Мітані

Мітані па-гецку: 𒆳𒌷𒈪𒋫𒀭𒉌, 𒈪𒀉𒋫𒉌 па-акадзку: 𒄩𒉌𒃲𒁁
[[Старажытная Асырыйская Імпэрыя|←]]   [[Ямгад|←]] XVII ст. да н.э.—XIII ст. да н.э. [[Сярэдняя Асырыйская Імпэрыя|→]]
Герб
Царства Мітані.
Афіцыйная мова	гурыцкая мова акадзкая мова
Сталіца	Вашукані
Форма кіраваньня Легендарны цар Першы вядомы цар	манархія Кірта Шутарна I
Пісьменнасьць	клінапіс

Міта́ні (па-акадзку: Ганігальбат, па-эгіпецку: Нагарын(а)) — рабаўладальніцкая дзяржава на Паўночным Захадзе Мэсапатаміі. Існавала з XVII да XIII ст. да н.э. Сталіца: горад Вашукані (суч. Рас-эль-Айн, Сырыя).

Карэннае насельніцтва: субарэйцы й гурыты. Дзяржавай кіравала ваенная арыстакратыя; Мітані вяло войны з Эгіптам, Гецкім Царствам, Асырыяй. Найбольшага росквіту дасягнула ў канцы XVI ст. да н.э. У 2-й пал. XV ст. да н.э. мела цесныя гандлёвыя і палітычныя сувязі з Эгіптам. У пач. XII ст. да н.э. пераможаная Асырыяй і страціла самастойнасьць.

Крыніцы, якія датычацца сацыяльных, эканамічных і палітычных структураў Мітані збольшага носяць аднабокі характар.

Геаграфія

Гурыцкія народы некалькімі хвалямі перасяляліся ў так званы «Ўрадлівы паўмесяц». Аселі яны там, дзе былі чырвоназемныя глебы і дзе ападкаў выпадала ня менш за 200 мм на год. Абвадненьне мела месца быць для павелічэньня ўроду, але не зьяўлялася абавязковай умовай для араньня глебаў у регіёне. З геаграфічнага й аграрнага пункту гледжаньня можна вылучыць некалькі рэгіёнаў, якія супадаюць з палітычнымі адзінкамі дзяржавы Мітані: Чукурава, раўніна Амк, Алепшчына, навакольле Хамы і Хомса, даліна Эўфрату, паўночна-ўсходняя сырыйская ўрадлівая раўніна, Асырыя й Кіркуччына.

Гісторыя

Узьнікненьне

З II тысячагодзьдзя (у некаторых крыніцах зь сярэдзіны III тысячагодзьдзя) да н.э. пачынаецца хвалевае расьсяленьне гурцкіх плямёнаў з розных вобласьцяў Армянскага нагор’я па тэрыторыі, якая ўключала ў рэгіёны: Паўночная Мэсапатамія, Кападокія, Сырыя і Палестына.

Мэсапатамскія крыніцы на гурыцкай мове сьведчаць пра знаходжаньне гурытаў у Паўночнай Мэсапатаміі ўжо ў другой палове III тысячагодзьдзя да н.э.. Шумэры называлі іх «су», акадцы — «Субару», а месца іх жыхарства — «Субарту». У дакумэнтах першай паловы II тысячагодзьдзя да н.э. згадваюцца гурыцкія палітычныя задзіночаньні ў даліне Хабуру. Зьяўляюцца месты, у якіх кіраўнікамі былі цары гурыцкага паходжаньня. Не пазьней за XVII стагодзьдзе да н.э. узьнікае гаспадарства Ханігальбат, якое неўзабаве стане называцца Мітані.

Дачыненьні з суседзямі

Першае сутыкненьне гурытаў з гетамі адбылося напрыканцы XVII стагодзьдзя да н.э., калі кіраўніком гетаў быў цар Гатусілі I. Злучаныя войскі гурытаў даходзілі да места Гатусы. Неўзабаве гецкае гаспадарства церпіць крызу. На зьмену яму на блізкаўсходняй арэне зьяўляюцца новыя дзяржаўныя ўтварэньні, у ліку якіх было й Мітані.

Унук Гатусілі I — Мурсі I, меў з гурытамі толькі невялічкія сутычкі. Пасьля яго кіраваньня ў Гецкім Царстве пачалася паўнавартасная міжусобіца, што гуляла на карысьць Мітані.

Першы вядомы па імі цар гурыцкае дзяржавы Мітані — Шутарна I (канец XVI стагодзьдзя да н.э.), які вядомы нам па знаходцы адбітка яго пячаткі. Пасьля яго на чале дзяржавы стаў Паратарна (пачатак XV стагодзьдзя да н.э.), з кіраваньнем якога прынята датаваць пачатак экспансіі Мітані ў Сырыю.

Мітані за часам Паратарны

Найбольшае магутнасьці Мітані дасягнула пры цары Шаўшатары (канец XV стагодзьдзя да н.э.). Пры ім было падпісана мноства дамоваў і быў падпарадкаваны Ашур. Многія тагачасныя месты Малой Азіі падпарадкоўваліся яму.

Блізкі Ўсход у XV стагодзьдзі да н.э.

Зь Мітані супернічаў і Эгіпет, які з канца XVI стагодзьдзя да н.э. уступае зь ім ў войну. Фараон Тутмас III, у выніку сваіх заваявальных паходаў, выйшаў да берагоў Эўфрату, чым і пачаў супрацьстаяньне. Вайна Эгіпту зь Мітані ішла зь пераменным посьпехам для абодвух бакоў канфлікту. Пры кіраваньні Артадалы I і Тутмаса IV (XV стагодзьдзе да нашай эры) у Мітані й Эгіпце між іх было падпісанае перамір’е.

Заняпад

Пазьней пачынаецца новы кругабег супрацьстаяньня гетаў і гурытаў. Суправаджаецца ён міжусобнымі войнамі ў Мітані, што ў выніку вылілася ў згубу Мітані сваёй гегемоніі ў 1250-ам годзе да н.э. й перамогу гетаў. Месца Мітані займае Асырыя. Цар Супіліўмасэ I зрабіў з аўтаномнага места Кархемішу, былой часткі дзяржавы Мітані, рэзыдэнцыю бакавой галіны сваёй дынастыі. Пасьля разгрому гурыты ўліліся ў новыя абставіны й даволі часьцяком наймаліся ў войска многіх дзяржаваў Пярэдняй Азіі таго часу.

Дзяржаўны лад

На чале дзяржавы стаяў вялікі цар і «сыны гуры» (магчыма, рада старэйшынаў). Цар, як кіраўнік дзяржавы, выконваў адначасова адміністрацыйныя, заканадаўчыя й судовыя функцыі. У судаводзтве цар, імаверна, быў найвышэйшай апэляцыйнай інстанцыяй.

Улада над цэлымі вёскамі належала вузкаму колу эліты, перш усяго сябрам царскае сям’і. Быў у гурыцкім грамадзтве й пласт вайскоўцаў marijanni-na. Яны атрымлівалі ў сваю ўласнасьць зямельныя дзялянкі й апрацоўвалі іх супольна з усімі прадстаўнікамі свайго пласту, нярэдка карыстаючыся рабскай працай.

Існаваў таксама ранг ураднікаў, якія, паводле функцыяў, падобныя да сёньняшніх бургамістраў.

Эканоміка

На падставе гурыцкіх мітаў і рытуалаў робіцца меркаваньне, што ў кругабезе перадгісторыі гурытаў, то бок, да іх прыходу на Блізкі Ўсход, паляваньне было важным элемэнтам іх правядзеньня вольнага часу й пражытку.

У эканоміцы краіны пераважала рольніцтва. Асабліва важныя для гэтага былі тамтэйшыя дажджы й створаная жыхарамі сыстэма абвадненьня.

Характэрнай для дзяржавы гурытаў была палацавая эканоміка, якая была ў тыя часіны даволі распаўсюджаная. Мела месца быць буйное землеўладаньне, якое арыентавалася на палац. Палац кантраляваў усю эканоміку, У тым ліку й сельскую гаспадарку — найважнейшы сэктар таго часу. Пра памеры палёў, якія павінныя былі апрацоўвацца непасрэдна палацам, зьвестак захавалася мала. Маёнткі царыцаў, якія сядзелі ў розных палацах краіны, кіраваліся незалежна ад палёў палаца. Магчыма, буйныя зямельныя надзелы (dimātu), якія называліся імёнамі цароў, былі асабістымі зямельнымі ўладаньнямі саміх цароў.

Збожжавыя паступленьні палацаў разьмяркоўваліся ўнутры іх. Існавала некалькі асноўных катэгорыяў спажыўцоў:

• Цар і найвышэйшыя саноўнікі.
• Царыцы й прынцы ў дзіцячым узросьце.
• Рабы.

Існавалі таксама сьпісы палацавых рацыёнаў, якія захаваліся ў добрым стане.

У вытворчай дзейнасьці палаца самым важным быў выраб тканінаў. Палац утрымліваў статкі дробнага быдла, які даглядалі палацавыя рабы. Аднак палац таксама згаджаў па дамове й свабодных пастыраў. Кожнаму палацу ўсталёўвалася пэўная квота здачы вырабленага адзеньня.

Рэалізацыяй харчаваньня займаліся тамтэйшыя купцы. Яны ж часта выяжджалі за мяжу для заключэньня гандлёвых угодаў. Акрамя тканінаў значную частку экспарту складалі рабы. У імпарце пераважалі расьлінныя сумесі рознага прызначэньня, а таксама пафарбаваная шэрсьць.

Таксама ў гурыцкім грамадзтве былі прастытуткі.

Ваяўнцтва

Палац таксама выконваў і ваенныя функцыі. У палацы быў склад з розным рыштункам для ваяроў і коняў. У выпадку вайны ўсе пытаньні забесьпячэньня клаліся на палац. Толькі тыя ваяры, што ваявалі на калясьніцах, павінныя былі самі клапаціцца пра свой рыштунак і рыштунак сваiх коняў. Зброю яны таксама мелі ўласную, аднак у выпадку вайны яны атрымлівалі значны збожжавы спажытак.

Літаратура

• Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. У 12 т. Т.7. Манцякі — Паддубічы / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: Бел.Сав.Эн., 1973. — 608 с.: іл., карты.

• Аветисян Г. М. Государство Митанни: Военно-политическая история в XVII—XIII вв. до н. э. — Ереван: Изд-во АН Армян. ССР, 1984. — 130 с.
• Вильхельм, Гернот. Древний народ хурриты: Очерки истории и культуры. — Москва: Наука, 1992. — 158 с. — («По следам исчезнувш. культур Востока»). — ISBN 5-02-016596-4
• Г.И. Довгяло, О.В. Перзашкевич, А.А. Прохоров. История Древнего Востока. — Минск: Наука, 2002. — 158 с.