загаловак     = Социально-политические взгляды и позиция Мартина Лютера во время второго периода раннебуржуазной революции в Германии (1521—1524 гг.).
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = Харьков
|выдавецтва    =  Автореф. дисс.
|год           = 1976
|том           = 
|старонкі      = 26
|старонак      = 
|isbn          = 
}}</ref>, часьцяком пры гэтым выказваючы сваю незадаволенасьць у форме пагромаў каталіцкіх храмаў. У процівагу «цялеснаму мяцяжу» Цьвілінга й Карлштата Лютэр прапанаваў ідэю «духоўнага бунту», то бок мірнага шляху Рэфармацыі, якая не атрымала шырокай падтрымкі сярод насельніцтва<ref name="Halubkin"/>.

{{Лютэранства}}
На працягу гэтага часу ў Лютэра былі важкія падставы спадзявацца на ўвасабленьне сваёй ідэі «духоўнага бунту», бо імпэрскае панаваньне насуперак папскай буле 1520 году й Вормскаму эдыкту 1521 году не забараняла рэфарматарскія рухі, пераносячы канчатковае рашэньне на будучы райхстаг або царкоўны сабор. Новыя райхстагі адкладвалі разгляд справы да скліканьня царкоўнага сабора, толькі забараняючы Лютэру друкаваць новыя кнігі.

Аднак увасьлед за рухам радыкальнай бюргерскай групоўкі, якая суправаджалася стыхійнымі выступамі народных масаў, у краіне адбылося выступленьне імпэрскага [[рыцарства]]. У 1523 годзе частка рыцараў на чале з [[Ульрых фон Гутэн|Ульрыхам фон Гутэнам]] і [[Франц фон Зікінген|Францам фон Зікінгенам]], незадаволеных сваім становішчам у імпэрыі, падняла паўстаньне, абвесьціўшы сябе прадаўжальнікамі справы Рэфармацыі, аднак асноўнай мэтай паўстаньня было падвышэньне статуса рыцарства ў краіне.

==== Сялянская вайна Томаса Мюнцэра ====
{{Асноўны артыкул|Сялянская вайна ў Нямеччыне}}
Сялянская вайна стала сьледзтвам тлумачэньня сялянскімі масамі ідэяў Рэфармацыі як закліку да сацыяльных пераўтварэньняў. Шмат у чым гэтым настроям спрыяла вучэньне [[Томас Мюнцэр|Томаса Мюнцэра]], які ў сваіх казаньнях заклікаў да паўстаньня, сацыяльна-палітычнага перавароту. Аднак няздольнасьць сялянскіх масаў і бюргерства згуртавацца ў сумеснай барацьбе прывяла да паразы ў вайне<ref name="Śmiryn"/>. Пасьля сканчэньня [[Сялянская вайна ў Нямеччыне|Сялянскай вайны]] на райхстазе ў [[Шпаер]]ы ў 1526 годзе дзеяньне Вормскага эдыкту паводле патрабаваньняў нямецкіх князёў было прыпынена. Аднак праз тры гады там жа Вормскі эдыкт быў пацьверджаны, што выклікала пратэст шасьці нямецкіх князёў і некалькіх імпэрскіх гарадоў. Паводле назвы гэтага дакумэнта — [[Шпаерская пратэстацыя|Шпаерскай пратэстацыі]] — прыхільнікі Рэфармацыі надалей пачалі называцца [[пратэстант]]амі{{Зноска|Curns|1992|Кернс|171}}.

У 1527 годзе Лютэр зрабіў візытацыі ў парафіі, якія цяпер лічыліся эвангеліцкімі. Вынік быў засмучальным: рэфарматара ўразіла глыбокае невуцтва ня толькі вернікаў, але і кіраўнікоў прыходаў. У выніку Лютэр напісаў дзьве кнігі — [[Малы Катэхізіс]], прызначаны для вернікаў, і [[Вялікі Катэхізіс Мартына Лютэра|Вялікі Катэхізіс]], які прызначаўся для пастараў. У іх Лютэр даў сваё тлумачэньне [[Дзесяць запаведзяў|Дзесяці прыказаньням]], малітве [[Ойча наш]], [[Сымбаль веры|Сымбалю веры]], выклаў у чым сэнс і як адбываюцца [[хрост]] і [[сакрамэнт]]. У 1529 годзе [[Філіп Гэсэнскі|Філіпам Гэсэнскім]] была зроблена спроба аб’яднаць намаганьні прыхільнікаў Лютэра й [[Ульрых Цьвінглі|Цьвінглі]] ў ходзе супольнага дыспуту. Аднак у выніку ўдзельнікі [[Марбурскі дыспут|Марбурскага дыспуту]] ня здолелі дамовіцца па адным адзіным пункце з шаснаццаці. Гэта пункт датычны рэальнай прысутнасьці плоці й Крыві Хрыста ў [[эўхарыстыя|эўхарыстыі]]. У выніку Лютэр адмовіўся прызнаць у Цьвінглі адзінаверца.

==== Аўгсбурскі райхстаг ====
{{Асноўны артыкул|Аўгсбурскі райхстаг}}
[[Файл:Augsburger-Reichstag.jpg|міні|170пкс|Аўгсбурскі райхстаг]]
На наступным райхстагу ў [[Аўгсбург]]у процідзейныя бакі зрабілі спробу дамовіцца. Лютэру было забаронена ўдзельнічаць у імпэрскім сходзе, у выніку ён накіраваў дэлегатам на сойм свайго сябра й аднадумца [[Філіп Мэлянхтон|Філіпа Мэлянхтона]], які прадставіў там дакумэнт, пасьля названы [[Аўгсбурскае спавяданьне|Аўгсбурскім спавяданьнем]]. Прыхільнікі [[каталіцтва]] вылучылі свае аргумэнты супраць тэксту, якія былі агучаныя, зрэшты пісьмовы тэкст прыхільнікам Рэфармацыі пададзены ня быў. Апошнія, аднак, пасьпелі запісаць аргумэнты апанэнтаў на слых. У якасьці адказу Мэлянхтонам пад кіраўніцтвам Лютэра быў напісаны больш аб’ёмны тэкст — [[Апалёгія Аўгсбурскага вызнаньня]]. Гэта былі першыя дакумэнты, у якіх было больш-менш пасьлядоўна выкладзена дагматычнае вучэньне новага рэлігійнага руху.

У ходзе райхстагу веравызнаўчыя тэксты былі складзеныя й прыхільнікамі Цьвінглі, якія атрымалі назву [[Тэтрапалітанскае вызнаньне]]. Пасьля Аўгсбурскага райхстагу пратэстанцкія князі пачалі фармаваць абарончы [[Шмалькальдэнскі зьвяз]], натхняльнікам стварэньня якога зьявіўся [[Філіп Гэсэнскі]].

==== Пасьля сьмерці Лютэра ====
Адразу ж пасьля сьмерці Лютэра пратэстантаў Нямеччыны чакала суровае выпрабаваньне. Атрымаўшы шэраг перамогаў над [[туркі|туркамі]] й [[французы|французамі]], імпэратар Карл V вырашыў заняцца ўнутранымі справамі. Склаўшы зьвяз з Папам і [[Вільгельм Баварскі|Вільгельмам Баварскім]], ён накіраваў свае войскі на землі князёў-удзельнікаў Шмалькальдэнскага зьвяза. У выніку [[Шмалькальдэнская вайна|Шмалькальдэнскай вайны]] войскі пратэстантаў былі разгромленыя, у 1547 году войскамі імпэратара быў захоплены Вітэнбэрг, які ўжо амаль 30 гадоў зьяўляўся неафіцыйнай сталіцай пратэстанцкага сьвету, аднак магіла Лютэра паводле загаду імпэратара не была разварушана, а курфюрст [[Ёган-Фрыдрых Саксонскі]] й ляндграф Філіп апынуліся за кратамі. У выніку на райхстагу ў Аўгсбургу 15 траўня 1548 году быў абвешчаны [[інтэрым]] — пагадненьне паміж каталікамі й пратэстантамі, згодна зь якім пратэстанты былі вымушаныя пайсьці на значныя саступкі. Аднак увасобіць плян Карлу не атрымалася: пратэстантызм ужо быў добра разьвіты ў Нямеччыне й зьяўляўся рэлігіяй ня толькі князёў і купцоў, але сялянаў і рудакопаў, у выніку чаго правядзеньне інтэрыму сустракала ўпарты супраціў.

Тады зь ініцыятывы [[Морыц Саксонскі|Морыца Саксонскага]] група ўмераных пратэстанцкіх тэолягаў на чале з Мэлянхтонам выпрацавала больш прымальны для лютэранаў тэкст інтэрыма, аднак і ён выклікаў нэгатыўную рэакцыю з боку зацятых прыхільнікаў Рэфармацыі, якія атрымалі назву [[гнэсыёлютэране|гнэсыёлютэранаў]]. Канфлікт паміж імі й прыхільнікамі Мэлянхтона працягваўся амаль 30 гадоў.

=== Швайцарыя ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Швайцарыі}}
Сытуацыя, аналягічная нямецкай, склалася й у [[Швайцарыя|Швайцарыі]], дзе аўтарытэт каталіцкай царквы ўпаў з-за злоўжываньняў, распусты й невуцтва клірыкаў. Манапольнае становішча царквы ў галіне ідэалёгіі тут таксама было падарвана посьпехамі сьвецкай адукацыі й ідэямі [[гуманізм]]у. Аднак у Швайцарыі да ідэалягічных перадумоваў дадаліся яшчэ і палітычныя, мясцовае бюргерства імкнулася ператварыць [[канфэдэрацыя|канфэдэрацыю]] незалежных адзін ад аднаго кантонаў у [[фэдэрацыя|фэдэрацыю]], правесьці сэкулярызацыю царкоўных земляў, забараніць вайсковае найміцтва, якое адцягвала працоўныя рукі ад вытворчасьці.

Аднак падобныя настроі пераважалі толькі ў т.зв. гарадзкіх кантонах краіны, дзе ўжо зарадзіліся капіталістычныя адносіны. У больш кансэрватыўных лясных кантонах захоўваліся сяброўскія адносіны з каталіцкімі манархіямі [[Эўропа|Эўропы]], арміі якіх яны й забясьпечвалі наймітамі. Да таго ж Рэфармацыя ў Швайцарыі падтрымлівалася канфэдэрацыяй незалежных тэрыторыяў, такім чынам гарады і мястэчкі самі абіралі тое веравызнаньне, якое яны лічылі верным. Цесная сувязь палітычна-ідэалягічнага пратэсту і спарадзіла рух Рэфармацыі ў Швайцарыі, найбольш яркімі прадстаўнікамі якога выступілі [[Ульрых Цьвінглі]] й [[Жан Кальвін]].

==== Цюрыскі рэфарматар ====
[[Файл:Ulrich Zwingli.jpg|міні|220пкс|зьлева|Выява [[Ульрых Цьвінглі|Ульрыха Цьвінглі]]]]
{{Асноўны артыкул|Ульрых Цьвінглі}}
Пачатак руху быў пакладзены ў [[Цюрых]]у, дзе ў 1518 годзе сьвятаром катэдральнага сабора быў абраны прапаведнік [[Ульрых Цьвінглі]]. Ужо добра вывучыўшы [[Біблія|Біблію]], ён у сваіх казаньнях пачаў вучыць народ таму, што выратаваньне дасягаецца не захаваньнем рэлігійнай абраднасьці, а верай у адкупленчую ахвяру [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]]. У хуткім часе сьвятар пайшоў далей, і ў сакавіку 1522 году ён з катэдры выказаўся пра адсутнасьць неабходнасьці захаваньня царкоўнага [[Пост|паста]], і адпаведна, выплаты царкоўнага штрафу за ягонае невыкананьне, а ў ліпені таго ж году напісаў два адкрытыя лісты біскупу Канстанцскаму й чальцам [[Швайцарскі зьвяз|Швайцарскага зьвязу]] пра шкоду [[цэлібат]]у і пра дазвол духавенству ўступаць у шлюб.

У гэты час цюрыскі гарадзкі савет прызначыў правядзеньне дыспуту, на якім Цьвінглі на падставе Бібліі павінен быў даказаць праўдзівасьць свайго вучэньня. На дыспут былі запрошаны арцыбіскуп і прадстаўнікі ўсіх кантонаў, аднак прыехалі толькі прадстаўнікі [[Шафгаўзэн]]а. Арцыбіскуп даслаў свайго вікарыя Фабэра, якому была дадзена ўстаноўка выслухаць Цьвінглі, але ў спрэчкі не ўступаць. У сваю чаргу рэфарматар грунтоўна падрыхтаваўся да дыспуту, напісаўшы 67 тэзісаў — праграму як царкоўнай, так і дзяржаўнай рэформы, якую ён зьбіраўся на гэтым дыспуце абараніць. Дыспут пачаўся 29 студзеня 1523 году, і паводле ягоных выніках Цюрых надалей адмовіўся прызнаваць уладу Канстанцкага арцыбіскупа й прыступіў да шырокіх царкоўных рэформаў.

15 сакавіка 1524 году ў Цюрыху быў выдадзены ўказ пра скасаваньне [[імша|імшы]] й зьнішчэньне абразоў. У выніку з цэркваў былі выдалены ўсе выявы, зламаныя арганы, мошчы сьвятых пахаваны. Акрамя іншага, Цьвінглі прыступіў да пераўладкаваньня царкоўнай арганізацыі — калі раней уся ўлада належала біскупам, то Цьвінглі ўзмацьніў дэмакратычныя тэндэнцыі ў арганізацыі царквы, паставіўшы на чале прыход, які сам абіраў сабе прапаведніка. За Цюрыхам рушылі ўсьлед царкоўныя рэформы ў іншых швайцарскіх гарадох, як то [[Бэрн]]е, [[Базэль|Базэлі]], [[Шафгаўзэн]]е, [[Санкт-Гален]]е й [[Глярус]]е, дзе паступова да ўлады прыйшлі прыхільнікі Рэфармацыі, аднак частка гэтак званых лясных кантонаў [[Швіц (кантон)|Швіц]], [[Уры (кантон)|Уры]], [[Унтэрвальдэн]] і [[Цуг (кантон)|Цуг]], і гарады [[Люцэрн]] і [[Фрыбур (горад)|Фрыбур]] засталіся верныя каталіцтву. У канфэдэрацыі насьпяваў раскол, таму ў 1528 годзе каталікі прапанавалі зладзіць дыспут, ад якога да гэтага часу ўсяляк ухіляліся.

У 1529 годзе паміж кантонамі паўстаў першы канфлікт. Падставай яго быў арышт у [[Швіц (кантон)|Швіцы]] цюрыскага сьвятара [[Якаб Кайзэр|Якаба Кайзэра]], які быў спалены нягледзячы на пратэсты Цюрыху. У адказ Цюрых і Бэрн вылучылі свае сілы да [[Капэль|Капэлю]]. Аднак пры пасярэдніцтве іншых кантонаў паміж супрацьлеглымі бакамі быў складзены мір, па ўмовах якога пратэстанцкія кантоны сталіся пераможным бокам і атрымлівалі значную грашовую кампэнсацыю. Гэтак званая [[першая Капэльская вайна]] скончылася, так і не пачаўшыся.

У 1531 годзе насьпела новая канфрантацыя паміж «хрысьціянскім зьвязам» і ляснымі кантонамі. Аднак [[Бэрн]] адмовіўся ад рашучых дзеяньняў, выступаючы за блякаду каталіцкіх кантонаў. Ды й у самім Цюрыху прыхільнікаў ваенных дзеяньняў было няшмат. У выніку цюрыскае войска аказалася нашмат меншым, чым чакалася. 11 кастрычніка 1531 году цюрыскі атрад быў разгромлены пераўзыходнымі сіламі праціўніка, сярод забітых быў Цьвінглі, які пасьмяротна быў асуджаны й чвартаваны.

==== Жэнэва ====
[[Файл:Calvin 1562.jpg|міні|220пкс|Партрэт [[Жан Кальвін|Жана Кальвіна]]]]
Зь цягам часу рэфарматарскі рух зрушыўся зь нямецкай Швайцарыі ва францускую частку, то бок зь Цюрыха ў [[Жэнэва|Жэнэву]], дзе першапачаткова рэфарматарскі рух ачоліў [[Гіём Фарэль]], які яшчэ на пачатку 1520-х гадоў быў вымушаны з-за сваіх поглядаў эміграваць з [[Францыя|Францыі]]. Тут ён актыўна займаўся рэфарматарскай дзейнасьцю, дапамагаў Ульрыху Цьвінглі, [[Ёган Экалямпадыюс|Ёгану Экалямпадыюсу]] й [[Мартын Буцэр|Мартыну Буцэру]], прымаў удзел у наладжваньні кантактаў з [[вальдэнсы|вальдэнсамі]]. У 1532 годзе Фарэль прапаведаваў у Жэнэве. Сваёй пропаведзю ён прыцягнуў шмат прыхільнікаў, аднак выклікаў сваімі прамовамі незадаволенасьць кіраўніцтва гораду й быў выгнаны. Аднак пры дапамозе ўладаў Бэрна, які аказваў Жэнэве вайсковую дапамогу, яму ўдалося вярнуцца ў горад. У 1536 годзе гарадзкі савет Жэнэвы прыняў рашэньне аб усталяваньні ў горадзе рэфармаванага набажэнства. Аднак Фарэль адчуваў, што яму не хапае здольнасьцяў стаць на чале руху.

Улетку 1536 году праз Жэнэву праяжджаў [[Жан Кальвін]], якога Фарэль папрасіў застацца дзеля пашырэньня дзейнасьці па рэфармаваньні царквы. Кальвін пагадзіўся й разам з Фарэлем прапанаваў гарадзкому савету свой праект т.зв. {{Не перакладзена|Артыкулы па парадкаваньні царквы і набажэнстваў у Жэнэве|«Articles concernant l'organisation de l'église et du culte à Genève» (Артыкулаў па парадкаваньні царквы і набажэнстваў у Жэнэве)|fr|Confessions de foi}}. Усьлед за тым былі складзеныя [[катэхізіс]] і вызнаньне. Хоць Фарэль і выказваў у вызнаньні свой слабы погляд на адлучэньне, але ўвогуле ён падпарадкаваўся памкненьням Кальвіна й ягонага вучэньня пра незалежнасьць царквы ад дзяржавы. Ужываньне праграмы Кальвіна выклікала ў Жэнэве апазыцыю, і пасьля перамогі партыі «лібэртынаў» на выбарах 1538 году справа дайшла да выгнаньня абодвух рэфарматараў з гораду. У 1540 годзе прыхільнікі Кальвіна й Фарэля, [[гілермэны]], заклікалі Кальвіна назад. Пасьля доўгай барацьбы ў 1542 годзе рэфарматары здолелі настаяць на арганізацыі царквы ў духу Кальвіна.

Для большай эфэктыўнасьці рэформаў Кальвін прапаноўваў выкарыстоўваць дзяржаўны апарат, каб прыводзіць у выкананьне суровыя пакараньні, якія былі залішне жорсткімі. Гэтак у 1553 годзе ўлады гораду Жэнэвы з прычыны выраку [[Кансысторыя|Кансысторыі]] спалілі навукоўца й прапаведніка [[Мігель Сэрвэт|Мігеля Сэрвэта]], які прапаведаваў [[Антытрынітарызм|антытрынітарнае вучэньне]]. У выніку напружанай працы Кальвіна, Фарэля й іхных аднадумцаў Жэнэва ў выніку стала новым цэнтрам Рэфармацыі ў Швайцарыі. У 1549 годзе Кальвін і [[Генрых Булінгер|Булінгер]] падпісалі Цюрыскае пагадненьне, у выніку якога адбылося аб’яднаньне кальвіністаў і пасьлядоўнікаў Цьвінглі. У 1559 годзе была створаная [[Жэнэўская акадэмія]], якая занялася падрыхтоўкай кадраў для новай канфэсіі.

=== Скандынавія ===
[[Файл:Gustav Vasa triumphs 3.jpg|міні|320пкс|Трыюмф [[Густаў I Ваза|Густава Вазы]]. Жанчына ў жоўтым увасабляе Каталіцкую Царкву]]
На працягу XVI стагодзьдзя ўся [[Скандынавія]] зьвярнулася ў лютэранства, калі манархі [[Данія|Даніі]], якія таксама панавалі ў [[Нарвэгія|Нарвэгіі]], [[Ісьляндыя|Ісьляндыі]], і [[Швэцыя|Швэцыі]] (разам зь [[Фінляндыя]]й) прынялі новую веру.

==== Данія ====
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Даніі, Нарвэгіі і Гальштайне}}
Падчас панаваньня [[Фрэдэрык I|Фрэдэрыка I]] ў 1523—1533 гады Данія афіцыйна заставалася каталіцкай дзяржавай. Але не зважаючы на тое, што Фрэдэрык першапачаткова абавязаўся перасьледваць лютэранаў, ён неўзабаве прыняў палітыку абароны лютэранскіх прапаведнікаў і рэфарматараў, сярод якіх самым вядомым быў [[Ганс Таўзэн]]<ref name="Gilbert"/>. Лютэранства, такім чынам, шырока распаўсюдзілася сярод дацкага насельніцтва. Сын Фрэдэрыка, [[Крыстыян III (кароль Даніі)|Крыстыян]], быў лютэранінам, што перашкодзіла ягонаму абраньню на пасаду караля пасьля сьмерці ягонага бацькі. У 1536 годзе шэраг каталіцкіх біскупаў спынілі дзейнасьць Нацыянальнага сходу<ref>{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://www.eldrbarry.net/heidel/scanref.pdf
 | загаловак       = The Scandinavian Reformers
 | фармат          = pdf
 | назва праекту   = 
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}</ref>. У наступным годзе, пасьля перамогі ў [[Графская вайна|Графскай вайне]], ён стаў каралём пад імем Крыстыян III і працягнуў рэфармаваньне дзяржаўнай царквы пры садзейнічаньні [[Яганэс Бугенгаген|Яганэса Бугенгагена]].

==== Швэцыя ====
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Швэцыі}}
[[Рэфармацыя ў Швэцыі|У Швэцыі Рэфармацыя]] была пашырана паводле ініцыятывы [[Густаў I Ваза|Густава Вазы]], які быў абраны каралём у 1523 годзе. Спрэчкі з папам з нагоды ўмяшаньня апошняга ў швэдзкія царкоўныя справы прывялі да спыненьня афіцыйных сувязяў паміж Швэцыяй і [[папства]]м з 1523 году, якое працягваецца й да гэтага часу<ref name="Gilbert">{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/gilbert/12.html
 | загаловак       = Chapter 12 The Reformation In Germany And Scandinavia
 | фармат          = pdf
 | назва праекту   = 
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = Renaissance and Reformation by William Gilbert
}}</ref>. Праз чатыры гады, на паседжаньні [[рыксдаг]]у ў [[Вэстэрос]]е, кароль пасьпяхова прымусіў рыксдаг прызнаць ягоную ўладу над нацыянальнай царквой. Такім чынам рушылі наступныя вынікі: кароль атрымаў валоданьне ўсёй царкоўнай маёмасьцю,  царкве цяпер для прызначэньня [[эпіскап]]аў патрабавалася каралеўская ўхвала; духавенства падпадала пад грамадзянскае права;  «чыстае Слова Боскае» афіцыйна павінна было прапаведвацца ў царкве і ў школах з пазыцыі лютэранскіх ідэяў<ref name="Gilbert"/>.

=== Ангельшчына ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Ангельшчыне}}
[[Файл:Darnley stage 3.jpg|міні|200пкс|Каралева [[Ангельшчына|Ангельшчыны]] й Ірляндыі [[Лізавета I]]]]
Аддзяленьне [[англіканства|англіканскай царквы]] ад панаваньня Рыму пры [[Генрых VIII|Генрыху VIII]], пачынаючы з 1529 і сканчваючы 1537 годам, адбывалася падчас шырокага руху Рэфармацыі, аднак рэлігійныя зьмены ў ангельскай нацыянальнай царкве працягваліся больш кансэрватыўна, чым у іншых краінах Эўропы. Рэфарматары англіканскай царквы на працягу стагодзьдзяў вагаліся паміж сымпатыямі да старажытнай каталіцкай традыцыі й рэфармацкімі прынцыпамі, паступова разьвіваючы традыцыю сярэдняга шляху паміж рымска-каталіцкай і пратэстанцкай традыцыямі.

[[Рэфармацыя ў Ангельшчыне|Ангельская Рэфармацыя]] праходзіла па іншым шляху ў адрозьненьне ад кантынэнтальнай Эўропы, то бок у Ангельшчыне ўжо даўно быў моцны антыклерыкалізм, а таксама меўся рух [[лоларды|лолардаў]] [[Джон Ўікліф|Джона Ўікліфа]], які згуляў важную ролю ў натхненьні чэскіх [[гусіты|гусітаў]]. Аднак гэты рух быў фактычна задушаны да таго часу і знаходзіўся ў падпольным стане, таму ацаніць ступень ягонага ўплыву ў 1520-я гады вельмі цяжка. Адрозны характар ангельскай Рэфармацыі абумоўлены першапачаткова палітычнымі патрэбамі Генрыха VIII.

Генрых першапачаткова быў шчырым каталіком і нават напісаў кнігу, якая рэзка крытыкавала дзейнасьць Лютэра, але пазьней ён палічыў мэтазгодным і карысным парываньне адносінаў з папам. Кароль Генрых вырашыў вылучыць англіканскую царкву з-пад улады Рыма. У 1534 годзе ім быў падпісаны [[Акт аб супрэматыі]], які абвесьціў ангельскага караля кіраўніком англіканскай царквы. Паміж 1535 і 1540 гадамі [[Томас Кромўэл]] праводзіў палітыку, вядомую як [[Т’юдараўская сэкулярызацыя]]. Шанаваньне некаторых сьвятых, паломніцтва й пэўныя сьвятыні таксама падвергнуліся нападам. Вялікая колькасьць царкоўных земляў і маёмасьці перайшла ў рукі кароны й у канчатковым выніку да шляхты.

Аднак Рэфармацыі Генрыха былі й свае выбітныя праціўнікі, як то сьвяты [[Томас Мор]] і біскуп [[Джон Фішэр]], якія былі сьмяротна пакараныя за сваю апазыцыю да караля. Разам з англіканствам пашырыліся й іншыя пратэстанцкія рухі, як то [[цьвінгліянства]] й кальвінізм, якія, аднак, у Ангельшчыне не прыжыліся. Пасьля сьмерці Генрыха ангельскім каралём стаў ягоны малагадовы сын [[Эдўард VI|Эдўарда VI]], англіканін паводле веры, які дзякуючы сваім упаўнаважаным дарадцам герцагу [[Самэрсэт]]у й герцагу [[Нартумбэрлэнд]]у працягнуў справу свайго бацькі.

Тым ня менш рэлігія ў Ангельшчыне ўсё яшчэ знаходзілася ў стане сталай зьмены. Пасьля кароткага каталіцкага аднаўленьня падчас панаваньня [[Марыя I|Марыі]] ў 1553—1558 гадах кансэнсус быў дасягнуты падчас панаваньня [[Лізавета I|Лізаветы I]], хоць гэты момант зьяўляецца ня поўнасьцю вызначаным сярод гісторыкаў. Але менавіта рэлігійнае ўрэгуляваньне Лізаветы ў значнай ступені сфармавала англіканства ў своеасаблівай традыцыі, якая вагалася паміж ускрайнім кальвінізмам з аднаго боку, і рымскім каталіцызмам з другога, але ў параўнаньні з крывавым і хаатычным станам справаў у суседняй Францыі рэлігійная сытуацыя была адносна ціхай ажно да [[Ангельская рэвалюцыя|Ангельскай рэвалюцыі]] ў XVII стагодзьдзі.

=== Шатляндыя ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Шатляндыі}}
[[Файл:John Knox preaching.JPG|міні|180пкс|Прапаведваньне [[Джон Нокс|Джона Нокса]]. Фрагмэнт вітражу ў Сэйнт-Джайлзе, [[Эдынбург]].]]
Рэфармацыя ў [[Шатляндыя|Шатляндыі]] скончылася стварэньнем нацыянальнай царквы, што было падтрымана ангельскім урадам дзеля зьмяншэньня францускага ўплыву на Шатляндыю. Лідэрам і пачынальнікам [[Рэфармацыя ў Шатляндыі|шатляндзкай Рэфармацыі]] разглядаюць [[Джон Нокс|Джона Нокса]].

Рэфармацыйны парлямэнт, куды ўваходзіў і Джон Нокс, у 1560 годзе скасаваў каталіцтва ў краіне паводле «Шатляндзкага вызнаньня веры», якое забараняла сьвяткаваньне месы й зацьвердзіла пратэстанцкую дактрыну. Гэта стала магчымым дзякуючы рэвалюцыі супраць францускага панаваньня ў асобе рэгентшы [[Марыя дэ Гіз|Марыі дэ Гіз]], якая кіравала Шатляндыяй у адсутнасьць сваёй дачкі [[Марыя Ст’юарт|Марыі Ст’юарт]], каралевы Шатляндыі й [[Францыя|Францыі]].

Падчас рэфарматарскага руху была створана [[Царква Шатляндыі]], а празь яе ўсе астатнія [[прэсьбітэрыянства|прэсьбітэрыянскія]] цэрквы па ўсім сьвеце.

Духоўнае адраджэньне ўспыхнула таксама сярод рыма-каталікоў неўзабаве пасьля дзейнасьці [[Мартын Лютэр|Мартына Лютэра]] і прывяло да стварэньня [[Рух Кавэнанта|руху Кавэнанта]], папярэдніка шатляндзкага прэсьбітэрыянства. Гэты рух шырока распаўсюдзіўся ў Шатляндыі і нават меў вялікі ўплыў на фармаваньне [[пурытанства]] ў англіканскай царкве ў [[Ангельшчына|Ангельшчыне]]. Шатляндзкія канвэнанты падвяргаліся перасьледам з боку рыма-каталіцкай царквы, з-за чаго некаторая частка кіраўнікоў руху зьехала ў Францыю, а потым у [[Швайцарыя|Швайцарыю]].

=== Францыя ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Францыі|Гугеноты}}
[[Файл:Francois Dubois 001.jpg|міні|270пкс|зьлева|Гвалт у [[Барталямэеўская ноч|Барталямэеўскую ноч]] працы [[Франсуа Дзюбуа]].]]
Пратэстантызм таксама шырока распаўсюдзіўся [[Рэфармацыя ў Францыі|ў Францыі]], дзе пратэстанты атрымалі мянушку [[гугеноты]]. Барацьба паміж новым рухам і каталікамі ў канчатковым выніку прывяла да дзесяцігодзьдзяў грамадзянскай вайны.

Не зважаючы на тое, што ён ня быў асабіста зацікаўлены ў рэлігійнай рэформе, [[Францыск I]] першапачаткова падтрымаў права на талерантнасьць сьвядомасьці, якое ўзьнікла ў выніку ягонай цікавасьці да гуманістычных рухаў. Сытуацыя зьмянілася ў 1534 годзе пасьля [[Справа аб плякатах|Справы аб плякатах]], то бок пратэстанты асудзілі каталіцкую імшу ў плякатах, якія былі надрукаваны й распаўсюджаны ва ўсіх буйных местах Францыі, і дайшлі нават да каралеўскіх апартамэнтаў. Было зноўку паднятае пытаньне аб рэлігійнай веры, бо Францыск прапанаваў перагледзець рух як пагрозу стабільнасьці каралеўства. Гэтая падзея прывяла да першай буйной фазы антыпратэстанцкага перасьледу ў Францыі. Быў створаны адмысловы трыбунал пры парыскім парлямэнце, вядомы як «[[Вогненая палата]]» ({{мова-fr|Chambre ardente|скарочана}}), які меў справу зь перасьледам на [[гарэзія|гарэзію]]. Некалькі тысячаў францускіх пратэстантаў пакінулі краіну на працягу гэтага часу, у першую чаргу [[Жан Кальвін]], які пасяліўся ў [[Жэнэва|Жэнэве]].

Кальвін працягваў праяўляць цікавасьць да рэлігійных справаў на роднай зямлі і, знаходзячыся ў Жэнэве, па-за межамі дасяжнасьці францускага караля, рэгулярна праводзіў навучаньне пастараў, якія несьлі пропаведзі ў грамады ў Францыі. Нягледзячы на цяжкі перасьлед з боку караля [[Генрых II (кароль Францыі)|Генрыха II]], рэфармацкая царква Францыі, якая ў асноўным была [[кальвінізм|кальвінісцкай]], мела ўстойлівае павелічэньне вернікаў сярод шырокіх пластоў нацыі, то бок гарадзкой [[буржуазія|буржуазіі]] й часткі шляхецтва, прывабліваючы людзей, якія былі адчужаныя ўпартасьцю і самаздаволеньнем каталіцкіх установаў.

Францускі пратэстантызм у хуткім часе набыў выразна палітычны характар, які стаў відавочным у 1550-х гадох. Такі эфэкт стварыў перадумовы для сэрыі разбуральных канфліктаў, вядомых як [[Францускія рэлігійныя войны|рэлігійныя войны]]. Грамадзянскай вайне спрыяла раптоўная сьмерць Генрыха II ў 1559 годзе, пасьля чаго пачаўся працяглы пэрыяд слабасьці францускай кароны. Злачынствы й абурэньне сталіся вызначальнымі характарыстыкамі таго часу, якія набілі асаблівую моц у жніўні 1572 году падчас [[Барталямэеўская ноч|Барталямэеўскай ночы]], калі рыма-каталікі зьнішчылі ад 30 тысячаў да 100 тысячаў гугенотаў у Францыі<ref>{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://home.eckerd.edu/~oberhot/paris-siege-stbarth.htm
 | загаловак       = Paris and the St. Bartholomew's Day Massacre: August 24, 1572
 | фармат          = 
 | назва праекту   = Eckerd College Community
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}</ref>. Вайна сьціхла, калі [[Генрых IV]], сам былы гугенот, выдаў [[Нанцкі эдыкт]], абяцаючы афіцыйную памяркоўнасьць да пратэстанцкай меншасьці, але пры вельмі абмежаваных умовах. Каталіцтва заставалася афіцыйнай дзяржаўнай рэлігіяй, а ўплыў францускіх пратэстантаў паступова зьніжаўся на працягу наступнага стагодзьдзя, што прывяло да выданьня [[Людовік XIV|Людовікам XIV]] [[эдыкт Фонтэнблё|эдыкта Фонтэнблё]], які скасоўваў Нанцкі эдыкт й абвяшчаў каталіцтва адзінай законнай рэлігіяй Францыі. У адказ на эдыкт Фонтэнблё [[Фрыдрых Вільгельм Брандэнбурскі|Фрыдрых Вільгельм I]], курфюрст [[Брандэнбург (курфюрства)|Брандэнбурга]], выдаў [[Патсдамскі эдыкт]], які надаваў гугенотам права вольнага пражываньня на падначаленай яму тэрыторыі, а таксама скасоўваў спагнаньне падаткаў для перасяленцаў тэрмінам на дзесяць гадоў.

У канцы XVII стагодзьдзя многія гугеноты беглі ў Ангельшчыну, Нідэрлянды, [[Прусія|Прусію]], Швайцарыю й ангельскія ды галяндзкія калёніі. Значная суполка пратэстантаў у Францыі засталася ў рэгіёне [[Сэвэнны]]. Асобная пратэстанцкая грамада лютэранскага веравызнаньня існавала ў заваяванай правінцыі [[Эльзас]], на якую не распаўсюджваўся эдыкт Фонтэнблё.

=== Нідэрлянды ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Нідэрляндах}}
Рэфармацыя ў [[Нідэрлянды|Нідэрляндах]], у адрозьненьне ад многіх іншых краінаў, не была распачата мясцовымі дзеячамі, а складалася зь некалькіх народных рухаў, якія ў сваю чаргу былі падмацаваныя прыбылымі пратэстанцкімі ўцекачамі зь іншых частак кантынэнта. У той час як рух [[анабаптызм|анабаптыстаў]] карыстаўся асаблівай папулярнасьцю ў рэгіёне ў першыя дзесяцігодзьдзі Рэфармацыі, [[кальвінізм]] у форме [[Нідэрляндзкая рэфармацкая царква|Нідэрляндзкай рэфармацкай царквы]] стаў дамінуючым кірункам веры ў краіне з 1560-х гадоў і надалей.

Суровы перасьлед пратэстантаў гішпанскім урадам на чале зь [[Філіп II|Філіпам II]] спрыяў імкненьню да незалежнасьці ў правінцыі, што прывяло да пачатку [[Васьмідзесяцігадовая вайна|Васьмідзесяцігадовай вайны]] й у канчатковым рахунку падзелу пераважна пратэстанцкай [[Нідэрляндзкая рэспубліка|Нідэрляндзкай рэспублікі]] й Паўднёвых Нідэрляндаў (сучасная тэрыторыя [[Бэльгія|Бэльгіі]]), у якіх дамінавала каталіцтва.

=== Рэч Паспалітая ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай}}
==== Каралеўства Польскае ====
[[Файл:Mikałaj Radzivił Čorny. Мікалай Радзівіл Чорны (1842).jpg|міні|200пкс|[[Мікалай Радзівіл Чорны]] ёсьць адным зь першых рэфарматараў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]]]
У першай палове XVI стагодзьдзя [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Польшча]] была краінай многіх веравызнаньняў, але каталіцтва зьяўлялася пануючай рэлігіяй краіны. Рэфармацыя дасягнула Польшчы ў 1520-я гады і хутка заваявала папулярнасьць сярод, у асноўным, нямецкамоўных жыхароў буйных гарадоў, як то [[Гданьск]], [[Торунь]] і [[Эльблёнг]]. [[Герцагства Прусія]] сталася ключавым цэнтрам руху ў рэгіёне, дзе меліся шматлікія выдавецтвы па выдачы ня толькі Бібліі, але й катэхізісаў на розных мовах.

[[Лютэранства]] набыла папулярнасьць у паўночнай частцы краіны, у той час як [[кальвінізм]] зацікавіў шляхту ў Малой Польшчы й [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]].
У сярэдзіне XVI стагодзьдзя некалькі выдавецтваў былі адчынены ў Малой Польшчы. У той час у Польшчу прыйшлі [[чэскія браты]], якія сяліліся ў асноўным у Вялікай Польшчы, вакол [[Лешна (горад)|Лешні]]. У 1565 годзе зьявілася таварыства [[польскія браты|польскіх братоў]] у якасьці яшчэ аднаго рэфарматарскага руху.

==== Вялікае Княства Літоўскае ====
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Беларусі|Пратэстантызм у Вялікім Княстве Літоўскім}} 
У 1517 годзе ў Празе была выдана Біблія на [[старабеларуская мова|старабеларускай мове]] [[Францыск Скарына|Францыскам Скарынам]], які згадваецца як «герэтык гусітаў»<ref>{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://www.reformedbelarus.org/Statyi/Istoriya/Reformator-Frantsisk-Skorina
 | загаловак       = Реформатор Франциск Скорина 
 | фармат          = 
 | назва праекту   = Реформаторское баптистское богословие
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}</ref>. У 1530 годзе ў [[Кёнігсбэрг]]у быў выданы Малы Катэхізіс Лютэра на [[польская мова|польскай мове]].

У 1553 годзе [[Мікалай Радзівіл Чорны]], [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер Вялікага Княства]], зьвярнуўся ў кальвінізм, адчыніўшы некалькі пратэстанскіх збораў у [[Берасьце|Берасьці]], [[Вільня|Вільні]] й [[Нясьвіж]]ы<ref>{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://www.familyofgod.by/protestantism-in-belarus.html
 | загаловак       = Протестантизм в Беларуси 
 | фармат          = 
 | назва праекту   = Семья Божья
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}
</ref>. XVI стагодзьдзе, час распаўсюду Рэфармацыі ў Рэчы Паспалітай, лічыцца [[Залаты век Беларусі|залатым векам гісторыі Беларусі]]<ref>{{Спасылка
 | аўтар           = Станіслаў Акінчыц.
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://refarmaciya.com/index.php/2009-12-13-16-13-36/2009-12-22-18-52-35/91-2009-12-25-22-09-14
 | загаловак       = Залаты век Беларусі
 | фармат          = 
 | назва праекту   = Рэфармацкае багаслоўе для Беларусі
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}</ref>.
==== У дзяржаве абодвух народаў ====
У XVI стагодзьдзі Рэч Паспалітая сталася ўнікальнай краінай [[Эўропа|Эўропы]] з-за шырокага распаўсюджваньня [[Талерантнасьць|талерантнасьці]], зацьверджанай [[Варшаўская канфэдэрацыя|Варшаўскай канфэдэрацыяй]]. Аднак пэрыяд талерантнасьці скончыўся падчас панаваньня караля [[Жыгімонт III Ваза|Жыгімонта III Вазы]], які знаходзіўся пад моцным уплывам [[Пётар Скарга|Пётры Скаргі]] й іншых [[езуіты|езуітаў]]. Пасьля [[Крывавы патоп|Крывавага патопу]] й іншых войнаў сярэдзіны XVII стагодзьдзя, калі ўсе ворагі Рэчы Паспалітай былі альбо пратэстантамі ці праваслаўнымі, стаўленьне да рэфармацыі зьмянілася. У 1658 годзе ў выніку дзейнасьці [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] польскія браты былі вымушаныя пакінуць краіну, а ў 1666 годзе сойм забараніў адступніцтва ад каталіцызму да любой іншай рэлігіі пад пагрозаю сьмерці. Нарэшце ў 1717 годзе сойм забараніў некаталікам быць дэпутатамі.

Сярод найбольш вядомых пратэстанцкіх дзеячоў Рэчы Паспаліай варта вылучыць [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], [[Васіль Цяпінскі|Васіля Цяпінскага]], [[Марцін Чаховіц|Марціна Чаховіца]], [[Андрэй Фрыч Маджэўскі|Андрэя Фрыча]] й [[Сымон Будны|Сымона Буднага]].

=== Славенскія землі ===
{{Асноўны артыкул|Прымаж Трубар}}
Выбітнай фігурай рэфармацыйнага руху й ягоным заснавальнікам на славенскіх землях зьяўляецца прапаведнік [[Прымаж Трубар]]. У 1547 годзе ён быў высланы зь [[Любляна|Любляны]]. У часы сваёй працы ў нямецкім [[Ротэнбург]]у ён напісаў першыя дзьве кнігі [[славенская мова|славенскай мовай]], «Catechismus» і «Abecedarium», якія былі апублікаваныя ў 1550 годзе ў нямецкім [[Тубінген]]е. З 8 чэрвеня 2010 году ў [[Славенія|Славеніі]] адзначаецца [[Дзень Прымажа Трубара]]<ref>{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://www.sta.si/vest.php?s=a&t=0&id=1524945
 | загаловак       = Slovenia Gets Primoz Trubar Day
 | фармат          = 
 | назва праекту   = Slovenia Press Agency
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}</ref>. Прымаж лічыцца таксама пачынальнікам [[Славенская мова|славенскай мовы]] й выбітным дзеячом славенскай культурнай гісторыі<ref>{{Спасылка
 | аўтар           = Voglar, Dušan
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://www.locutio.si/index.php?no=42&clanek=990
 | загаловак       = Primož Trubar v enciklopedijah in leksikonih I
 | фармат          = 
 | назва праекту   = Locutio. Maribor Literary Society.
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}</ref><ref>{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://www.sta.si/vest.php?s=s&id=1246035&pr=1
 | загаловак       = Trubar Year Dedicated to Father of Slovenian Written Word (feature)
 | фармат          = 
 | назва праекту   = Slovenska tiskovna agencija.
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}</ref>.

== Тэалёгія ==
{{Пратэстанцтва}}
Не зважаючы на тое, што пратэстанцкія рухі шмат у чым адрозьніваліся адзін ад аднаго, яны мелі й агульныя рысы, якія праяўляюцца ў трох галоўных прынцыпах: «[[апраўданьне верай]]» ({{мова-la|Sola fide|скарочана}}), «[[Sola Scriptura|Вяртаньне да Пісаньня]]» ({{мова-la|Sola Scriptura|скарочана}}) і існасьць толькі абранай групы хрысьціянаў, якія атрымаюць выратаваньне («Прадвызначэньне»)<ref name="Kruhaśwet">{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/REFORMATSIYA.html
 | загаловак       = Реформация
 | фармат          = 
 | назва праекту   = Энциклопедия Кругосвет.
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}</ref>. Згодна з пратэстанцкай тэалёгіяй толькі ў Бібліі ўтрымліваюцца Боскія адкрыцьці, дзе менавіта й апісаны гэтыя галоўныя прынцыпы.

=== Лютэранства ===
Адной з галоўных тэмаў вучэньня [[Мартын Лютэр|Мартына Лютэра]] зьяўляецца прынцып «апраўданьне верай», да якога сьвятар прыйшоў на выснове асабістага досьведу й Сьвятога Пісаньня, узяўшы за выснову «[[Пасланьне да Рымлянаў апостала Паўла]]». Паводле лютэраўскай інтэрпрэтацыі выратаваньне магчыма толькі адной верай, без наяўнасьці добрых учынкаў, аднак пры гэтым маральнасьць жыцьця цалкам не перакрэсьліваецца<ref name="Kruhaśwet"/>. Добрыя ўчынкі чалавек павінен рабіць ня дзеля свайго выратаваньня альбо нейкага асабістага плёну, але дзеля павелічэньня ўзроўню жыцьця хрысьціянскага таварыства, як Боскай праявы. Такім чынам, Лютэрам была скасавана значнасьць правядзеньня [[сакрамэнт]]аў, што ў сваю чаргу ставіла пад пытаньне існаваньне герархічнай структуры ў царкве. Сярод таінстваў Лютэр пакінуў толькі [[хрост]] і [[эўхарыстыя|эўхарыстыю]].

Лютэр не лічыў [[Біблія|Біблію]] беспамылковай, дапускаючы існаваньне ў ёй перайначаньня фактаў й перабольшваньня ісьцінных Боскіх словаў<ref name="Kruhaśwet"/>. Зьяўляючыся акадэмічным багасловам, Лютэр перш за ўсё лічыў, што рэфармаваць трэба ў першую чаргу [[багаслоўе]]<ref>{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://www.e-reading-lib.org/chapter.php/86148/38/MakGrat_-_Bogoslovskaya_mysl%27_Reformacii.html
 | загаловак       = Богословская мысль Реформации // Гуманизм и виттенбергская Реформация
 | фармат          = 
 | назва праекту   = 
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}
</ref>.

=== Анабаптызм ===
Дактрына Цьвінглі мела рысы падабенства зь [[лютэранства]]м, але й нямала адрозьнівалася ад яго. Як і Лютэр, [[Ульрых Цьвінглі|Цьвінглі]] абапіраўся на Сьвятое Пісаньне й адпрэчваў «Сьвятую Традыцыю», рэзка крытыкаваў схалястычную тэалёгію, адстойваў прынцыпы «апраўданьня верай» і «ўсеагульнага сьвятарства». Ідэалам для яго былі раньнехрысьціянскія цэрквы. Ён не прызнаваў таго, што нельга было, на ягоны погляд, абгрунтаваць сьведчаньнем Сьвятога Пісаньня, і таму адпрэчваў царкоўную герархію, манаства, пакланеньне сьвятым, бясшлюбнасьць духавенства. У крытыцы абрадаў каталіцкай царквы ён ішоў далей Лютэра. Галоўнае багаслоўскае адрозьненьне паміж імі складалася ў рознай трактоўцы [[эўхарыстыя|эўхарыстыі]], якая насіла ў Цьвінглі больш рацыяналістычны характар. Ён бачыў у эўхарыстыі ня сакрамэнт, а знак, абрад, зьдзяйсьняны ва ўспамін пра адкупленчую ахвяру Хрыста. У той час, як Лютэр ішоў на зьвяз з князямі, Цьвінглі быў прыхільнікам [[рэспубліканізм]]у, выкрывальнікам тыраніі манархаў і князёў<ref>{{Кніга
|аўтар         = 
|частка        = 
|загаловак     = История средних веков в двух томах // Под ред. Карпова.
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = М.
|выдавецтва    =  Наука
|год           = 2005
|том           = 2
|старонкі      = 131—132
|старонак      = 
|isbn          = 
}}</ref>.

=== Кальвінізм ===
Стрыжневай тэмай вучэньня [[Жан Кальвін|Жана Кальвіна]] зьяўлялася вучэньне пра «ўсеагульнае прадвызначэньне», згодна зь якім Бог вызначыў кожнаму чалавеку ягоную долю, то бок адным быў прыгатаваны вечны праклён і смутак, іншым, абраным, — вечнае выратаваньне й асалода. Чалавеку ня дадзена зьмяніць сваю долю, ён здольны толькі верыць у сваё выбранства, прыкладваючы ўсю сваю працавітасьць і энэргію, каб дасягнуць посьпеху ў сьвецкім жыцьці. Кальвін сьцьвярджаў духоўны характар эўхарыстыі, лічыў, што Боскую ласку пры ейнай зьдзяйсьненьні атрымліваюць толькі выбраныя<ref>{{Кніга
|аўтар         = 
|частка        = 
|загаловак     = История средних веков в двух томах // Под ред. Карпова.
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = М.
|выдавецтва    =  Наука
|год           = 2005
|том           = 2
|старонкі      = 134—135
|старонак      = 
|isbn          = 
}}</ref>.

== Контрарэфармацыя ==
{{Асноўны артыкул|Контрарэфармацыя}}
[[Файл:Reformation.gif|значак|Мапа паказвае распаўсюд Рэфармацыі й [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] ў [[Эўропа|Эўропе]] (не пазначаныя Гішпанія й Італія)]]
Рэфармацыя выклікала зваротную рэакцыйную палітыку з боку [[Каталіцкая Царква|Каталіцкай Царквы]], якая атрымала назву [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]]. У выніку Рэфармацыі каталіцкімі засталіся [[Каралеўства Італія|Італія]], [[Гішпанія]], поўдзень Нямеччыны, частка кантонаў [[Швайцарыя|Швайцарыі]] й [[Ірляндыя (востраў)|Ірляндыя]]. У канцы XVI стагодзьдзя каталіцтва атрымала перамогу на поўдні [[Нідэрлянды|Нідэрляндаў]] (сучасная [[Бэльгія]]) і ў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. [[Каралеўства Францыя|Францыя]] апынулася дзяржавай, дзе дзяржаўнай рэлігіяй было каталіцтва, аднак пратэстанты доўгі час карысталіся правам вольнага веравызнаньня. Неабходна заўважыць, што Контрарэфармацыя мела як зьнешні, гэтак і ўнутраны бок. Калі вонкава гэта выяўлялася ў гвалтоўным здушэньні рэфарматарскага руху шляхам перасьледу пратэстантаў, распаўсюджваньня [[інквізыцыя|інквізыцыі]] й стварэньня [[Індэкс забароненых кнігаў|Індэкса забароненых кнігаў]], то ўнутрана гэта былі працэсы, якія можна назваць Рэфармацыяй у самой каталіцкай Царкве.

У 1536 годзе папа [[Павал III (папа рымскі)|Павал III]] стварыў адмысловую камісію, у склад якой запрасіў чальцоў таварыства «[[Капліца Боскай любові]]», якія склалі справаздачу, што ў многіх злоўжываньнях у Каталіцкай царкве былі вінаватыя папы й [[кардынал]]ы, якія ставілі мэркантыльныя інтарэсы вышэй за духоўныя{{Зноска|Curns|1992|Кернс|286}}. У 1545 годзе паводле ініцыятывы Паўла III быў скліканы [[Трыдэнцкі сабор]], які павінен быў даць адказ на многія важныя духоўныя пытаньні сучаснасьці. На саборы, які доўжыўся на працягу пантыфікату некалькіх папаў, былі прынятыя ня толькі рашэньні паводле дагматычных пытаньняў, але й былі сфармуляваны дэкрэты ў сувязі з царкоўнымі злоўжываньнямі.

Перад сьмерцю Павал III пакаяўся ў [[нэпатызм|нэпатызьме]]{{Зноска|Kawalski|1991|Ковальский|182}}. Наступныя папы, хоць і не выяўляючы пасьлядоўнасьці, але гэтак жа змагаліся з гэтай зьявай. Акрамя гэтага папы вялі барацьбу за аднаўленьне маральнага аблічча кліру каталіцкай царквы. Гэтак, [[Павал IV (папа рымскі)|Павал IV]], удзельнік камісіі Паўла III, выгнаў з Рыма 113 біскупаў, якія незаконна пакінулі свае [[Япархія|япархіі]], пры ім сотні манахаў былі адпраўленыя зноўку ў свае манастыры. Перасьледу падвяргаліся нават кардыналы, западозраныя ў амаральнасьці{{Зноска|Kawalski|1991|Ковальский|184}}.

Акрамя гэтага, былі заснаваны манаскія ордэны новага тыпу — [[тэатынцы]], [[капуцыны]], [[урсулінкі]] й [[езуіты]]. Апошнія заняліся актыўнай прапагандай каталіцтва як у пратэстанцкіх краінах, гэтак і на тэрыторыях, дзе да гэтага наогул не было хрысьціянскіх місіянэраў. Пры ўступе ў ордэн езуіт даваў прысягу ня толькі генэралу, але й самому папе. Шмат у чым дзякуючы дзейнасьці езуітаў удалося вярнуць у каталіцтва [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]]{{Зноска|Curns|1992|Кернс|292}}.

== Спадчына ==
[[Файл:Life of Martin Luther.jpg|міні|230пкс|Жыцьцё Мартына Лютэра й іншых дзеячоў Рэфармацыі]]
Вынікі рэфармацыйнага руху немагчыма ахарактарызаваць адназначна. З аднаго боку, каталіцкі сьвет, які аб’ядноўваў ўсе народы [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]] пад духоўным кіраўніцтвам [[папа рымскі|папы рымскага]], спыніў існаваньне. Адзіная каталіцкая царква была заменена мноствам нацыянальных цэркваў, якія часьцяком знаходзіліся ў залежнасьці ад сьвецкіх кіраўнікоў, тады як ранейшыя клірыкі маглі апэляваць да папы ў якасьці арбітру. Зь іншага боку, нацыянальныя цэрквы спрыялі росту нацыянальнай сьвядомасьці народаў Эўропы. Пры гэтым істотна падвысіўся культурны й адукацыйны ўзровень жыхароў [[Паўночная Эўропа|Паўночнай Эўропы]], якая да гэтага была ўскраінай хрысьціянскага сьвету, то бок неабходнасьць вывучэньня [[Біблія|Бібліі]] прыводзіла да росту як пачатковых навучальных установаў, у асноўным у форме [[царкоўна-прыходзкая школа|царкоўна-прыходзкіх школаў]], гэтак і вышэйшых, што выявілася ў стварэньні [[унівэрсытэт|ўнівэрсытэтаў]] для падрыхтоўкі кадраў нацыянальных цэркваў. Для некаторых [[мова]]ў спэцыяльна была распрацавана [[пісьменнасьць]], каб мець магчымасьць выдаваць на іх Біблію. Абвяшчэньне духоўнай роўнасьці стымулявала разьвіцьцё ўяўленьняў аб роўнасьці палітычнай. Гэтак, у краінах, дзе большасьць складалі рэфарматы, сьвецкім людзям прадстаўляліся вялікія магчымасьці ў кіраваньні царквой, а грамадзянам — у кіраваньні дзяржавай{{Зноска|Curns|1992|Кернс|299}}.

=== Пратэстанцкая працоўная этыка ===
Асноўным жа дасягненьнем Рэфармацыі стала тое, што яна значна паспрыяла зьмене старых [[фэадалізм|фэадальных]] эканамічных адносінаў на новыя [[капіталізм|капіталістычныя]]. У сваёй працы «[[Пратэстанцкая этыка й дух капіталізму]]» [[Макс Вэбэр]] першым выказаў здагадку, што культурныя каштоўнасьці могуць паўплываць на эканамічныя посьпехі<ref>{{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 
 | url             = http://www.nytimes.com/2003/06/08/weekinreview/08FERG.html
 | загаловак       = Why America Outpaces Europe (Clue: The God Factor)
 | фармат          = 
 | назва праекту   = The New York Times
 | выдавец         = 
 | дата            = 14 красавіка 2013
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}</ref>, сьцьвярджаючы, што пратэстанцкая Рэфармацыя прывяла да значнага разьвіцьця пратэстанцкіх краінаў. Такія пратэстанцкія рухі, як то [[кальвінізм]] і многія іншыя, з больш строгай дактрынай, забаранялі марнатраўнае выкарыстаньне зь цяжкасьцю заробленых грошай, а купля прадметаў раскошы была вызначана як [[грэх]]<ref>{{Кніга
|аўтар         = Max Weber
|частка        = 
|загаловак     = The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism
|арыгінал      = 
|спасылка      = http://uregina.ca/~gingrich/o1102.htm
|выданьне      = 
|месца         = 
|выдавецтва    =  
|год           = 1905
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 
|ref          = Weber
}}</ref>. Імкненьне да эканоміі, да разьвіцьця [[прамысловасьць|прамысловасьці]], да адмовы ад дарагіх забавак, роўна як і дарагіх набажэнстваў, спрыяла назапашваньню [[капітал]]у, які ўкладваўся ў [[гандаль]] і вытворчасьць. У выніку пратэстанцкія дзяржавы пачалі апярэджваць у эканамічным разьвіцьці каталіцкія й праваслаўныя. Нават сама этыка пратэстантаў спрыяла разьвіцьцю [[эканоміка|эканомікі]].

=== Пісьменнасьць ===
[[Файл:Lutherbibel.jpg|міні|210пкс|[[Біблія Мартына Лютэра]]]]
Рэфармацыя была часам трыюмфу [[пісьменнасьць|пісьменнасьці]] й выкарыстаньня новай [[друк]]авальнай машыны. Пераклад Лютэрам Бібліі на нямецкую мову быў вырашальным момантам у распаўсюдзе пісьменнасьці, які стымуляваў выданьне й распаўсюджваньне рэлігійных кнігаў і брашураў. З 1517 году рэлігійныя брашуры ў вялікай колькасьці былі выраблены ў Нямеччыне й большай частцы Эўропы<ref>{{Кніга
|аўтар         = Mark U. Edwards, Jr.
|частка        = 
|загаловак     = Printing, Propaganda And Martin Luther
|арыгінал      = 
|спасылка      = http://uregina.ca/~gingrich/o1102.htm
|выданьне      = 
|месца         = Augsburg
|выдавецтва    = Augsburg Fortress Publishers
|год           = 1994
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 244
|isbn          = 0-80063-739-9
}}</ref>.

Да 1530 году было зроблена больш за 10 тысячаў публікацыяў, якія, як вядома, у агульнай складанасьці налічвалі дзесяць мільёнаў асобнікаў. Рэфармацыя, такім чынам, правяла сапраўдную культурную рэвалюцыю. У хуткім часе стала вядома, што друк можа быць выкарыстаны дзеля [[прапаганда|прапаганды]] пэўных ідэяў. Асабліва вялікай колькасьці дасягнулі публікацыі на нямецкай мове, у тым ліку [[Біблія Лютэра|пераклад Лютэрам Бібліі]], ягоны [[Малы Катэхізіс]] для бацькоў дзеля навучаньня дзяцей, і ягоны [[Вялікі Катэхізіс Мартына Лютэра|Вялікі Катэхізіс]] для пастараў. Ілюстраваньне нямецкай Бібліі таксама значна папулярызавала ідэі Лютэра. [[Люкас Кранах Старэйшы]], выбітны мастак і блізкі сябар Лютэра, займаўся аздабленьнем тэалягічных працаў Лютэра выявамі. Сваімі выявамі ён драматызаваў погляды Лютэра ў адносінах паміж [[Стары Запавет|Старым]] і [[Новы Запавет|Новым Запаветам]], не забываючыся пры гэтым быць асьцярожным пры выкарыстаньні візуальных вобразаў.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|1=2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга
|аўтар         = Кернс Эрл Е.
|частка        = 
|загаловак     = Дорогами христианства
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = М. 
|выдавецтва    = 
|год           = 1992
|том           = 
|старонак      = 125
|isbn          = 5-85770-021-3 
|ref          = Curns
}}
* {{Кніга
|аўтар         = Geoffrey Elton.
|частка        = 
|загаловак     = Reformation Europe: 1517—1559.
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = London
|выдавецтва    = Fontana
|год           = 1963
|том           = 
|старонак      = 349
|isbn          = 0-06131-270-3
|ref          = Elton
}}
* {{Кніга
|аўтар         = Diarmaid MacCulloch. 
|частка        = 
|загаловак     = Reformation: Europe’s House Divided, 1490—1700.
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = London
|выдавецтва    = Allen Lane
|год           = 2003
|том           = 
|старонак      = 
|isbn          = 0-14028-534-2
|ref          = MacCulloch
}}
* {{Кніга
|аўтар         = Simon, Edith
|частка        = 
|загаловак     = Great Ages of Man: The Reformation
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = 
|выдавецтва    = Time-Life Books
|год           = 1966
|том           = 
|старонак      = 
|isbn          = 0-66227-820-8
}}
* {{Кніга
|аўтар         = Ковальский, Ян Веруш.
|частка        = 
|загаловак     = Папы и папство
|арыгінал      = 
|спасылка      =
|выданьне      = 
|месца         = М.
|выдавецтва    =  Политиздат
|год           = 1991
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 236
|isbn          = 5-250-01237-X
|ref          = Kawalski
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.belreform.org/ Рэфармацыя ў Беларусі]
* [http://sprouse-brothers.ru/3/26-ryefarmacyya-i-kontrryefarmacyya-vyalikim.html Рэфармацыя й Контрарэфармацыя ў Вялікім княстве Літоўскім]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Гісторыя Беларусі
* [http://history.hanover.edu/early/prot.html Internet Archive of Related Texts and Documents]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20140407080149/http://www.tyndale.ca/seminary/mtsmodular/reading-rooms/history/16th-century 16th Century Reformation Reading Room]. Extensive online resources, Tyndale Seminary {{ref-en}}
* [http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/REFORMATSIYA.html Реформация]. Энциклопедия Кругосвет {{ref-ru}}

{{Добры артыкул}}

[[Катэгорыя:Рэфармацыя| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]