Шляхта

Шляхта — знаць, прывілеяванае саслоўе на тэрыторыі сучасных Беларусі, Польшчы, Украіны, Літвы, Чэхіі у XIII—XX стст.

Эканамічная аснова шляхецкага стану — феадальная уласнасць на зямлю. Узаемаадносіны ўнутры стану грунтаваліся на прынцыпах феадальнай іерархіі.

Доступ у саслоўе шляхты

• набілітацыя — наданне шляхецтва каралём, сеймам, гетманам на полі бою, у выключных выпадках за вялікія заслугі;
• адопцыя — прыём у геральдычны род прадстаўнікоў іншых саслоўяў;
• індыгенат — прызнанне шляхецтва прадстаўнікоў прывілеяваных саслоўяў іншых краін.

Маёмасная градацыя шляхты

• магнаты — латыфундысты, уладальнікі дзясяткаў вёсак, мястэчак і гарадоў
• паны, сярэдняя шляхта — уладальнікі вялікіх маёнткаў, з прынамсі адной або некалькімі вёскамі або фальваркамі;
• ваколічная, заградковая або засцянковая шляхта — мела сваю гаспадарку, часта не мелі сялян або мелі невялікую іх колькасць;
• шляхта-галота — не мела сваёй зямлі, жыла пры магнацкіх і панскіх дварах у якасці слуг).

Статус шляхцянак

У 2-й палове XVIII ст. роля жанчыны ў грамадстве Вялікага Княства Літоўскага пад уплывам Францыі павышаецца. Перадавая частка шляхты пачала трымацца думкі, што для трывалай шляхецкай сям’і і стабільнага грамадства неабходна выхаваная і адукаваная жанчына. Ад яе залежаў сямейны дабрабыт і выхаванне будучага пакалення. Пашыраецца дзейнасць манаскіх ордэнаў, якія займаліся выхаваннем шляхцянак, жаночыя пансіёны, школы. Набывае папулярнасць замежная адукацыя. Але дамінуючай заставалася дамашняя адукацыя.

Дамашняя адукацыя і выхаванне

У заможнай і сярэдняй шляхты

Доўгі час шляхцянак навучалі толькі дамашнія настаўнікі, якіх па сваім жаданні і фінансавых магчымасцях наймалі бацькі. Выбар асоб, на якіх ускладваліся абавязкі выхавацеля і настаўніка, часцей за ўсё падаў на выпускнікоў навучальных устаноў, што ўтрымліваліся каталіцкай, уніяцкай і праваслаўнай цэрквамі, або колішніх студэнтаў, слухачоў буйных універсітэтаў Еўропы. Так, Я. Пашкоўскі (1684—1757), выпускнік Віленскай акадэміі, вучыў дзяцей М.-К. Радзівіла Рыбанькі. Буйнымі філосафамі, педагогамі, пісьменнікамі і дзяржаўнымі дзеячамі былі настаўнікі дзяцей віленскага ваяводы Я. Гільзена, надворнага маршалка літоўскага Сцыпіёна дэ Кампа, падскарбія надворнага літоўскага, гродзенскага старасты А. Тызенгаўза, Соф’і Чартарыйскай і Ганны Сапегі з роду Замойскіх.

Сярэдняя шляхта таксама звярталася да паслуг дамашніх настаўнікаў. Аднак у яе гэта часцей былі выпускнікі калегіумаў або іншых навучальных устаноў не вельмі высокага рангу. У XVIII ст. грамадская думка Вялікага Княства Літоўскага пачала развівацца пад значным уплывам Францыі. Французскі ўплыў адчуваўся і ў адукацыі. Праявай франкаманіі было з’яўленне ў шляхецкіх дамах вялікай колькасці замежных гувернёраў і гувернантак, якія навучалі гаспадарскіх дзяцей розным навукам і суправаджалі іх ад самага дзяцінства і часам нават перадаваліся, нібы ў спадчыну, ад старэйшых дзяцей да малодшых.

У магнатэрыі (на прыкладзе Соф’і Замойскай)

Катэхізіс

Соф’я Замойская з роду Чартарыйскіх была малодшая ў сям’і, яе выхаваннем займалася гувернантка панна Petit, якая выхоўвала яшчэ яе старэйшую сястру. Панна Petit вучыла Соф’ю французскай мове, геаграфіі, гісторыі і Катэхізісу. Пра сваю адукацыю Соф’я зазначала, што яна была вельмі павярхоўная, за поспехамі і недахопамі яе ніхто з бацькоў не сачыў, а панна-выхавацелька была ўжо ў даволі сталых гадах, каб актыўна займацца навучаннем гаспадарскай дачкі. У Соф’і яшчэ было некалькі настаўнікаў: англійскай мове яе навучала жонка камердынера, быў настаўнік па ігры на фартэпіяна, таксама настаўнік танцаў.

Падарожжа як дадатак да адукацыі

Неабходным дадаткам дамашняй адукацыі шляхецкіх дзяцей сталі падарожжы па Еўропе. Традыцыя ад’язджаць за мяжу з мэтай атрымання адукацыі сфарміравалася яшчэ ў часы Адраджэння. А ў другой палове XVIII ст. яна не толькі захавалася, але і распаўсюдзілася, што было абумоўлена пашырэннем палітычных і гандлёвых сувязяў і большай адкрытасцю грамадства — з’явай, характэрнай для Новага часу. Замежныя падарожжы давалі магчымасць шляхцянкам удасканаліць валоданне мовамі, пашырыць свае веды па геаграфіі і гісторыі, пазнаёміцца з еўрапейскімі славутасцямі і адначасова паказаць свае здольнасці. Заможныя шляхцянкі з Вялікага Княства Літоўскага імкнуліся абавязкова наведаць Парыж, Вену, Берлін, Рым.

Кляштарнае выхаванне і адукацыя

Кляштар бернардзінак у Гродна

Значнасць арганізацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім жаночых кляштараў для развіцця жаночай асветы была велізарнай. Большасць з манаскіх ордэнаў мелі ў статуце палажэнне аб асветніцкай дзейнасці. Менавіта таму практычна заўсёды адкрыццё ў горадзе ці мястэчку кляштара азначала з’яўленне там школы (часцей за ўсё пачатковай). Дзякуючы гэтаму ўжо ў сярэдзіне XVII ст. у Вялікім Княстве Літоўскім сфарміравалася асобная сістэма жаночай адукацыі. А на пачатку XVIII ст. дзейнічала некалькі жаночых манаскіх ордэнаў: бернардзінкі, бенедыкцінкі, брыгіткі, дамініканкі, кармеліткі, марыявіткі, візіткі. Але колькасць іх была не вялікай. Жаночых кляштараў на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага было значна менш, чым мужчынскіх. Адпаведна і магчымасцей аддаць сваіх дачок на выхаванне манашкам у мясцовай шляхты было значна менш. Адначасова існавалі і невялікія школы, разлічаныя на дзяцей збяднелых шляхціцаў, якія ўтрымліваліся за кошт кляштара, а часцей фундатара.

Навучанне ў кляштары праводзілі самі манашкі, якія выкладалі шэраг найбольш неабходных прадметаў — чытанне, пісьмо, лічэнне, рукадзелле, а таксама танцы і музыку. Вывучэнне Святога Пісання займала найбольш часу і лічылася самым неабходным у адукацыі. Але агульны ўзровень адукацыі быў даволі нізкім і нярэдка абмяжоўваўся толькі сярэднявечнай схаластыкай. Толькі ў сярэдзіне XVIII ст. вучэбныя праграмы большасці кляштараў былі некалькі зменены.

Мода на французскую адукацыю

Значна змянілася сітуацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім са з’яўленнем ордэна візітак, якія прынеслі моду на французскую адукацыю. З сярэдзіны XVIII ст. пачынаюць стварацца спецыяльныя пансіёны для шляхцянак, выкладанне ў якіх стала арыентавацца на Францыю і яе культуру, а мовай выкладання была французская. Рэлігійнае навучанне ў пансіёнах захавала свае пазіцыі, але павялічылася ўвага і да прадметаў свецкага характару. Так, для навучання мовам, спевам, танцам, маляванню, якія сталі неабходнымі для кожнай шляхетнай дзяўчыны, спецыяльна наймаліся свецкія выкладчыкі.

З пансіёнаў візітак выходзілі дзяўчаты, якія неслі ў грамадства французскую культуру і своеасаблівы касмапалітычны светапогляд. Мода на французскае пачала ахопліваць усё княства: жанчыны сталі насіць французскую вопратку, карыстацца французскай мовай, літаратурай і, галоўнае, пераймалі стыль паводзін, які прадугледжваў актыўнае свецкае жыццё жанчын вышэйшага саслоўя, валоданне мастацкімі талентамі, больш свабодныя адносіны ў шлюбе. Французская мода ліквідавала і недахоп цікавасці да музыкі і нават пэўную непрыязнасць да яе, што ўсталявалася яшчэ ў XVII ст.

На неабходнасць наладжвання адукацыі больш свецкі арыентаванага характару ў сярэдзіне XVIII ст. звярнулі ўвагу і іншыя жаночыя манаскія ордэны. Адбыліся змены ў школах бенедыкцінак і ў бернардзінскіх канквіктах. Тут вучыліся чытаць, пісаць, лічыць, спяваць, а таксама размаўляць па-французску. У падобным кірунку працавалі і сёстры-брыгіткі.

Гл. таксама

• Конная шляхта
• Ваколічная шляхта
• Панцырныя баяры
• Баяры
• Аднадворцы
• Выбранцы

Літаратура

• Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Том 1. Мн., 1978
• Гардзіенка Н. С. Кляштарнае выхаванне шляхцянак у Вялікім княстве Літоўскім у XVIII ст // Адукацыя і выхаванне. 2001. № 4.
• Лойка П. А. Шляхецка-сялянскія міжсаслоўныя адносіны на беларускіх землях другой палове XVI — першай палове XVII cт. (недаступная спасылка) // Журнал Российские и славянские исследования, Вып. 4 — 2009 г.
• Макарэвіч, В. «Антыразбор» шляхты: падробкі дваранскіх дакументаў і нелегальныя набілітацыі ў Беларусі ў XIX ст. Архівавана 6 красавіка 2009. // ARCHE. — 2008. — № 11. — С. 221—236.
• Макарэвіч, В. Разбор шляхты ў беларускіх губернях Расійскай імперыі (канец XVIII—XIX ст.) / В. Макарэвіч. — Мінск: БДУ, 2018. — 315 с.
• Мальдзіс, А. І. Як жылі нашы продкі ў XVIII стагоддзі. — Мінск: Лімарыус, 2001. — 383 с. — 2000 экз. — ISBN 985-6300-11-8.
• Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2001
• Самусік А. Ф. Жаночая асвета на беларускіх землях у канцы XVI — першай палове XIX ст. // Адукацыя і выхаванне. 1998. № 9.
• Сліж Н. Статус жанчыны-шляхцянкі ў ВКЛ (XVI—XVIII ст.) // Беларускі гістарычны часопіс. 1996. № 4.
• Чарапанава Л. А. Гендэрныя аспекты адукацыі і выхавання // Адукацыя і выхаванне. № 4.
• Шыдлоўскі, С. А. Культура прывілеяванага саслоўя Беларусі : 1795—1864 гг. — Мінск: Беларуская навука, 2011. — 168 с. — 200 экз. — ISBN 978-985-08-1241-4.

Спасылкі

• http://www.nobility.by/ — афіцыйны сайт Згуртавання беларускай шляхты
• Тадэвуш Пяркоўскі. Легітымацыя шляхты ў правінцыях Рэчы Паспалітай, акупаваных Расеяй (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2020. Праверана 4 чэрвеня 2020., пераклад з польскага арыгіналу: Tadeusz Perkowski. Legitymacja szlachty polskiej w prowincjach zabranych przez Rosję // Miesięcznik Heraldyczny, Nr. 5, 1938.