Прагляд зыходнага тэксту старонкі Брэсцкая крэпасць

{{Славутасць
|Тып                      = Мемарыяльны комплекс
|Беларуская назва         = Брэсцкая крэпасць
|Арыгінальная назва    = 
| Выява =BrestFortress7.JPG
| Подпіс выявы =[[Холмская брама]]
| Шырыня выявы =
|Статус                   = {{ГККРБ 4|110Г000707}}
|Краіна = Беларусь
|Краіна2 =
|Назва месцазнаходжання =
|Месцазнаходжанне = Брэсцкая вобласць
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 05|lat_sec = 00
 |lon_dir = E|lon_deg = 23|lon_min = 39|lon_sec = 10
 |region     =   
 |CoordScale = 
|Тып будынка = Крэпасць
|Архітэктурны стыль =
|Аўтар праекта =
|Будаўнік =
|Заснавальнік =
|Першае згадванне =
|Заснаванне =
|Асноўныя даты = чэрвень-ліпень 1941 — Гераічная абарона крэпасці<br />'''Узнагароды:''' {{Медаль Залатая Зорка|тып=горад}} {{Ордэн Леніна|тып=горад}}
|Скасаваны =
|Пачатак будаўніцтва =1833
|Заканчэнне будаўніцтва =1914
|Будынкі = {{Славутасць/Будынкі||||||}}
|Стан =Часткова захавалася
|Сайт =http://www.brest-fortress.by/
|Commons =Brest Fortress
}}
{{Значэнні}}
'''Брэсцкая крэпасць''' — комплекс абарончых збудаванняў XIX — пачатку XX стагоддзяў у [[Брэст|Брэсце]] (Брэст-Літоўск). Пабудаванa як частка сістэмы ўмацаванняў на захадзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. Размешчана на 4 астравах утвораных рэкамі [[Заходні Буг]] і [[Мухавец]], іх рукавамі і сістэмай [[Канал (гідраграфія)|каналаў]]. Будавалася паводле праекта генералаў Малецкага і [[Карл Іванавіч Оперман|К. І. Опермана]], палкоўніка А. І. Фельдмана. У [[1832]] годзе найвышэйшы нагляд за будаўніцтвам крэпасці быў ускладзены на генерал-фельдмаршала [[Іван Фёдаравіч Паскевіч|Івана Фёдаравіча Паскевіча]].

== Умацаванні ==
Абарончая сістэма падзялялася Заходнім Бугам і Мухаўцом на ўмацаванні: Цэнтральнае (Цытадаль), Валынскае (Паўднёвае), Цярэспальскае (Заходняе), Кобрынскае (Паўночнае).

=== Цытадэль ===
Цытадэль размешчана на востраве, на месцы старажытнага гандлёва-рамеснага цэнтра горада (места). Па перыметры акружана замкнёнай пяцівугольнай абарончай двухпавярховай [[казарма]]й (даўжыня 1,8 км) з 500 [[каземат]]амі, у якіх маглі размесціцца 12 тыс. салдат з неабходным для баявых дзеянняў рыштункам і запасам харчавання. Вонкавыя сцены казармы мелі байніцы і амбразуры для стральбы з ружжаў і гармат.

=== Валынскае ўмацаванне ===
Валынскае ўмацаванне зроблена на месцы [[Брэсцкі замак|Брэсцкага замка]], складалася з 2 бастыённых [[форт]]аў з 2 [[равелін]]амі. Тут у былым кляштары бернардзінцаў у сярэдзіне 19 ст. размяшчаўся [[Брэсцкі кадэцкі корпус]], пазней — ваенны шпіталь. Злучалася з цытадэллю [[Холмская брама|Холмскай брамай]] і пад’ёмным мостам праз [[Мухавец]].

=== Цярэспальскае ўмацаванне ===
[[Image:BF Teres in.jpg|thumb|Цярэспальская брама.]]
Цярэспальскае ўмацаванне будавалася на левым беразе Заходняга Буга. Мела чатыры земляныя [[люнет]]ы, злучаныя [[Роў (фартыфікацыя)|ровам]]. [[Цярэспальская брама|Цярэспальскай брамай]] і [[Цярэспальскі мост|канатным мостам]] (самым вялікім на той час у Расійскай імперы) праз Заходні Буг злучлася з Цытадэллю. Над уязным праёмам Цярэспальскай брамы былі 4 ярусы вузкіх акон-байніц, над якімі ў 1920-я надбудаваная 5-ярусная вежа з дазорнай пляцоўкай.

=== Кобрынскае ўмацаванне ===
[[Image:BFrampart.jpg|thumb|Кобрынскае ўмацаванне.]]
Кобрынскае ўмацаванне створана на месцы былога Кобрынскага прадмесця. Яно складалася з 4 бастыённых фортаў (у т.л. [[Бастыён I Брэсцкай крэпасці|Бастыён I]]) з 3 равелінамі. З Цытадэллю злучалася Брэсцкай і Беластоцкай (Брыгіцкай) брамамі і мастамі праз Мухавец.

=== Крапасная лінія ===
Па вонкавай лініі крэпасці праходзіў земляны вал вышынёй да 10 м з каменнымі казематамі ўнутры і запоўненым вадой ровам перад ім. Даўжыня галоўнай крапасной лініі складала 6,4 км. З прылеглай да крэпасці тэрыторыяй перадмаставыя ўмацаванні злучаліся праз Аляксандраўскую (Паўночную), Паўночна-Заходнюю, Міхайлаўскую (Усходнюю), Мікалаеўскую (Паўднёвую) брамы і Варшаўскі праезд.

== Гісторыя ==
[[Image:Белы палац, БК.jpg|thumb|Белы палац]]

=== Расійская імперыя ===

==== Будаўніцтва і рэканструкцыя ====
[[6 чэрвеня]] [[1833]] пачаты масавыя земляныя працы. У сувязі з пабудовай крэпасці г. Брэст-Літоўск перанесены на ўсход на 3 км. Калі земляныя працы ў асноўным закончыліся, [[1 чэрвеня]] [[1836]] адбылася закладка першага каменя, у які былі замураваны бронзавыя дошка з памятным надпісам і шкатулка з манетамі.

[[26 красавіка]] [[1842]] Брэсцкая крэпасць пачала дзейнічаць як крэпасць першага класа. Кампазіцыйны цэнтр Цытадэлі — гарнізонная Мікалаеўская царква ([[1856]]—[[1879]], архіт. Г. Грым). Тут жа ў будынку былога кляштара езуітаў (узведзены ў [[1623]], адноўлены ў [[1679]]) размяшчалася канцылярыя каменданта крэпасці. Будынак кляштара базылян ([[1629]], пазней вядомы як [[Белы палац]]) быў перабудаваны пад афіцэрскае казіно.

На пачатку свайго існавання крэпасць была адным з самых дасканалых крапасных умацаванняў [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. З’яўленне наразной [[артылерыя|артылерыі]] запатрабавала перабудовы крэпасці і ўзвядзення вакол яе пояса новых умацаванняў. У 1863 у адпаведнасці з запіскай генерала [[Э. І. Татлебен]]а аб мадэрнізацыі крапасцей Расіі ([[1862]]) пачалася яе рэканструкцыя. Быў патоўшчаны галоўны [[Вал (фартыфікацыя)|вал]], узведзена 2 [[рэдзюіты]] на Кобрынскім умацаванні, напраўлены на Цярэспальскім, пабудаваны 2 парахавыя склады ўмяшчальнасцю па 5 тыс. пудоў і інш. У [[1878]] зацверджаны план будаўніцтва перадавых умацаванняў. Да [[1888]] на адлегласці 3-4,5 км адзін ад аднаго ўзведзена 9 фортаў, у кожным з якіх можна было размясціць каля 200 чалавек і да 20 гармат. Даўжыня абарончай лініі дасягнула 30 км.

У рэвалюцыю [[1905]]—[[1907]] у крэпасці адбыліся [[Брэсцкія выступленні салдат]]. У [[1912]] зацверджаны генеральны план пашырэння крэпасці на [[1912]]—[[1921]]. За 6-7 км ад ядра крэпасці меркавалася пабудаваць новы фортавы пояс, прадугледжвалася ўмацаванне і перабудова ўстарэлых збудаванняў. Летам [[1913]] пачата будаўніцтва. Да Першай сусветнай вайны толькі 2 форты былі закончаныя цалкам, 8 — збудаваны часткова. З аб’яўленнем мабілізацыі крэпасць стала пунктам папаўнення дзеючай арміі і базай забеспячэння крэпасці [[Іван-Горад]] ([[Эстонія]]). Удзень і ўначы вяліся інтэнсіўныя работы па падрыхтоўцы Брэсцкай крэпасці да абароны, штодзённа працавала каля 70 тыс. чалавек, каля 8,5 тыс. падвод. Да кастрычніка [[1914]] крапасная пазіцыя мела закончаны выгляд. Яна складалася з 14 фортаў і 5 абарончых казармаў, 21 прамежкавага апорнага пункта. Пры агульнай даўжыні фортавага пояса 45 км сярэдняя адлегласць паміж фортамі складала 1 км, г. зн. яны знаходзіліся ў поўнай агнявой сувязі. У будаўніцтве і ўдасканальванні крэпасці ў пачатку 20 ст удзельнічалі ваенныя інжынеры прафесар Мікалаеўскай інжынернай акадэміі генерал-лейтэнант Н. А. Буйніцкі, А. К. Аўчынікаў, палкоўнікі І. В. Бялінскі, Б. Р. Дабашчынскі, Г. І Лагорыя, капітан Дз. М. Карбышаў.

==== [[Першая сусветная вайна]] ====
З набліжэннем да Брэста германскіх войск камендант крэпасці Лаймінг стварыў савет абароны, які прызнаў магчымым у выпадку аблогі пратрымацца 8 месяцаў. Аднак па загаду Вярхоўнага камандавання 8-[[12 жніўня]] [[1915]] гарнізон, крапасное ўзбраенне, баявыя запасы, маёмасць і амаль усё насельніцтва Брэста былі эвакуіраваны, частка ўмацаванняў былі ўзарваны. З [[15 жніўня]] [[1915]] да канца Першай сусветнай вайны крэпасць была занята германскімі войскамі. Тут на тэрыторыі Цытадэлі ў Белым палацы быў падпісаны [[Брэсцкі мір]].

=== Польшча ===
Паводле ўмоў [[Рыжскі мірны дагавор|Рыжскага мірнага дагавора]] горад Брэст з крэпасцю адышлі да Польшчы. У Брэсцкай крэпасці размяшчаліся часці 9-га Палескага корпуса Войска Польскага.

==== [[Польская абарончая вайна 1939]] ====
{{main|Абарона Брэсцкай крэпасці, 1939}}
На пачатку Другой сусветнай вайны ў верасні [[1939]] нямецкія войскі бамбілі крэпасць, была пашкоджана частка абарончай казармы Цытадэлі, будынак інжынернага ўпраўлення, Белы палац. [[14 верасня]] [[1939]] да крэпасці падышлі перадавыя часці 19-га танкавага корпуса германскай арміі. Да [[17 верасня]] палкі пад камандаваннем польскага генерала Канстанціна Плісоўскага абаранялі крэпасць. Пасля таго, як супраціў стаў бесперспектыўным у сувязі з уступленнем на тэрыторыю Польскай Рэспублікі Чырвонай Арміі, абаронцы Брэсцкай крэпасці вырашалі пакінуць яе. Але ў ёй засталася добраахвотнікі на чале з капітанам Вацлавам Радзішэўскім. У хуткім часе давялося супрацьстаяць ужо савецкаму войску. У ноч на 27 верасня лічаныя жаўнеры паасобку выходзілі з акружэння. Капітан Радзішэўскі прабраўся да сваёй сям’і ў [[Кобрын]], але неўзабаве быў знойдзены органамі НКВД і арыштаваны, пасля чаго ён згінуў.<ref>http://nashaniva.by/?c=ar&i=135425</ref>

=== СССР ===
[[Image:Armia Czerwona, Wehrmacht 22.09.1939 wspólna parada.jpg|thumb|Сустрэча нямецкіх і савецкіх войск]]
[[22 верасня]] ў адпаведнасці з сакрэтным пратаколам да савецка-германскага пакта аб ненападзе ([[23 жніўня]] [[1939]]) у горад і крэпасць увайшла 29-ая лёгка-танкавая брыгада [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]]<ref>Мельцюхоў М. І. Савецка-польскія войны.</ref>. Знаходжанне нямецкіх войск у крэпасці закончылася сумесным развітальным парадам і абменам сцягамі. Сістэма ўмацаванняў, якія акружалі крэпасць, аказалася напаўраскрытай на захадзе, бо форты за Заходнім Бугам трапілі ў рукі немцаў. Крэпасць у сувязі з развіццём ваеннай тэхнікі страціла былое ваеннае значэнне, але разам з пабудаванымі ў ёй 2 дотамі ўвайшла ў [[Брэсцкі ўмацаваны раён]].

==== [[Вялікая Айчынная вайна]] ====
{{main|Абарона Брэсцкай крэпасці, 1941}}
З вясны 1941 у крэпасці дыслацыраваліся ў асноўным часці 6-й Арлоўскай і 42-1 стралковай дывізій 28-га стралковага корпуса, якія [[22 чэрвеня]] [[1941]] прынялі ўдар нямецкай арміі і каля тыдня трымалі арганізаваную абарону. [[28 ліпеня]] [[1944]] у ходзе Люблін-Брэсцкай аперацыі Брэст разам з крэпасцю вызвалены ад нямецкіх войск.
За гады вайны крэпасць моцна разбурана, у пасляваенны час многія будынкі разабраны. [[15 жніўня]] [[1965]] Указам Вярхоўнага Прэзідыума Савета СССР Брэсцкай крэпасці прысвоена ганаровае званне «Крэпасць-герой».

== Мемарыяльны комплекс ==
{{main|Мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой»}}
[[Image:BrestF.jpg|thumb|Галоўны ўваход]]
У [[1971]] адкрыты мемарыяльны комплекс Брэсцкая крэпасць-герой. Скульптурна-археалагічны ансамбль уключае ўцалелыя збудаванні, закансерваваныя руіны, крапасныя валы і творы сучаснага манументальнага мастацтва. Комплекс размешчаны ва ўсходняй частцы Цытадэлі.

== Музеі ==

=== Музей абароны крэпасці ===
[[Image:Museum of the defense of Brest fortress 6th room.JPG|thumb]]
Адкрыты [[8 лістапада]] [[1956]]. Размешчаны ў адноўленай частцы былой кальцавой казармы, пабудаванай у 1842 годзе і захаванай у паўночнай частцы цэнтральнага вострава крэпасці (Цытадэлі). Мае 11 экспазіцыйных залаў, каля 40 тыс. экспанатаў у тым ліку больш за 20 тыс. экспанатаў асноўнага фонду. Тэматычныя аддзелы экспазіцыі: гісторыя крэпасці, перадваеннае жыццё, мерапрыемствы па ўмацаванню заходніх рубяжоў, напад нямецкіх войск, дзейнасць кампартыі і Савецкага ўрада па арганізацыі адпору ворагу, прыгранічныя баі, абарона крэпасці, Люблін-Брэсцкая аперацыя, крэпасць- аснова патрыятычнага выхавання. Асноўнае ў экспазіцыі — абарона крэпасці. Нвайбольш каштоўныя экспанаты — прадметы знойдзеныя пры раскопках: сцяг 393-га артылерыйскага дывізіёна, загад № 1 па гарнізоне, подпіс на цаглінах «Умираем не срамя», зброя, гадзіннікі воінаў і шмат іншага. У 2 кіназалах дэманструюцца хранікальна-дакументальныя фільмы пра гераічную абарону крэпасці.

=== «Бярэсце» ===
[[Image:Brest - Archeological museum Bjarestse.JPG|left|thumb|Жылыя пабудовы старажытнага Брэста]]
[[Археалагічны музей «Бярэсце»]] заснаваны ў [[1972]], размешчаны на тэрыторыі Валынскага ўмацавання. Мае 14 экспазіцыйных залаў, плошча экспазіцыі 2400 м², больш за 45 тыс. экспанатаў. Музей знаёміць з эканамічным развіцём Брэста ў XI—XIV стагоддзях. Асноўная экспазіцыя ўключае больш як 30 выяўленых у выніку археалагічных раскопак гарадзішча Брэста драўляных жылых і гаспадарчых пабудоў, рэшткі маставых, частаколаў, якія дзякуючы кансервуючым якасцям магутнага культурнага пласта добра захаваліся на вышыню 12 вянкоў. Сярод экспанатаў рэдкія знаходкі — самшытавы грэбень з выразанымі кірылічнымі літарамі, касцяны мастыхін, металічная пісала і інш.

== У філатэліі ==
<center><gallery>
File:23-2013-06-22-m.jpg
File:1121 (I. M. Zubačoŭ).jpg
File:1122 (P. M. Haŭryłaŭ).jpg
File:1123 (A. M. Kižavataŭ).jpg
File:1124 (Hieraičnaja abarona Bresckaj krepaści).jpg
</gallery></center>

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* {{крыніцы/ЭГБ|2}}
* Алиев, Ростислав: Брестская крепость. Взгляд с немецкой стороны // Фронтовая иллюстрация № 5, 2008.
* Алиев, Ростислав: Брестская крепость. М.: Вече, 2010.
* Алиев, Ростислав: Штурм Брестской крепости. М.: Яуза-Эксмо, 2008.
* Аникин В. И. Брестская крепость — крепость-герой. М.: Стройиздат, 1985. (Архитектура городов-героев).
* Бешанов В. В. Брестская крепость. Минск, Беларусь, 2004
* Бобренок С. У стен Брестской крепости. Мн., 1960.
* Брест. Энциклопедический справочник. Мн., 1987.
* Ганцэр, Крысцыян: Памяць і забыццё. Ушанаванне герояў Брэсцкай крэпасці // Сіябган Дусэт, Андрэй Дынько, Алесь Пашкевіч (ред.): Вяртанне ў Еўропу: Мінулае і будучыня Беларусі. Варшава 2011, с. 140—147.
* Ганцэр, Крысьціян: Пашковіч, Алена: «Гераізм, трагізм, мужнасьць.» Музей абароны Берасьцейкай крэпасьці // ARCHE пачатак, № 2-2013, с. 43-59.
* Ганцэр, Крысціян: Памяць пра вайну і акупацыю ў Беларусі на прыкладзе мемарыялаў «Брэсцкая крэпасць-герой» і «Хатынь» // ARCHE пачаток № 9-2015, с. 284—304.
* Героическая оборона / / Сб. воспоминаний об обороне Брестской крепости в июне —июле 1941 г. Мн., 1966.
* Каландадзе Л. Дни в Брестской крепости. Тбилиси, 1964.
* [[Святлана Яўгенаўна Куль-Сяльверстава|Куль-Сяльверстава С.]] Брэсцкі кадэцкі корпус // Беларускі гістарычны часопіс. 1998. № 3.
* Лавровская И. Б., Кондак А. П. Брест. Путешествие сквозь века. Мн., 1999.
* Памяць. Брэст: В 2 т. Мн., 1997.
* Полонский Л. В осажденном Бресте. Баку, 1962.
* Смирнов С. С. Брестская крепость. М., 1970.
* Смирнов С. С. В поисках героев Брестской крепости. М., 1959.
* Смирнов С. С. Рассказы о неизвестных героях. М., 1985.
* Суворов А. М. Брестская крепость на ветрах истории. Брест, Редакция журнала «СЭЗ», 2004
* Суворов А. М. Форт V и другие форты Брестской крепости. Брест, Полиграфика, 2009
* Суворов А. М. Брестская крепость. Прикосновение к подвигу. Брест, Полиграфика, 2009, 2011
* Суворов А. М. Брестская крепость. Война и мир. Брест, Полиграфика, 2010
* Хаметов М. И. Брестская крепость-герой. М.: Воениздат, 1988.
* Хмелевский Я. М. Справочник-календарь гор. Брест-Литовска на 1913 год.
* Waszczukowna-Kamieniecka D. Brzesc nezapomniane miasto. London, 1997.
* Sroka J. Brześć nad Bugiem. Dzieje miasta i twierdzy. Biała Podlaska 1997.
* Sroka J. Obrońcy twierdzy brzeskiej we wrześniu 1939 r., Biała Podlaska 1992.
* Geresz J. Twierdza niepokonana 1939: obrona cytadeli w Brześciu nad Bugiem we wrześniu 1939 r. Biała Podlaska; Międzyrzec Podlaski 1994.
* С. Смирнов. [http://www.fire-of-war.ru/Brest-fortress/Brest-literatura-Smirnov1.htm Брестская крепость] {{Архівавана|url=https://archive.today/20121221125825/http://www.fire-of-war.ru/Brest-fortress/Brest-literatura-Smirnov1.htm |date=21 снежня 2012 }} (1963)

== Гл. таксама ==
* [[Брэст]]
* [[Брэсцкі мір]]

== Спасылкі ==
{{Гісторыка-культурная каштоўнасць Рэспублікі Беларусь|110Г000707}}
* [http://www.brest-fortress.by/ Афіцыйны сайт Мемарыяльнага комплексу «Брэсцкая крэпасць-герой»]
* [http://www.belarus.by/by/travel/belarus-life/brest-fortress Мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140329004357/http://www.belarus.by/by/travel/belarus-life/brest-fortress |date=29 сакавіка 2014 }} на афіцыйным сайце Рэспублікі Беларусь
* [http://fortification.ru/forum/index.php?board=18.0 Брэсцкая крэпасць на форуме Рускага фартыфікацыйнага сайта]
* [http://pogudo.bas-net.by/brest/ Старонка, прысвечаная Брэсцкай крэпасці, на сайце музеяў Беларусі]{{Недаступная спасылка}}
* [http://www.fire-of-war.ru/Brest-fortress/ Брэсцкая крэпасць: матэрыялы, публікацыі, кнігі] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070427030510/http://www.fire-of-war.ru/Brest-fortress/ |date=27 красавіка 2007 }}
* [http://szlachta.io.ua/album46624 Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Фартэцыя ў Берасьці 1836—1842 гг.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20180114021319/http://szlachta.io.ua/album46624 |date=14 студзеня 2018 }}
* [http://www.library.by/portalus/modules/warcraft/print.php?subaction=showfull&id=1096302417&archive=777&start_from=&ucat=2& Брэсцкая крэпасць у 1921—1939 гадах]
* [http://fortification.ru/forum/index.php?board=18.0 Абарона Брэсцкай крэпасці на сайце «Рускі фартыфікацыйны сайт»]

{{Гарады-героі}}
{{7 цудаў Беларусі}}
{{Брэсцкая крэпасць}}
{{Славутасці Брэста}}
{{Бібліяінфармацыя}}
[[Катэгорыя:Крэпасці Беларусі]]
[[Катэгорыя:Брэсцкая крэпасць| ]]
[[Катэгорыя:Абарончыя збудаванні Брэста]]
[[Катэгорыя:Крэпасці Расійскай імперыі]]