Ефрасіння Полацкая: Розніца паміж версіямі

|апісанне выявы = Роспіс сцен [[Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)|Спаса-ЕфрасінняўскайЕфрасіннеўскай царквы]] XII  ст. з выявай святой пакутніцы

'''Ефрасі́ння По́лацкая'''<ref group="заўв">Імя паводле БП-2008.</ref>, або '''Еўфрасі́ння''', [[свецкае імя]] '''Прадсла́ва''' (магчыма, [[5 студзеня]] [[1104]]<ref name="melnikau2005">''Мельнікаў, СА. А.'' Еўфрасіння 45—47Полацкая (Жыціе Еўфрасінні Полацкай з каментарыямі А. А. Мельнікава) // {{крыніцы/Мельнікаў 2005}}</ref>{{rp|45—47}}, [[Полацкая зямля]] — [[23 мая]] [[1167]]<ref>Мельнікаў, С. 99.<name="melnikau2005"/ref>{{rp|99}}, {{МС|Іерусалім}}, [[Іерусалімскае каралеўства]]) — ігумення. Першая жанчына, [[Кананізацыя|кананізаваная]] [[РПЦ|Рускай праваслаўнай царквой]] (1547), пасля прылічаная да [[святы]]х (1893).

Дачка віцебскага князя [[Святаслаў Усяславіч|Святаслава Усяславіча]]. У юнацтве адмовіласятаемна адпайшла шлюбуў манастыр і пайшлатакім ўчынам манастырадмовілася ад шлюбу. Пасля пасялілася ў келлі [[Сафійскі сабор (Полацк)|Полацкага Сафійскага сабора]], перапісвала кнігі, на думку некаторых даследчыкаў, і перакладала іх, а таксама вяла міратворчую і асветніцкую дзейнасць. Пабудавала на свае сродкі дзве царквы ў Полацку, заснавала паблізу Полацка жаночы і мужчынскі манастыры, якія сталі асяродкамі асветы Полацкай зямлі. На заказ Ефрасінні створаны [[Крыж Ефрасінні Полацкай|напрастольны крыж]], ахвяраваны ёю свайму жаночаму манастыру. Мужчынскаму манастыру ахвяравала абраз «[[Маці Божая Адзігітрыя Эфеская]]». У ял1167 хуесосгодзе паломнічала па [[Святыя Мясціны|святых мясцінах]], памерла і пахавана ў [[манастыр Св. Феадосія, Іерусалім|манастыры Св. Феадосія]] ў [[Іерусалім]]е<ref name="belenc">{{Крыніцы/БелЭн|6|Ефрасіння Полацкая||405}}</ref>.

Звестак пра жыццё і дзейнасць Ефрасінні ў крыніцах няма. Аснова гістарыяграфіі — яе «[[Жыціе Ефрасінні Полацкай|Жыціе]]», а [[іканаграфія|іканаграфіі]] — ікона, напісаная да кананізацыі іікона, якая не незахаванаязахавалася да цяперашняга часу, уі згадваецца ў крыніцы XIX  ст. Ефрасіння на іконе апісана як «''подобием бледна лицем от пощения, ризы преподобнические, как у преподобномученицы Евдокеи''». Найстаражытнейшай захаванай іканапіснай выявай лічыцца [[гравюра|гравюрная]] копія XVI  ст., зробленая з даўняга арыгінала<ref name="ReferenceAehb3">Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Арт. Еўфрасіння{{Крыніцы/ЭГБ|3|Ефрасіння Полацкая||358-359}}</ref>.

У спісах XVI—XVIII стст. захаваліся царкоўныя спевы, прысвечаныя Ефрасінні —; адна [[сціхіра]] вядома ў рукапісе канца XII  ст., — унікальны помнік музычнай культуры ранняга [[Сярэднявечча]] на тэрыторыі Беларусі<ref name="ReferenceAehb3"/>.

Часу нараджэння крыніцы не паведамляюць, даследчыкі даюць вельмі шырокі перыяд — паміж 1100 і 1120 гадамі<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 52</refname="marcinovich">, некаторыя памяншаюць яго да 1101—1104 або 1110—1113 гадоў<ref>Авакян Г. Палітычныя мысліцелі, с. 11</ref>. [[Аляксей Анатольевіч Мельнікаў|Аляксей Мельнікаў]] прапанаваў як магчымую дату нараджэння 5 студзеня 1104 года, яна цяпер лічыцца найбольш імавернай.{{кніга

[[Файл:Пячатка Георгія-Сафіі.JPG|thumb|злева|[[Пячаткі Георгія і Сафіі|Пячатка Сафіі]], маці Ефрасінні Полацкай]]

Прадслава (магчымае значэнне імя — ''прадвесніца славы'') паходзіла з роду Ізяславічаў Полацкіх, нашчадкаў [[Ізяслаў Уладзіміравіч|Ізяслава]] — сына кіеўскага князя [[Уладзімір Святаславіч|Уладзіміра Святаславіча]] і полацкай княжны [[Рагнеда|Рагнеды]]. Дзед Прадславы — полацкі князь [[Усяслаў Брачыславіч]], бацька — малодшы яго сын Георгій. Лічыцца, што Георгій — хроснае імя [[Святаслаў Усяславіч|Святаслава Усяславіча]]. Некаторыя даследчыкі думаюць, што Георгіем у хрышчэнні быў [[Расціслаў Усяславіч]], але гэта малаімаверна<ref name="melnikau1995">''Мельнікаў А.'' «Жыціе,» с.10">Мельнікаўі А.жыццё ЖыціеЕўфрасінні, сігуменні Полацкай // {{крыніцы/Адраджэнне|1}}. С. 9—22.10</ref>{{rp|10}}.

Паводле Васкрасенскага летапісу, маці Прадславы — адна са старэйшых дачок [[Уладзімір Манамах|Уладзіміра Манамаха]] і, магчыма, звалася Сафіяй. Ёсць і іншыя меркаванні, напрыклад, [[Леў Гарошка]] лічыў, што Прадслава па маці была сваячкай візантыйскай імператарскай дынастыі [[Камніны|Камнінаў]], і яе дзядзькам мог быць [[Мануіл I Камнін]], аднак спасылак і абгрунтавання аўтар не даў, а гісторыкі лічаць сваяцтва з Камнінамі неімаверным<ref name="Мельнікаў А. Жыціе, с.10melnikau1995" />{{rp|10}}.

На думку А.  Мельнікава, [[хроснае імя]] Прадславы, магчыма, было '''Еўпра́ксія''' ('''Параске́ва''')<ref>Паводле Мельнікаў, с. 31, 32.<name="melnikau2005"/ref>,{{rp|31—32}}; даследчык зыходзіў з царкоўнай традыцыі выбіраць інацкае імя на першую літару хроснага, а таксама з устойлівых пар імён у гэтай традыцыі. Аднак, такая традыцыя ўзнікла пазней, у XIII-XIV XIII—XIV стст., да яе інацкія імёны выбіралі па святцах, хаця і такую практыку ўхвалялі не ўсе архірэі.

Князь Георгій у «Жыціі» названы полацкім князем, але на праўдзе не мог быць такімім, як малодшыммалодшы з братоў. Многія даследчыкі лічаць, што ён трымаў [[Віцебскае княства|Віцебскі ўдзел]], таму Прадслава магла нарадзіцца ў [[Віцебск]]у<ref name="nikalajuk">{{кніга
|аўтар=Нікалаюк Д.
|загаловак=Прападобная Еўфрасіння, с. 19</ref><ref>Мельнікаў, С. 29, 30.</ref>.Полацкая

Прадслава была старэйшай дачкой<ref>Мельнікаў, С.37<name="melnikau2005"/ref>{{rp|37}}, таксама «Жыціе» называе яе малодшую сястру [[Гардзіслава Святаслаўна|Гардзіславу]] і братоў [[Давыд Святаславіч Усяславіча|Давыда]] і [[Вячка Святаславіч|Вячку]]. З «[[Аповесць мінулых гадоў|Аповесці мінулых часоўгадоў]]» вядомы таксама брат [[Васілька Святаславіч|Васілька]]<ref>Нікалаюк Д. Прападобная Еўфрасіння, с. 20<name="nikalajuk"/ref>{{rp|20}}.

[[ВыяваФайл:EufrasinniaPolackaja.jpg|left|thumb|Прападобная Ефрасіння Полацкая. Ікона канца XVII стагоддзя.]]

{{Цытата|аўтар=Жыціе Еўфрасінні Полацкай|Што ж зрабілі нашы роды, якія былі да нас? Жаніліся і выходзілі замуж, і княжылі, але не вечна жылі; жыццё іх праплыло, і загінула іхняя слава, быццам прах, горай за павуцінне. Затое жанчыны, што жылі раней і, узяўшы мужчынскую моц, пайшлі следам за сваім [[Ісус Хрыстос|Жаніхом]], і целы свае аддалі на мукі, і паклалі галовы пад меч, а іншыя хоць і не схілілі шыі свае пад жалеза, але мячом духоўным адсеклі цялесныя асалоды, аддаўшы целы пасту, чуйнаванню, і малітоўнаму кленчанню, і зямному ляжанню — тых памятаюць на зямлі, іх імёны напісаны на нябёсах, дзе яны з анёламі Бога ўсхваляюць.}}

Прадслава атрымала дамашнюю адукацыю. Па 12-гадовым яе ўзросце бацька хацеў выдаць дачку замуж. Князёўна адмовілася ад шлюбу і агулам ад свецкага жыцця, таемна прыняла пострыг у манастыры (на думку розных даследчыкаў, у Полацкім або Ізяслаўльскім<ref group="заўв">У Ізяслаўскім манастыры, паводле версіі Мельнікава, які меркаваў, што іншага адпаведнага манастыра, у т.л.тым ліку Полацкага, тады ў Полацкай зямлі не было. Мельнікаў, С.42—48</ref><ref name="melnikau2005"/>{{rp|42—48}}), паводле Аляксея Мельнікава, гэта адбылося 15 лютага 1116 года<ref>Мельнікаў, С.42—48<name="melnikau2005"/ref>{{rp|42—48}}. Па дасягненні 12-гадовага ўзросту яе хацелі выдаць замуж, такім чынам пострыг дачкі для бацькоў стаў яўным, спачатку яны былі ў роспачы. Прычыны яе ўчынку невядомыя,; на думку Любові Ляўшун, уплывалана даволірашэнне бяспраўнаекнязёўны становішчапаўплываў бяспраўны стан жонак арыстакратаў<ref group="заўв">Любоў Ляўшун дае прыкладам лёс сучасніцы Прадславы, германскай імператрыцы Адэльгейды (па нараджэнні [[Еўпраксія-Адэльгейда|Еўпраксіі Усеваладаўны)]]), жонкі імператара [[Генрых IV (імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі)|Генрыха IV]]; Мельнікаў, С. 40, 41.</ref><ref name="melnikau2005"/>{{rp|40—41}}, але грунтоўныя даследаванні адмаўляюць звычайнасць падобнага стану правоў.

Ігуменняй манастыра была Раманава -- — удава князя [[Раман Усяславіч|Рамана Усяславіча]], Прадславінага дзядзькі. Раманава крытычна паставілася да рашэння князёўны і баялася гневу яе бацькі, адгаворвала пляменніцу. Аднак пасля блаславіла яе. Князь [[Святаслаў Усяславіч]] небыў ўхваліўу выбару дачкігневе, адгаворваўспрабаваў яепераканаць дачку пакінуць манастыр; маці галасіла як па нябожчыцы. Паводле «Жыція», па Прадславе «''«смуткаваў увесь дом»''»<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 58<name="marcinovich"/ref>{{rp|58}}. Даследчыкі звяртаюць увагу, што Прадслава была пастрыжана не епіскапам (як патрабавалі манаскія Правілы), а звычайным святаром. Аляксей Мельнікаў тлумачыць гэта тым, што полацкі епіскап [[Міна Полацкі|Міна]] дажываў апошнія дні, і нельга ўжоне было магчымасці папрасіць яго блаславення<ref>Нікалаюк Д. Прападобная Еўфрасіння, с. 43<name="nikalajuk"/ref>{{rp|43}}.

Атрымала інацкае імя Ефрасіння. У [[Старажытнагрэчаская міфалогія|старажытнагрэчаскай міфалогіі]] слова «''эўфрасіна''» азначае «радасць». Магчыма, пострыг адбыўся 25 верасня, калі царква адзначае дзень святой [[Ефрасіння Александрыйская|Ефрасінні Александрыйскай]]<ref>Авакян Г. Палітычныя мысліцелі, с. 12<name="avakian"/ref>{{rp|12}}.

{{Цытата|аўтар=Жыціе Еўфрасінні Полацкай|''Кожны дзень павучала сясцёр сваіх: старых вучыла цярплівасці і ўстрыманню; юных жа навучала душэўнай чысціні і цялеснаму супакаенню; хадзе спакойнай, голасу засяроджанаму, слову дабрачыннаму, ядзе і піццю маўкліваму; у адносінах да старэйшых быць пакорлівымі, а мудрых слухаць; да роўных і меншых — любові некрывадушнай; менш казаць, а болей разумець''|"Жыццё Еўрасінні Полацкай".}}

Імаверна, у канцы 1110-х гадоў Ефрасіння прыняла і схіму. Праз пэўны час (паміж 1118-11221118—1122 гадамі, магчыма, што пасля ваенных дзеянняў 1119 года), з дапамогай полацкага епіскапа Іллі, пасялілася ў келлі-галубніцы [[Сафійскі сабор (Полацк)|Сафійскага сабора]], пачала перапісваць кнігі («''«нача книгы писати своими руками»''») у [[скрыпторый|скрыпторыі]] пры саборнай бібліятэцы. Менавіта перапісванне кніг было, відаць, адным з яе схімных зарокаў.

Працэс пісьма быў складаны і марудны, а таксама цяжкі фізічна, і займаліся звычайнагэтым выключназвычайна мужчыны. Перапісчык пісаў не на стале, а на далоні левай рукі, упёртай ў локцем на калена. Пісалі на [[пергамент|пергаменце]] ўставам — буйным і прамым, без нахілу, почыркам, кожная літара аддзялялася ад суседняй. Часта перапісчыкі не толькі добра ведалі [[граматыка|граматыку]], а мелі і мастацкія здольнасці, бо пачатковыя літары і загалоўкі раздзелаў звычайна аздаблялі жывёльным або раслінным [[арнамент]]ам. Часта кнігі ўпрыгожваліся адмыслова выпісанымі загаловачнымі літарамі, [[буквіцаБуквіца (кніжная графіка)|буквіцамі]]мі або ініцыяламі і [[мініяцюра]]мі. За дзень дасведчаны перапісчык мог спісаць не болей за чатыры старонкі<ref>Нікалаюк Д. Прападобная Еўфрасіння, с. 48<name="nikalajuk"/ref>{{rp|48}}.

ПаводлеАбапіраючыся вуснагана паданнявуснае паданне, некаторыя гісторыкі (Борх і Ластоўскі) прапанавалі гіпотэзу, што Ефрасіння магла пісаць [[Полацкі летапіс]], які знаходзіўся ў Полацкай бібліятэцы і не захаваўся да нашых дзён. Аднак іншыя даследчыкі лічаць, што звесткі пра пісанне Ефрасінняй летапісу напэўна легендарныя, яны нічым не пацверджаны<ref>Мельнікаў, С.54,55<name="melnikau2005"/ref>{{rp|54—55}}.

[[Файл:Роспісы Спаса-Праабражэнскай царквы ў Полацку 01.jpg|thumb|злева|Фрэска [[XII  ст.]] з фігурай Ефрасінні, якая падносіць [[Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)|храм Св. Спаса]] Збавіцелю]]

«Жыціе» апавядае, як аднойчы ў сне [[ангел|анёл]] павёў Ефрасінню і ў Сяльцо, месца за дзве [[вярста|вярсты]] ад Полацка на беразе [[Палата|Палаты]], і сказаў: «Тут належыць табе быць!». Сон паўтарыўся тройчы. Пасля гэтага полацкі епіскап Ілля, узяўшы сведкамі полацкага князя [[Барыс Усяславіч|Барыса]], Прадславінага бацьку князя [[Святаслаў Усяславіч|Святаслава]] і полацкіх баяр, перадаў чарніцы Сяльцо<ref>Арлоў У. Таямніцы, с. 100</refname="arlou2008">.{{кніга

Тамсама,Да у1129 Сяльцы<ref>Не пазней чым у 1128 годзе, калі памёр князь Барыс.</ref>года Ефрасіння, тады яшчэ інакіня, ініцыявала будаўніцтва [[Спаса-ЕўфрасіннеўскіЕфрасіннеўскі манастыр|жаночага Спаскага манастыра]]. Каля 1133 года<ref group="заўв">Мельнікаў,Паводле С.70—72іншага меркавання, іншая думка:у 1139—1140 гадах.</ref><ref name="Селіцкіmelnikau2005"/>{{rp|70—72}}<ref name="sialicki">''Сяліцкі А.'' Загадкі Полацкага храма">Селіцкі А.// ЗагадкіМастацтва, Полацкага2008, храма№ 2 (299).</ref><!-- Паміж [[1152]] і [[1161]] гадамі -->пачалося будаўніцтва [[Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)|Спаскага сабора]], штоякім цяпер некаторыя аўтары ацэньваюць як найбуйнейшую падзею полацкага дойлідства таго перыяду<ref name="arlou2008"/>Арлоў{{rp|108}} У<ref name="mysliceli">[https://slounik.org/147157.html Таямніцы,Ефрасіння с.Полацкая] 108</ref><ref>/ {{Крыніцы/Мысліцелі і асветнікі Беларусі, с. 20||}}</ref>{{rp|20}}. На думку Нікалаюка[[Дарота Нікалаюк|Дароты Нікалаюк]], заказчыкам будаўніцтва мог быць князь [[Васілька Святаславіч|Васілька]], які вярнуўся наса радзімуссылкі зў [[Візантыя|ВізантыіВізантыю]]<ref name="nikalajuk"/>Нікалаюк{{rp|58}}, Д.але Прападобнаягіпотэза Еўфрасіння,мае с.шэраг 58</ref>супярэчнасцяў, алеу тым ліку не вядома ці быў Васілька ў гэтайссылцы, гіпотэзымагчыма, шэрагдзяцей супярэчнасцяўСвяталава-Георгія як унукаў Уладзіміра Манамаха не ссылалі разам з бацькам. Паводле «Жыція», царква была пабудавана вельмі хутка па тых часах — за 30 тыдняў (адзін будаўнічы сезон). Калі ў будаўнікоў скончыўся будаўнічы матэрыял — [[плінфа]], то пасля малітвы Ефрасінні назаўтра ў печы знайшлася плінфа, і ў той жа дзень быў узнесены крыж<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 67<name="marcinovich"/ref>{{rp|67}}. Гісторык архітэктуры і археолаг [[Мікалай Мікалаевіч Варонін|Мікалай Варонін]] лічыў, што брак цэглы быў выкліканы незвычайнасцю верхніх частак храма, якія патрабавалі шмат будаўнічага матэрыялу<ref>Штыкаў''Штыхаў Г. В.'' Сучаснік, с.Ефрасінні 31Полацкай дойлід Іаан // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу (2002).</ref>{{rp|31}}. Будаваў царкву Святога Спаса дойлід [[Іаан (дойлід)|Іаан]]. Царква ў Сяльцы ўяўляе сабойбыла трох[[неф|нефнывым]]ны шасцістаўповышасціслуповым крыжова-купальныкупальным храмхрамам памерам 8x12 метраў<ref>Авакян Г. Палітычныя мысліцелі, с. 13<name="avakian"/ref>{{rp|13}}. ЦаркваЦаркву была пабудаванапабудавалі на беразе [[Палата|Палаты]], на месцы старой рэзідэнцыі полацкіх епіскапаў (легендарнае з'яўленне (знак)з’яўленне анёла і блаславенне епіскапа тычацца, магчыма, адносяцца да ночы свята Праабражэння Гасподняга 6 жніўня 1126 года<ref>Мельнікаў, С.61, 62<name="melnikau2005"/ref>{{rp|61—62}}), а Ефрасіння тады ж была ўзведзена ў сан ігуменні гэтага манастыра. Пазней Спаскі сабор два з паловай стагоддзі належаў [[езуіты|ордэну езуітаў]] і быў касцёлам. Цяпер гэта адзіны ў Беларусі храм, дзе захаваліся роспісы XII стагоддзя<ref name="Селіцкі А. Загадкі Полацкага храмаsialicki"/><ref name="Арлоў У. Таямніцы, с. 109arlou2008"/>Арлоў У. Таямніцы, с. {{rp|109</ref>}}.

Пазней Ефрасіння ініцыявала будаўніцтва побач [[Полацкі Багаяўленскі манастыр|мужчынскага Багародзіцкага манастыра]] (сярэдзіна XII  ст.; у 1580 годзе ўжо не існаваў, або быў у поўным заняпадзе) і царквы Святой Багародзіцы пры ім (1151—1154, асвечана ў 1157, не захавалася).

Памочніцамі Ефрасінні сталі сёстры: — родная [[Гардзіслава Святаслаўна|Гардзіслава]] і стрыечная [[Звеніслава Барысаўна|Звеніслава]].

Ефрасіння, якая на той час была ігуменняй, папрасіла бацьку прыслаць да яе малодшую сястру для навучання грамаце;, а пасля таемна пастрыгла яе ў манашкі. Бацька, калі даведаўся пра гэта, у вялікай роспачы прыехаў у Сяльцо, горка плакаў і не хацеў аддаваць у манахіні і другую дачку. Пострыг Гардзіславы адбыўся не пазней за 1129 год<ref>Мельнікаў А. Жыціе с.16<name="melnikau1995"/ref>{{rp|16}}.

У тым жа 1129, ці, можа, нават у 1128 годзе, хутка пасля смерці свайго бацькі, следам за Гардзіславаю, уў Спасаву абіцель уступае і стрыечная сястра ЕўфрасінніЕфрасінні Звеніслава Барысаўна. Звеніслава сама прыйшла да Ефрасінні і прынесла свой багаты пасаг у дар храму<ref group="заўв">Адною з іншых прычын магло быць, між іншым, жаданне пазбегнуць высылкі ў Візантыю разам з іншымі Рагвалодавічамі.</ref>. Атрымаўшы пасля пострыгу імя Еўпраксія, яна была асабліва блізкая з Ефрасінняй — «''«яко едина душа въ двою телесу»''». Пазней Еўпраксія заняла месца Ефрасінні і стала ігуменняй, працягваючы асветніцкую дзейнасць сястры.

Перад самым ад’ездам, насуперакзрабіла воліманахінямі дзвюх дачок свайго брата Вячкі зрабіла манахінямі яго дачок: — Вольгу і Кірыяну. «Жыціе» сцвярджае, што Ефрасіння мела ад Бога дар: зірнуўшы на каго, адразу бачыла, ці мае той чалавек дух дабрадзейны і ці можа ён стаць Божым абраннікам<ref>Арлоў У. Таямніцы, с. 103—104<name="arlou2008"/ref>{{rp|103—104}}.

З іменем Ефрасінні звязваецца набыццё [[Сафійскі сабор (Полацк)|Полацкім Сафійскім саборам]] [[Маці Божая Адзігітрыя Полацкая|абраза Багародзіцы Эфескай]]. На той час існавалі толькі тры такія абразы і лічылася, што пры жыцці [[Дзева Марыя|Дзевы Марыі]] гэтыя абразы намаляваў [[Лука (евангеліст)|апостал Лука]]<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 70<name="marcinovich"/ref>{{rp|70}}. Ефрасіння паслала свайго слугу Міхаіла да візантыйскага імператара [[Мануіл I Камнін|Мануіла I Камніна]] і патрыярха [[{{нп3|Лука ХрывавергХрысаверг|Лукі Хрысаверга]]|ru|Лука Хрисоверг}} ў [[Канстанцінопаль]] па ікону святой Эфескай Багародзіцы для Багародзіцкага манастыра. Многіх гісторыкаў здзіўляе, што пасольства было выпраўлена не полацкім епіскапам, а самой ігуменняй, і з гэтай прычыны яны думаюць, што ў XII  ст. вышэйшая царкоўная, а часткова і свецкая ўлада належала настаяцельніцы полацкіх манастыроў<ref>Нікалаюк Д. Прападобная Еўфрасіння, с. 63<name="nikalajuk"/ref>{{rp|63}}.

З Эфеса 100 воінаўваяроў імператара даставілі ікону ў Кастанцінопаль, дзе ў [[Сафійскі сабор (Канстанцінопаль)|саборы Святой Сафіі]] янаяе была перададзенаперадалі Міхаілу. Атрыманую святыню ЕўфрасінняЕфрасіння Полацкая «''ўнесла ў царкву Святой Багародзіцы..,Багародзіцы… аздобіла золатам і самацветамі, і ўстанавіла насіць яго [абраз] кожны аўторак па святых цэрквах''».

Большасць сучасных даследчыкаў лічаць, што на самай справепраўдзе ў Полацк былі прысланыпрыслана копіікопія Царградскай (а не Эфескай) Адзігітрыі і рэліквіі<ref name="Арлоў У. Таямніцы, с. 109arlou2008"/>{{rp|109}}, а само падарожжа адбылося ў перыяд паміж 1156 і 1160 годам<ref>Мельнікаў А. Жыціе с. 19<name="melnikau1995"/ref>{{rp|19}}. У сярэднявеччы, ўу 1239 годзе (па іншыміншых звесткамзвестках у XVI  ст.) ікона была ўнесенаперанесена ў [[Уваскрасенская царква, Тарапец|Уваскрасенскую царкву]] [[Таропец|ТарапцаТаропца]]. Цяпер абраз захоўваецца ў фондах [[Дзяржаўны Рускі музей|Рускага музея]] ў [[Санкт-Пецярбург]]у<ref name="ReferenceBmarcinovich"/>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. {{rp|71</ref>}}.

[[Файл:Połacak, Spas, Eŭfrasińnia Połackaja. Полацак, Спас, Эўфрасіньня Полацкая (I. Trutnev, 1866).jpg|міні|злева|Келля ЕфрасінніЕўфрасінні Полацкай. Малюнак [[Іван Пятровіч Трутнеў|Івана Трутнева]], 1866. год.]]

{{Цытата|аўтар=Надпіс на крыжы Ефрасінні Полацкай (пераклад на беларускую мову)|''У лета 6669 кладзе ЕўфрасінняЕфрасіння святы крыж у сваім манастыры, у царкве святога Спаса. Дрэва гэтае бясцэннае, акова ж яго з золата і срэбра...срэбра… І хай не выносяць яго з манастыра ніколі, і не прадаюць, не аддаюць...аддаюць… Ефрасіння ж, раба Хрыстова, што справіла гэты крыж, здабудзе вечнае жыццё з усімі святымі...''|Надпіс на крыжы Ефрасінні Полацкай (пераклад на беларускую мову)святымі…}}

Да асветніцкай дзейнасці Ефрасінні Полацкай адносіцца і адкрыццё іканапіснай і ювелірнай майстэрань<ref>''Бяспалая М.  А.'' Духоўная спадчына, с.Ефрасінні 9Полацкай (да 900-гадовага юбілею асветніцы) // VIII Міжнародныя Кірыла-Мяфодзіеўскія чытанні (2003).</ref>{{rp|9}}. У 1161 годзе Ефрасіння Полацкая заказала мясцоваму майстру [[Лазар Богша|Лазару БогшуБогшы]] выраб напрастольнага крыжа з рэліквіямі, які пазней стаў вядомы як Крыж Ефрасінні Полацкай. Крыж стаў беларускай нацыянальнай святыняй<ref name="ReferenceBmarcinovich"/>{{rp|71}} і адначасова помнікам старабеларускага пісьменства.

Крыж быў каўчэгам для захавання хрысціянскіх рэліквій. Ён быў шасціканцовы, вышынёй 52 см, даўжынёй верхняй папярочкі — 12 см, ніжняй — 21 см, таўшчынёй — 2,5 см. Аснова крыжа — [[кіпарыс]]авае дрэва, пакрытыпакрытае [[золата]]м з каштоўнымі камянямі.

Крыж захоўваўся ў царкве Святога Спаса да пачатку XIII1220-х ст.гадоў, потым быў перавезенывывезены ў [[Смаленск]], адтуль у 1514 годзе ў [[Масква|Маскву]], адкуль быў вернуты ў Полацк вялікім князем маскоўскім [[Іван IV Грозны|Іванам IV]] у 1563 годзе [[Аблога Полацка (1563)|пасля захопу Полацка]]. Падчас [[вайна 1812 года|вайны 1812 года]] крыж схавалі ў замураванай нішы сцяны [[Сафійскі сабор (Полацк)|Сафійскага сабора]], а ў 1841 годзе вярнулі ў [[Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)|храм Спаса]]<ref>''Арлоў У.  А.'' Хто выкраў крыж Ефрасінні,Еўфрасінні? с// {{крыніцы/Адраджэнне|1}}. С. 22—36.23</ref>{{rp|23}}.

У 1921 годзе крыж канфіскавалі [[СССР|савецкія ўлады]]. У 1928 годзе дырэктар [[Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь|Беларускага дзяржаўнага музея]] [[Вацлаў Юстынавіч Ластоўскі|Вацлаў Ластоўскі]] вывез крыж з Полацка ў [[Мінск]], а ў 1929 годзе перадаў яго [[Магілёўскі абласны краязнаўчы музей імя Еўдакіма Раманавіча Раманава|Беларускаму музею]] ў [[Магілёў|Магілёве]], пра што быў складзены Акт. Акт 1929 года сведчыць пра вялікія мастацкія страты крыжа -- — 13 выяў святых былі выламаны або сапсаваны, з каштоўных камянёў засталіся толькі два — [[аметыст]] і [[Гранат (мінерал)|гранат]], з розных частак помніка знікла пакрыццё з [[золата]] і [[жэмчуг|пярліны]], бачны сляды няўдалых рамонтаў<ref>''Бараноўскі Я.'' Архіўны след крыжа Ефрасінні Полацкай // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу (2002).</ref>.

Крыж канчаткова згублены ў 1941 годзе падчас адступлення [[Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]] з [[Магілёў|Магілёва]]<ref>Арлоў У. Таямніцы, с. 115—118<name="arlou2008"/ref>{{rp|115—118}}.

Пасляваенныя пошукі крыжа былі беспаспяховымі, таму ў 1997 годзе брэсцкім майстрам [[Мікалай Пятровіч Кузьміч|Мікалаем Кузьмічом]] зроблена дакладная копія крыжа, якая захоўваецца ў Полацку ў царкве Ефрасінні Полацкай<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 75<name="marcinovich"/ref>{{rp|75}}.

[[Файл:1283 Descriptio Terrae Sanctae.jpg|злева|thumb|Выява гарадоў Святой зямлі (на дальнім баку бачны [[Іерусалім]]), 13 XIII ст.]]

У канцы1166 жыццягодзе Ефрасіння намерылася выехацьздзейсніць у доўгае падарожжапаломніцтва ў Іерусалім, што было з трывогай успрынята палачанамі. НаПравесці развітаннесястру зў Ефрасінняйдарогу прыбываюцьў уПолацк Полацкі манастыр яепрыехалі браты [[ВасількаВячка Святаславіч|Васілька]], [[Вячка Святаславіч|Вячаслаў]] і [[Давыд Святаславіч|ДавідДавыд]]. ЛюбімыБрат брат ВячаслаўВячка прыязджаепрыехаў з дзвюма дочкамі — Кірыніяй і Вольгай, якіхякім прадстаўляепрасіў сястры і просіць аб блаславенні, што сведчыць аб вялікай пашане, якой пры жыцці былау ўганараванаЕфрасінні Еўфрасінняблаславення, а пасляпотым спаўняе волю Еўфрасінні,пагадзіўся каб дзве яго дачкідочкі засталіся напаслушніцамі паслушанні ў манастырыманастыра. Ігуменства наді манастыраміапеку Еўфрасінняманастыроў перадаеЕфрасіння перадала сваёй сястры [[ЕўдакіяГардзіслава Святаслаўна|Еўдакіі (Гардзіславе)]]<ref name="nikalajuk"/>Нікалаюк Д. Прападобная Еўфрасіння, с. {{rp|66-67</ref>}}.

Атрымаўшы блаславенне полацкага епіскапа [[Дыянісій Полацкі|Дыянісія]], выправілася разам з братам [[Давыд Святаславіч (князь віцебскі)|ДавідамДавыдам]] і стрыечнай сястрой [[Звеніслава Барысаўна|Еўпраксіяй (Звеніславай)]] спачатку ў [[Канстанцінопаль]], потым у [[Святая зямля|Святую зямлю]]. Магчыма, што пры гэтым Ефрасіння выконвала і царкоўна-дыпламатычную місію, а на землях Русі, праз якія праязджала, — міратворчую місію. Само падарожжа было сухаземным, а не традыцыйным шляхам «[[з варагаў у грэкі]]», інакш немагчыманемагчымай была б сустрэча князёўны з імператарам Мануілам<ref>Мельнікаў А. Жыццё с.20<name="melnikau1995"/ref>{{rp|20}}.

На шляху ў [[Царград]] сустрэлася з імператарам [[Мануіл I Камнін|Мануілам]], які ў той час ішоў на вайну з [[венгры|венграмі]]. Сустрэча Ефрасінні з імператарам ставіць пад сумненне калісьці прынятую дату паломніцтва і смерці святой — 1173 год. Візантыйскі імператар апошні раз ваяваў з венграмі ў 1167 годзе, прычым выйшаў у паход [[8 красавіка]] на [[Вялікдзень]], прыкладна ў гэты час граніц [[Візантыя|Візантыі]] дасягнулі полацкія паломнікі. У навуковай і царкоўнай літаратуры раней называўся год смерці святой ЕўфрасінніЕфрасінні — 1173, але ў гэтым годзе Мануіл Камнін ваяваў не з венграмі, а з [[сербы|сербамі]]<ref>Мельнікаў А. Жыццё с.21<name="melnikau1995"/ref>{{rp|21}}. Таму годгодам смерці святой паводле новых даследаванняў лічыцца 1167 год<ref name="ReferenceAehb3" /><ref name="Арлоў У. Таямніцы, с. 127arlou2008"/>Арлоў{{rp|127}} У. Таямніцы, с. 127</ref><ref name=":0belenc">Беларуская энцыклапедыя. Арт. Еўфрасіння Полацкая</ref>.

Імаверна, была ў Канстанцінопалі, а ў канцы красавіка 1167 года дасягнула [[Іерусалім]]а. Іерусалім належаў [[Крыжовыя паходы|крыжакам]], валадарыўуладарыў у ім [[Амальрых I]], які даводзіўся Ефрасінні далёкім сваяком — праз [[Ганна Яраслаўна|Ганну]], дачку вялікага князя кіеўскага [[Яраслаў Уладзіміравіч|Яраслава Уладзіміравіча]] і жонку французскага караля [[Генрых I (кароль Францыі)|Генрыха I]] Ганну, дачку [[Яраслаў Мудры|Яраслава Мудрага]]<ref name="Арлоў У. Таямніцы, с. 127arlou2008"/>{{rp|127}}. У Іерусаліме Ефрасіння накіравалася данаведала [[Труна Гасподняя|ТруныГроб ГасподняйГасподні]], пасля тры дні запар прыходзіла да яеяго для малення. Праз некалькі дзён яна захварэла і паслала брата з сястрой за святой вадой на [[Іардан (рака)|Іардан]]<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 85<name="marcinovich"/ref>{{rp|85}}.

Пасля яўлення Ефрасіння пачала падрыхтоўку да сваёй смерці. Яна пасылае ў старажытную [[Лаўра Савы Асвячонага|Лаўру Савы Асвячонага]] з просьбай пра пахаванне ў манастырскім храме, але Лаўра была мужчынскім манастыром, і там не прымалі жанчын. Аляксей Мельнікаў сцвярджае, што жаданне быць пахаванай у манастыры Святога Савы было вынікам наследавання Ефрасінняй жыцця [[Ефрасіння Александрыйская|Ефрасінні Александрыйскай]], якая жыла пад імем інака Ізмарагда і была пахавана ў мужчынскім манастыры. Атрымаўшы адмову, ЕўфрасінняЕфрасіння пасылае слугу купіць грабніцу ў крыпце храма Прасвятой Багародзіцы ў [[Феадосіеў манастыр|Феадосіевым манастыры]]<ref>Нікалаюк Д. Прападобная Еўфрасіння, с. 95<name="nikalajuk"/ref>{{rp|95}}.

[[Уладзімір Арлоў (гісторык)|Уладзімір Арлоў]] сцвярджаў, што Ефрасіння значна ўплывала на палітычнае і грамадскае жыццё ў Полацку сярэдзіны XII  ст., была своеасаблівым сцягам змагання палачан за незалежнасць<ref>Арлоў У. Таямніцы, с. 122<name="arlou2008"/ref>{{rp|122}}, але звестак пра яе палітычную і грамадскую дзейнасць у крыніцах няма. Аднак, ігумення была сучасніцай вялікіх гістарычных падзей, паходзіла з валадарнайуладарнай дынастыі, мела пэўны аўтарытэт, таму магла амальб паўстагоддзя ўплываць на палітыку ў Полацку. УПасля XII1101 ст.года адбываўсяадбыўся [[Феадальная раздробненасць|натуральныспадчынны падзел]] Полацкай зямлі на асобныя княствы паміж сынамі полацкага князя Усяслава, а потым і іх нашчадкамі, які вялі жорсткую барацьбу за ўладу — князі полацкія, віцебскіяменскія, менскіявіцебскія і друцкія варагавалікнязі змагаліся паміж сабою за ўладу, а таксама з кіеўскімі і іншымі князямі або ў саюзе з імі. На думку АвакянаГ. Авакян, Ефрасіння сваім духоўным складам магла ў гэтых умовах быць абаронцай міру і спрыяць узаемаразуменню<ref>Авакян Г. Палітычныя мысліцелі, с. 15<name="avakian"/ref>{{rp|15}}.

Пячатка Ефрасінні, знойдзеная на Рурыкавым гарадзішчы ў [[Ноўгарад|Ноўгарадзе]]зе, можа сведчыць пра нейкую ролю ігуменні ў палітычным жыцці. На думку Арлова, ігумення праз полацкае веча магла ўплываць на прызначэнне епіскапаў і запрашэнне князёў. Магчыма, таму ў 1132 годзе палачане выгналі з горада князя Святаполка, пасажанагапасаджанага вялікім князем кіеўскім пасля выгнання полацкіх князёў у Візантыю, і пасадзілі на полацкі сталец роднага брата Ефрасінні — [[Васілька Святаславіч|Васільку]]. Ігумення магчымамагла меламець дачыненне да падзей 1151 года, калі полацкае веча адмовіла ў даверы Рагвалоду-Васілю і аддалааддало яго ў палон менскім князям Глебавічам, а таксама да падзей 1158 года, калі палачане зноў запрасілі на сталец Рагвалода-Васіля. Усобіцы на Полаччыне працягваліся і ў 1162, а пасля і ў 1167 годзе. «Жыціе» кажа, што Ефрасіння нікога не хацела бачыць ворагамі — «''«ни князя со князем, ни бояри с боярином, ни служанина со служанином — но всех хотяше имети, яко едину душю»''»<ref>Арлоў У. Таямніцы, с. 123—124<name="arlou2008"/ref>{{rp|123—124}}.

Ефрасіння была пахавана ў Феадосіевым Іерусалімскім манастыры, а пасля захопу гораду [[мусульмане|мусульманамі]], у 1187 годзе рака з целам была перанесена ў Феадосіевы пячоры [[Кіева-Пячэрская лаўра|Кіеўскай лаўры]]<ref>Мысліцелі і асветнікі Беларусі, с. 16<name="mysliceli"/ref>{{rp|16}}. Паводле падання, манахі збіраліся перанесці святыню ў Полацк, аднак перашкодзіла варожасць кіеўскіх і полацкіх князёў<ref>Арлоў У. Таямніцы, с. 130<name="arlou2008"/ref>{{rp|130}}. Ёсць іншая думка, што прычына ў апошняй волі Ефрасінні быць пахаванай менавіта ў мужчынскім манастыры Св. Феадосія<ref>Мельнікаў, С.101.<name="melnikau2005"/ref>{{rp|101}}, таму раку пакінулі ў аднаіменныхаднайменных пячорах мужчынскага манастыра ў Кіеве.

{{сюды|Кананізацыя}}Мясцовае царкоўнае шанаванне ў Полацкай зямлі пачалося ўжопрынамсі ў канцы XII  ст., калі тутўжо ужобыла існаваласкладзена царкоўная служба прападобнай Ефрасінні Полацкай, і было складзена [[агіяграфія|агіяграфічнае]] «Жыціе» (імаверна, да 1187 года ў адным з заснаваных Ефрасінняй манастыроў). Царкоўнае шанаванне да XVI  ст. мела толькі мясцовы характар, да ўключэння ў Макар’еўскія спісы імя Ефрасінні ў [[Руская Праваслаўная Царква|Рускай праваслаўнай царкве]] не было шырокавядомым<ref>Нікалаюк Д. Прападобная Еўфрасіння, с. 74<name="nikalajuk"/ref>{{rp|74}}. Аднак, і на Макар’еўскіх саборах 1547 і 1549 гадоў афіцыйнайафіцыйна кананізацыікананізацыя не адбылосяадбылася. Агульная служба святой была зацверджана РПЦ адносна нядаўна — у 1893 годзе<ref>Мельнікаў А. Жыццё с.22<name="melnikau1995"/ref>{{rp|22}}.

У пачатку ХХ  ст. у друку з'яўлялісяз’яўляліся звесткі, што Ефрасіння кананізавана Папам [[Рыгор Х|Рыгорам Х]] на [[другі Ліёнскі сабор|2-м Ліёнскім саборы]] ў 1274 годзе. Дакументальнага пацвярджэння гэтаму няма, але паводле традыцыі [[каталіцтва|Каталіцкая царква]], як і [[уніяцтва|Уніяцкая]], прызнае Ефрасінню святой<ref>Арлоў У. Таямніцы, с. 137<name="arlou2008"/ref>{{rp|137}}.

=== Вяртанне мошчаў у Полацк. Рака ЕўфрасінніЕфрасінні Полацкай ===

[[Файл:Połacak, Spas. Полацак, Спас (5.06.1910) (1).jpg|thumb|злева|Перанос мошчаў ЕўфрасінніЕфрасінні Полацкай]]

Хадайнічаць аб перанясенні мошчаў у Полацк пачаў у 1833 годзе епіскап Віцебскі і Мінскі Гаўрыіл, [[Святы Сінод]] застаўся безуважным да звароту правялебнага. Праз сем гадоў безвыніковае прашэнне паўтарыў епіскап [[Васіль (Лужынскі)]]. На другі зварот епіскапа Васіля ў 1852 годзе ўлады таксама не далі станоўчага адказу<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 95<name="marcinovich"/ref>{{rp|95}}.

[[Файл:Połacak, Spas, Eŭfrasińnia Połackaja. Полацак, Спас, Эўфрасіньня Полацкая (1890-99) (2).jpg|thumb|Каўчэг з мошчамі ЕўфрасінніЕфрасінні Полацкай]]

У 1858 годзе ў час праўлення імператара [[Аляксандр III (імператар расійскі)|Аляксандра III]] аб перанясенні мошчаў Ефрасінні прасілі жыхары Полацка, у 1864 годзе хадайніцтва падтрымаў [[Міхаіл Мікалаевіч Мураўёў-Віленскі|Міхаіл Мураўёў]], генерал-губернатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]. Толькі ў 1871 годзе полацкі епіскап Сава дамогся, каб у Спаскі манастыр даставілі частку мошчаў<ref name="ReferenceCmarcinovich"/>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. {{rp|96</ref>}}.

Дазвол на перанос быў атрыманы толькі ад імператара [[Мікалай II (імператар расійскі)|Мікалая II]]. Самі астанкі, з выняткам сімвалічнай часткі, былі перанесены ў [[Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр]] у 1910 годзе. Таксама была абвешчана і гаючасць астанкаў. Перанос адбываўся вельмі ўрачыста, мошчы суправаджалі вядомыя рэлігійныя і дзяржаўныя асобы Расіі. У дзень смерці асветніцы — 23 мая (5 чэрвеня) нятленныя астанкі прывезлі ў Спасаўскі сабор і паклалі ў спецыяльна зробленую кіпарысавую раку, абкладзеную срэбрам. Вернікі ахвяравалі на раку вялізную суму ў 12 тысяч рублёў<ref name="ReferenceCmarcinovich"/>{{rp|96}}.

Рака была выраблена маскоўскім фабрыкантам Мяшковым па праекце і чарцяжах мастака Паўла Зыкава і ўяўляла сабой [[саркафаг]] на ўзор старажытных. Па вуглах ракі знаходзіліся [[капітэль|капітэлі]], а на пярэднім баку — дакладная копія старадаўняга [[барэльеф]]а, што быў на дамавіне Ефрасінні ў Кіева-Пячэрскай лаўры. На дамавіне размяшчалася ікона Ефрасінні Полацкай у поўны рост у ляжачым становішчы.

Рака Ефрасінні знікла ў 1920-я гады. Адноўленая рака выраблена мастаком [[Мікалай Пятровіч Кузьміч|Мікалаем Кузьмічом]] (які аднавіў і [[Крыж Ефрасінні Полацкай]]) і асвечана 5 чэрвеня 2007 года. Пасля цырымоніі асвячэння мітрапаліт Мінскі і Слуцкі [[Філарэт (Вахрамееў)|Філарэт]] уручыў прэзідэнту [[Аляксандр Рыгоравіч Лукашэнка|Аляксандру Лукашэнку]] [[Ордэн Святога Уладзіміра]] І ступені<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 101<name="marcinovich"/ref>{{rp|101}}.

Новая рака ўяўляе сабой невялікі каўчэг, памерамі 210 х 120 х 90 см. Кляновая рама-каркас абліцавана сярэбранымі пласцінамі і ўпрыгожана бронзавымі залачонымі барэльефамі. Выявы адрозніваюцца ад першапачатковага арыгінала. Бакавыя барэльефы адлюстроўваюць найважнейшыя моманты біяграфіі ігуменні: момант закладкі царквы Спаса і перанясенне яе астанкаў з Іерусаліма ў Кіеў. На тыльным баку паказаны трынаццаць беларускіх святых і сама ЕўфрасінняЕфрасіння. У галавах — адліты крыж у ззянні і надпіс «Субяседніцы анёлаў», у нагах — выява Полацка XII  ст. Па перыметры прапушчаны [[арнамент]] з каляровых эмалей і вінаграднай лазы. У верхняй частцы ракі ЕўфрасінняЕфрасіння паказана ў поўны рост. [[Рыза]], [[мантыя]] і [[схіма]] святой выкананы са [[срэбра]]. Новая рака стала не копіяй былой, а самастойным аўтарскім творам М.  Кузьміча<ref>''Пашкоўская Л.'' Саркафаг для Ефрасінні // Мастацтва, 2007, № 11 (296).</ref>.

Падчас эвакуацыі ў час [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] ў 1915 годзе астанкі былі перанесены ў [[Аўраміеў Богаяўленскі манастыр|Растоўскі Аўраміеў манастыр]]<ref>Новыя кнігі,: спа старонках беларускага друку. 6Штомесячны бібліяграфічны бюлетэнь. Нацыянальная бібліятэка Беларусі. 4/2011.</ref>{{rp|6}}.

У лютым 1919 года Народны камісарыят юстыцыі РСФСР прыняў пастанову, паводле якой праводзілася арганізаванае ўскрыццё святых мошчаў па ўсёй краіне<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 100<name="marcinovich"/ref>{{rp|100}}. Там, у [[Растоў|Растове]], ўу 1920 годзе грабніца была ўскрыта, а 13 мая 1922 года ўжо ў Полацку яна была ўскрыта паўторна, астанкі былі адасланы на атэістычную выстаўку ў Маскву, а адтуль — у экспазіцыю [[Віцебскі краязнаўчы музей|Віцебскага краязнаўчага музея]]. Усе каштоўнасці, якія былі пры астанках, у тым ліку 40-пудовая срэбная рака, былі канфіскаваны<ref>Арлоў У. Еўфрасіння, с. 136</refname="arlou1992">.{{кніга

Падчас [[нямецкая акупацыя Беларусі 1941-1944|нямецкай акупацыі]] вернікі перанеслі раку ў [[Пакроўскі сабор у Віцебску|Свята-Пакроўскую царкву]], а пасля 23 кастрычніка 1943 года астанкі былі вернуты ў [[Спаса-ЕўфрасіннеўскіЕфрасіннеўскі манастыр]], дзе застаюцца і дагэтуль<ref>Арлоў У. Еўфрасіння, с. 137<name="arlou1992"/ref>{{rp|137}}.

Таксама заўважаецца, што асветніцкая дзейнасць Ефрасінні магла мець не цалкам кананічны характар, а яе царкоўная дзейнасць магла быць скіраванай, на грунце яе высокага паходжання, у абыход царкоўнай іерархіі, на павышэнне самастойнасці [[Полацк]]а ў царкоўных справах. Мяркуецца, што гэта магло быць прычынай канфліктаў між Ефрасінняй і царкоўнымі ўладамі, і паслужыла сапраўднай прычынай таго, што астанкі Ефрасінні былі пакінуты ў [[Кіеў|Кіеве]], а не вярталіся ў Полацк<ref>''Гаранін. С. Л.'' Еўфрасіння Полацкая і епіскап Ілля…Ілля: Гісторыя стасункаў і прычына канфлікту [2002] // {{крыніцы/Мельнікаў 2005}}</ref>.

Мясцовае шанаванне ЕўфрасінніЕфрасінні Полацкай узыходзіць да XIV  ст.. Тэксты іканапісных арыгіналаў лаканічныя: «Акі Еўдакія». Паясная выява прападобнай на іконе «Рускія святыя» (1814) знаходзіцца ў адным шэрагу з [[Еўфрасіння Суздальская|Еўфрасінняй Суздальскай]]. Толькі ў пачатку XX стагоддзя старажытнаруская князёўна і ігумення, заснавальніца двух манастыроў у Полацку, атрымала сапраўдную славу. На стаўпе Уладзімірскага сабора ў Кіеве вядомы мастак [[Віктар Міхайлавіч Васняцоў|В. М. Васняцоў]] размясціў яе насупраць [[Еўдакія, святая|св. Еўдакіі]]<ref>''Киселёва Л.  А.'' Преподобная Ефросиния Полоцкая на Руси ХХ века // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу (2002).</ref>.

У 1837 годзе на [[Свята-Ефрасіннеўскія могілкі (Вільнюс)|праваслаўных могілках Вільні]] па блаславенні архіепіскапа Полацкага і Віцебскага [[Смарагд (Крыжаноўскі)|Смарагда (Крыжаноўскага)]] была закладзена {{нп5|Царква Прападобнай Ефрасінні (Вільнюс)|Свята-Ефрасіннеўская царква|ru|Церковь Преподобной Евфросинии (Вильнюс)}} (архітэктар [[Мікалай Чагін]]). Дабудаваная ў 1838 годзе царква ўяўляла сабой [[Ратонда|ратонду]], якая нагадвае [[Фінікія|фінікійскія]] грабніцы, і сваім знешнім выглядам была падобнай да [[Капліца|капліцы]]<ref>{{кніга
|аўтар=Герман Шлевис.
|загаловак=Православные храмы Литвы.
|месца=Вильнюс:
|выдавецтва=Свято-Духов монастырь,
|год=2006. ISBN
|isbn=9986-559-62-6. С. 61.</ref>.

У [[Санкт-Пецярбург]]у на [[Праспект Стачак|праспекце Стачак]] 15 лістапада 1911 года была закладзена [[Царква Прападобнай Ефрасінні Полацкай (Санкт-Пецярбург)|драўляная капліца]]. Сечаная з бярвення, крыжападобная ў плане капліца, увянчаная двума шатрамі, была асвячона ў імя ЕфрасінняўЕфрасінні Полацкай у першай палове наступнага года. Яна займала адказнае становішча каля злому Пецяргофскай дарогі, павароту на [[Царскае Сяло]] і Маскоўскую дарогу і служыла мясцовай горадабудаўнічай дамінантай. 29 жніўня 1918 года да капліцы было дазволена прыбудаваць [[алтар]] і служыць у ёй [[Літургія|літургію]]. Абшчына і царквуцарква існавалі да [[1935]] года. У канцы 1930-х гадоў усе будынкі падворка былі разабраны.

У Беларусі існавала Івянецкая Свята-Ефрасіннеўская царква (збудавана ў 1914 годзе, разбурана ў 1951 годзе), у 1990-х таксама была збудавана [[Царква Святой Ефрасінні (Івянец)|новая царква таго ж імя]]. У [[Мінск]]у на [[Вуліца Прытыцкага (Мінск)|вуліцы Прытыцкага]] ў канцы 1990-х гадоў пабудавана [[Царква ў гонар прападобнай Ефрасінні Полацкай (Мінск)|царква ў гонар Ефрасінні Полацкай]], якая адносіцца да Мінскага прыходу. Ёсць цэрквы ў гонар Ефрасінні Полацкай у [[Царква ў гонар прападобнай Ефрасінні Полацкай (Віцебск)|Віцебску]], [[Свята-Ефрасіннеўская царква (Полацк)|Полацку]] (частачастка комплексу [[Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр|Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра]]), [[Ефрасіннеўская царква (Драгічын)|Драгічыне]], [[Свята-Ефрасіннеўская царква (Радунь)|Радуні]] (Воранаўскі раён), [[Царква Святой Ефрасінні Полацкай (Бароўка)|Бароўцы]] (Верхнядзвінскі раён), [[Царква ў гонар прападобнай Ефрасінні Полацкай (Вішнева)|Вішневе]] (Смаргонскі раён), [[Ефрасіннеўская царква (Азершчына)|Азершчыне]] (Рэчыцкі раён), [[Ефрасіннеўская царква (Сосны)|Соснах]] (Любанскі раён), [[Ефрасіннеўская царква (Скаўшын)|Скаўшыне]] (Салігорскі раён), [[Ефрасіннеўская царква (Варонча)|Варончы]] (Навагрудскі раён), будуецца ў [[Рудзенск|Рудзенску]]у (Пухавіцкі раён). Праваслаўныя храмы ў імя Ефрасінні Полацкай ёсць у [[Лондан]]е, [[Саус-Рывер]] (каля [[Нью-Ёрк]]а, [[ЗША]]), [[Таронта]].

У 1992 годзе вуліца Ефрасінні Полацкай з’явілася ў [[вуліца Ефрасінні Полацкай (Полацк)|Полацку]], у 2010 годзе — у [[вуліца Ефрасінні Полацкай (Мінск)|Мінску]]<ref>[http://minsk.gov.by/ru/normdoc/2890/ Аб прысваенні найменаванняў новым вуліцам і перайменаванні вуліцы Гандлёвай у г. Мінску] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20151004032504/http://minsk.gov.by/ru/normdoc/2890/ |date=4 кастрычніка 2015 }}</ref>, у 2012 годзе — у [[вуліца Ефрасінні Полацкай (Слонім)|Слоніме]]<ref>ttp[https://euroradio.fm/report/u-slonime-zyavilasya-vulicy-efrasinni-polackay-125279 У Слоніме з’явілася вуліца Ефрасінні Полацкай] // Еўрарадыё, 08.12.2012.</ref>.

У 1995 годзе ў Рэчыцы ўзведзена [[Капліца Святой Ефрасінні Полацкай|помнік-капліца Святой Ефрасінні Полацкай]] (аўтар [[Э. К. Агуновіч]]). У 1999 годзе ў [[Дворык БДУ|дворыку БДУ]] ўстаноўлены [[помнік Еўфрасінні Полацкай (Мінск, дворык БДУ)|помнік Еўфрасінні Полацкай]] працы скульптара [[Ігар Уладзіміравіч Голубеў|Ігара Голубева]]<ref>[https://vetliva.by/tourism/what-to-see/pamyatnik-efrosini-polotskoy-v-minske-v-bgu/ Помнік Еўфрасінні Полацкай у Мінску (у БДУ)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200215082838/https://vetliva.by/tourism/what-to-see/pamyatnik-efrosini-polotskoy-v-minske-v-bgu/ |date=15 лютага 2020 }}</ref>. У 2000 годзе ў Полацку быў устаноўлены [[помнік Ефрасінні Полацкай (Полацк)|помнік славутай палачанцы]], аўтарам якога таксама выступіў Голубеў<ref>Арлоў У. Таямніцы, с. 140<name="arlou2008"/ref>{{rp|140}}. Яшчэ адзін помнік у беларускай сталіцы ўстаноўлены ў 2002 годзе каля ўваходу ў [[АГАТАгат -— сістэмыэлектрамеханічны кіраваннязавод|Інстытут сродкаў аўтаматызацыі]] па праспекце Незалежнасці, 117. У свой час гэты помнік працы [[Анатоль Арцімовіч|Анатоля Арцімовіча]]<ref>[https://minsk-old-new.com/places/pamyatniki-i-skulptury/evfrosinii-polockoj-vozle-korpusa-npo-agat Скульптурная композиция Евфросинии Полоцкой возле корпуса НПО «Агат»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200522170947/https://minsk-old-new.com/places/pamyatniki-i-skulptury/evfrosinii-polockoj-vozle-korpusa-npo-agat |date=22 мая 2020 }}</ref> не прайшоў атэстацыі паводле памераў — яго палічылі замалым і адмовіліся ўсталёўваць у іншым, больш выгодным месцы. Пастамент помніка мае форму разгорнутае кнігі<ref>[https://nnnashaniva.bycom/?c=ar&i=29317 Сем невядомых скульптураў Мінска] // Наша Ніва, 22.09.2009.</ref>. Невялікі помнік асветніцы знаходзіцца ў цэнтры [[Слабодка (Браслаўскі раён)|Слабодкі (Браслаўскі раён)]], куды ён быў перанесены з тэрыторыі [[Касцёл Сэрца Ісуса (Слабодка)|касцёла Сэрца Ісуса]]<ref>[https://kraj.by/belarus/blog/leskiec/pomnik-svyatoy-zastupnitsi-efrasini-polatskay/ ПОМНІК СВЯТОЙ ЗАСТУПНІЦЫ ЕФРАСІННІ ПОЛАЦКАЙ] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20201205224742/https://kraj.by/belarus/blog/leskiec/pomnik-svyatoy-zastupnitsi-efrasini-polatskay/ |date=5 снежня 2020 }}</ref>. Святая Ефрасіння Полацкая адлюстравана таксама на памятным знаку «[[Полацк — калыска беларускай дзяржаўнасці|«Полацк — калыска беларускай дзяржаўнасці»]]», устаноўленым у 2017 годзе да [[Дзень беларускага пісьменства|Дня беларускага пісьменства]] недалёка ад полацкага [[Сафійскі сабор (Полацк)|Сафійскага сабора]]<ref>[https://news.tut.by/culture/557583.html Ад Рагвалода да святой Еўфрасінні. У Полацку з’явіўся помнік беларускай дзяржаўнасці] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20190925124631/https://news.tut.by/culture/557583.html |date=25 верасня 2019 }}</ref>.

4 чэрвеня 2001 года [[Нацыянальны банк Беларусі|Нацыянальным банкам Рэспублікі Беларусь]] выпушчаныя памятныя манеты наміналам 20 ([[срэбра|сярэбраная]] якасці «[[пруф]]») і 1 ([[медзь|медна]]—-[[нікель|нікелевая]] якасці «[[пруф-лайф]]») [[беларускі рубель|беларускіх рублёў]] з нагоды 900-годдзя ЕфрасінііЕфрасінні Полацкай. Манеты адчаканены ў [[Манетны двор|Манетным дваром Польшчы]] ў [[Варшава|Варшаве]] тыражом 2000 штук кожная.

«Жыціе» складзена, імаверна, манахам з манастыра Св. Багародзіцы. У творы аўтар услаўляе настойлівую і самаахвярную жанчыну, яе імкненне да ведаў і духоўнай дасканаласці, перадае ў строгай храналагічнай паслядоўнасці сапраўдныя гістарычныя факты, звесткі пра Полацк, яго культурнае жыццё, побыт княжацкай сям’і<ref>Энцыклапедыя гісторыі Беларусі<name="ehb3"/ref>.

{{Цытата|аўтар=[[Ларыса Геніюш]], «Еўфрасіння Полацкая»|''Мінуласць ляжыць надмагільным вянком<br>

Вобраз Ефрасінні ўвасобіла [[Вольга Іпатава]] ў аповесці «Прадслава», таксама яна з’яўляецца ў раманах [[Алесь Асіпенка|Алеся Асіпенкі]] «''«Святыя і грэшнікі»''» і [[Валянціна Міхайлаўна Коўтун|ВялянціныВалянціны Коўтун]] «''«Пакліканыя»''»<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 105<name="marcinovich"/ref>{{rp|105}}.

Свае вершы прысвяцілі беларускай асветніцы шматлікія беларускія паэты: [[Уладзімір Аляксеевіч Арлоў|Уладзімір Арлоў]] («''«Еўфрасіння»''»), [[Алег Бембель]] («''«Абсяг Еўфрасініі»''»), [[Рыгор Барадулін]] («''«У Полацкай Спаса-Еўфрасіннеўскай царкве»''»), [[Данута Бічэль-Загнетава]] («''«Еўфрасіння Полацкая»''»), [[Навум Гальпяровіч]] («''«Веі замружу, і выплыве вечар»''»), [[Ларыса Геніюш]] («''«Еўфрасіння Полацкая''», «''У горы я пад тваімі ранамі»''»), [[Сяргей Іванавіч Законнікаў|Сяргей Законнікаў]] («''«Святло Еўфрасінні»''»), [[Алесь Звонак]] («''«Цень Еўфрасінні»''»), [[Васіль Зуёнак]] («''«Апошняя малітва Еўфрасінні Полацкай''», «''Шукаю Богшу»''»), [[Алег Лойка]] («''«Еўфрасіння Полацкая»''»), [[Валянцін Лукша]] («''«Фрэскі святой Еўфрасінні»''»), [[Алесь Сцяпанавіч Разанаў|Алесь Разанаў]] («''«Папярэджанне»''»), [[Людміла Рублеўская]] («''«Еўфрасіння»''»), [[Віктар Шніп]] («''«Хрыстова нявеста»''»), [[Сяргей Панізнік]] («''«Споведзь»''»), [[Леанід Дранько-Майсюк]] («''«Еўфрасіння»''»).

Ефрасіння выяўлена на палотнах Нэлі Шчаснай, [[Аляксандр Іванавіч Цыркуноў|Алеся Цыркунова]], [[Аляксей Марачкін|Аляксея Марачкіна]], [[:ru:Кузьмич, Алексей Васильевич|Аляксея Кузьміча]], на графічных аркушах [[Арлен Кашкурэвіч|Арлена Кашкурэвіча]], на габелене Сымона Свістуновіча<ref>Марціновіч А. Святая Еўфрасіння, с. 106<name="marcinovich"/ref>{{rp|106}}.

* ''Дук Д.'', ''Калечыц І.'', ''Коц А.'' Пячатка Еўфрасінні Полацкай // Беларускі гістарычны часопіс № (7), 2015, № 7. — С. 13—18.

* ''Киселёва Л. А.'' Преподобная Ефросиния Полоцкая на Руси ХХ века. // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу: да 900-годдзя з дня нараджэння Еўфрасінні Полацкай: Матэрыялы міжнар. навук. канф. 30—31 мая 2002 г., г. Наваполацк. — Мн.: Дэполіс, 2002. — 145 с.

* ''Мельнікаў А.'' «Жыціе» і жыціёжыццё Еўфрасінні, ігуменні Полацкай. // {{крыніцы/Адраджэнне: Гіст. альманах. Вып. |1/Склад}}. і на- I вук. рэд. АС. П. Грыцкевіч.— Мн.: Універсітэцкае, 1995. — 259 с.: іл. ISBN 985-09-0088-19—22.

* ''Пашкоўская Л.'' Саркафаг для Ефрасінні // Мастацтва, 2007, № 11 (296) Лістапад 2007.

* ''Сяліцкі А.'' Загадкі Полацкага храма. // Мастацтва, люты 2008, № 2 (299).

* ''Штыхаў Г.'' В.'' Сучаснік Ефрасінні Полацкай дойлід Іаан. // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу: да 900-годдзя з дня нараджэння Еўфрасінні Полацкай: Матэрыялы міжнар. навук. канф. 30—31 мая 2002 г., г. Наваполацк. — Мн.: Дэполіс, 2002. — 145 с.