El-Endelus
El-Andaluz (arapski: الأنْدَلُس), poznat i kao Muslimanska Španija, bila je srednjovjekovna muslimanska teritorija i kulturno područje koje je tokom svog ranog periodu zauzimalo najveći dio Pirinejskog poluostrva, odnosno većinske dijelove današnjeg Portugala i Španije. Tokom svog teritorijalnog vrhunca, El-Andaluz je zauzimao sjeverozapadni dio Iberijskog poluostrva i dio današnje južne Francuske Septimanije (8. vijek) i gotovo tokom stoljeća (9. i 10. vijek) proširio svoju kontrolu s Fraxineta preko alpskih prolaza koji povezuju Italiju sa ostatkom Zapadne Evrope.[1][2][3] Termin se uglavnom koristi za označavanje dijelova poluostrva kojim su upravljali muslimani tokom različitog perioda između 711. i 1492. godine iako su se granice El-Andaluza stalno mijenjale kako je uticaj kršćanske Rekonkviste[4][5][6] rastao a područje koje su muslimani kontrolisali postepeno smanjivao do područja na jugu poluostrva tj. današnje Andaluzije a na kraju i do površina na kojoj se prostirao tadašnji Granadski emirat.
Nakon Emevijskog osvajanja Španije, El-Andaluz, tada je u najvećoj mjeri bio podijeljen na pet administrativnih jedinica, koje su u velikoj mjeri teritorijalno odgovara današnjoj Andaluziji, Portugalu i Galiciji, Kastilji i Leonu, Navari, Aragónu, Grofoviji Barceloni i Septimaniji. Kao politički domen, El-Andaluz je periodično mijenjao svoj status pa je tako činio jednu od provincija Emevijskog halifata, padom Emevija proglašen je Kordopskim emiratom (oko 750. do 929) koji je potom prerastao u Kordobski halifat (929–1031) i na kraju bio halifat kraljevskog Taifa.
Tokom vladavine muslimana ovim područjem došlo je višeg stepena kulturne razmjene i saradnje između muslimana i kršćana. Kršćani i Jevreji koji su živjeli u islamskoj državi i bili pod njenom zaštitom podvrgnuti su džizji, dok je država s druge strane istima osigurala unutrašnju autonomiju u prakticiranju svoje religije i ponudila isti nivo zaštite od strane muslimanskih vladara.[7]
Tokom perioda Kordopskog halifata, El-Andaluz je bio svjetionik učenja a grad Córdoba, najveći u Evropi postao je jedan od vodećih kulturnih i ekonomskih centara širom Mediteranskog bazena, Evrope i islamskog svijeta. El-Andaluz je bio izvor mnogih dostignuća koja su doprinjela razvoju i napretku islamske i zapadnjačke nauke, uključujući značajan napredak u oblastima trigonometrije (Džabir ibn Aflan), astronomije (el-Zarkali), medicinskih operacija (El-Zahravi), farmakologije (Ibn Zuhr), agronomije (Ibn Bassal i Ebu Kajr) i mnogih drugih polja ljudskog djelovanja. El-Andaluz je postao glavni obrazovni centar za Evropu i područja oko Sredozemnog mora, kao i kanal za kulturnu i naučnu razmjenu između islamskog i kršćanskog svijeta.
Etimologija
urediToponim El-Andaluz je prvi put potvrđen natpisima na kovanicama koje su 716. godine kovali novi vladari Pirinejskog poluostrva. Kovani novac, zvani dinari, sadržavali su naziv na latinskom i arapskom jeziku.[8][9] Tradicionalno se pretpostavljalo da je etimologija naziva El-Andaluz izvedena iz imena Vandali iako se od 1980-tih godina ova pretpostavka osporava. Godine 1986., Joaquín Vallvé je predložio da je termin El-Andaluz iskrivljeni naziv termina Atlantida.[10] Halm je 1989. godine termin El-Andaluz izvukao iz gotičkog termina landahlauts[11] dok je Georg Bossong 2002. godine pretpostavio da je termin nastao iz predrimskog supstrata.[12]
Historija
urediPokrajina emevijskog halifata
uredi
Za vrijeme emevijskog halife El - Velida I, vojskovođa Tarik ibn Zijad predvodio je malobrojnu vojsku koja je 30. aprila 711. pristala na područje današnjeg Gibraltara. Nakon odlučne pobjede nad vizigotskim kraljem Španije Roderikom u bitci kod Guadalete 19. jula 711. godine, ovaj muslimanski vojskovođa, kojem se pridružio arapski guverner Ifrikije Musa ibn Nusajr, je tokom naredne sedmogodišnje vojne kampanje zavladao većinom vizigotskog kraljevstva, prešao Pirineje i zauzeo Septimaniju na jugu današnje Francuske.
Najveći dio Iberijskog poluostrva postao je dio Emevijskog halifata, pod imenom El-Andaluz. El-Andaluz je organizovana kao pokrajina podređena Ifrikiji, tako da je, prvih nekoliko decenija, guvernera ove pokrajine imenovao emir Ifrikije sa sjedištem u Kairuanu a ne halifa iz Damaska. Glavni grad pokrajine se nalazio u Kordobi sa prvobitnim značajnim prilivom muslimanskih doseljenika u grad.
Mala vojska koju je predvodio Tarik u prvobitnom osvajanju sastojao se uglavnom od Berbera, dok su snage Muse ibn Nusajra bile sastavljene od Arapa i brojale su oko 12.000 vojnika. Berberski vojnici koji su bili pod komandom Tarika bili su smješteni u centru i na sjeveru poluostrva, kao i na području Pirineja, dok su se berberske snage naselili u svim dijelovima pokrajine. Vizigotskim lordovima koji su pristali da priznaju muslimansku suverenost nad tim područjem bilo je dozvoljeno da zadrže svoje feudalne posjede (posebno u Murciji, Galiciji i dolini rijeke Ebro). Ostali Vizigoti sklonili su se na područje kantabrijske visoravni, gdje su uspostavili Kraljevinu Asturiju.
Tokom 20-tih godina 8. vijaka vladari El-Andaluza su pokretali napade na Akvitaniju ali su u bitci kod Tuluza 721. godine poraženi od vojvode Akvitanije Ode Velikog. Abdul Rahman Al Ghafiqi poveo je ekspediciju na sjever preko zapadnih dijelova Pirineja i porazio akvitanskog vojvodu, koji je pozvao franačkog vođu Čarlsa Martela u pomoć, nudeći da se postavi pod Karolinški suverenitet. U bitci kod Poitiera 732. godine, vojska El-Andaluza poražena je od Čarlsa Martela. 734. godine Andalužani su pokrenuli napad na istok, zauzevši Avignon i Arles i veći dio Provanse, regije na jugoistoku današnje Francuske. Godine 737. vojska El-Andaluza je stigla do doline Rone, dosegnuvši područja na sjeveru čak do Burgundije. Karls Martel je uz pomoć Liutpranda, vladara Langobarda, napao Burgundiju i Provansu i preuzeo kontrolu nad tom teritorijom 739. godine.
Odnosi između Arapa i Berbera u El-Andaluzu bili su napeti u prvim godinama nakon osvajanja. Uveliko su nadmašili Arape u pokrajini, obaviljali su većinu borbi i imali općenito teže dužnosti u odnosu na Arape. Usljed takvih relacija 729. godine berberski komandant Munnus se pobunio i uspio je neko vrijeme održati pobunjeničku državu u Cerdaniji.
Godine 740. pobuna Berbera izbila je na području Magreba. Da bi ugušio pobunu, emevijski halifa Hišam poslao je veliku arapsku vojsku u Sjevernu Afriku. Međutim, veliku emevijsku vojsku porazili su berberski pobunjenici u bitci kod Bagdoura (područje današnjeg Maroka). Osjetivši povoljan trenutak i Berberi El-Andaluza su se pobunili, svrgavši svoje arapske komandante osnovali su veliku pobunjeničku vojsku i krenuli prema centrima Toleda, Kordobe i Algecira.
Balj Bishr je 741. godine je poveo odred od oko 10.000 arapskih vojnika preko Gibraltarskog tjesnaca. Arapski guverner El-Andaluza, pridružio se tim snagama koje su razbile berberske pobunjenike u seriji žestokih borbi vođenih tokom 742. Međutim, nakon te pobjede izbili su sukobi u redovima pobjednika, između sirijskih komandanata i Andalužana. Iako su Sirijci u tom sukobu, u bitci kod Aqua Portorija 742. godine pobijedili Andalužane bilo ih je premalo da bi svoju vlast nametnuli pokrajini.
Sukob između dvije frakcije muslimana se nastavio i 743. godine, kada je Abul-Khaar al-lusām, novi guverner El-Andaluza, rasporedio Sirijce na pokrajinskim posjedima Andaluza. Dolazak Sirijaca znatno je povećao arapski element na Iberijskom poluostrvu i pomogao da se ojača muslimansko vladanje jugom. Međutim, u isto vrijeme, nevoljni da budu vođeni i da imaju vlast iznad sebe, sirijski vojnici su nastavili sa održavanjem feudalne anarhije, što je ozbiljno destabilizovalo autoritet guvernera El-Andaluza.
Druga značajna posljedica pobune bila je ekspanzija Kraljevine Asturije, koja je do sada bila ograničena na enklave u kantabrijskim planinama. Nakon što su pobunjenički berberski garnizoni napustili sjeverne granične tvrđave, kršćanski kralj Asturije Alfonso I krenuo je s vojskom da odmah povrati kontrolu nad praznim tvrđavama brzo pridodavajući teritoriju severozapadnog dijela provincije Galicije i León svojoj mladoj kraljevini. Asturijci su evakuisali hrišćansko stanovništvo iz gradova i sela Galicijsko-leonske nizije, stvarajući praznu tampon zonu u dolini rijeke Douro. Ova novo ispražnjena i uspostavljena granica ostala je otprilike nepromijenjena narednih nekoliko stoljeća kao granica između kršćanskog sjevera i islamskog juga. Između ove granice i njenog centra na jugu, država El-Andaluz je imala tri velike marke: Donja marka (glavni grad u Meridi, kasnije Badajoz), Srednja marka (sa Toledom kao glavnim gradom) i Gornja marka (sa centrom u Zaragozi).
Međusobne sukobe između muslimana El-Andaluza iskoristili su i Franci, pod vođstvom Pipina Malog i 752. godine napali strateški važnu teritoriju Septimanije. Osim povratka izgubljene teritorije Franci su se nadali da će osvajanjem te teritorije usporiti napredovanje muslimanske vojske i smanjiti broj upada na teritoriju koju su kontrolisali. Poslije duge opsade, posljednje muslimansko uporište tvrđava Narbonna, konačno je palo u ruke Franaka 759. godine čime je El-Andaluz ograničen na sjeveru Pirinejima.
Treća bitna posljedica pobune Berbera bio je kolaps autoriteta koji je halife iz Damaska imao nad zapadnim provincijama. Uticaj emevijskih halife koji su se na istoku borili protiv Abasida je popustio u zapadnim provincije kao što su Magreb i El-Andaluz. Od oko 745. godine, Fihridi su preuzeli vlast nad zapadnim provincijama i vladali njima gotovo kao vlastita porodična dinastija. Fihridi su pozdravili pad Emevija na istoku, 750. godine i pokušali su da postignu dogovor sa Abasidima, nadajući se da će im biti dozvoljeno da nastave sa svojom autonomijom. Ali kada su Abasidi odbili ponudu i tražili pokornost, Fihridi su proglasili nezavisnost i vjerovatno iz osvete prema Abasidima pozvali ostatke dinastije Emevija pod svoju zaštitu. Bila je to sudbonosna odluka zbog koje su ubrzo požalili, jer su ostaci Emevijske dinastije imali legitimnije pravo da vladaju u odnosu na Fihride. Lokalni vlastelini, odmetnički nastrojeni i razočarani autokratskom vladavinom Fihrida, dolaskom emevijskih izbjeglica urotili su se protiv Fihrida.
Emevijski emirat i Kordopski halifat
urediProgonjeni emevijski princ Abdurahman I 756. je zbacio sa vlasti Jusufa el-Fihrija i uspostavio Kordopski emirat a sebe problasio emirom Córdobe. Odbio je da se pokorava abasidskom halifi a tokom tridesetogodišnje vladavine uspostavio je slabu vladavinu nad većim dijelom El-Andaluza, nadjačavši i Fihride i abasidskog halifu.
Tokom sljedećeg perioda u trajanju od oko 150 godina njegovi potomci su nastavili kao emiri Córdobe sa nominalnom kontrolom nad ostatkom El-Andaluza s tim da se kontrola emira Córdobe ponekad protezala i zapadne dijelove Sjeverne Afrike. S druge strane, moć emira Abdallaha ibn Muhammada (oko 900) nije se protezala dalje od same Córdobe. Ali njegov unuk Abdurahman III, koji ga je naslijedio 912. godine, ne samo da je brzo obnovio moć Emevija na teritoriji El-Andaluza, već ju je proširio i na zapadne dijelove Sjeverne Afrike. Godine 929. proglasio se halifom, nekadašnji emirat podigao na nivo halifata i ušao u borbu za prestiž ne samo sa Abasidskih halifatom sa sjedištem u Bagdadu, već i sa Fatimidskim halifatom na području današnjeg Tunisa s kojim se borio za kontrolu nad Sjevernom Afrikom.
Period halifata se doživljava kao zlatno doba El-Andaluza. Usjevi proizvedeni navodnjavanjem, zajedno s hranom uvezenom sa Bliskog istoka, obezbijedili su područje oko Cordobe i nekih drugih gradova Andaluza sa poljoprivrednim sektorom koji je bio daleko najnapredniji u Evropi, što je izazvalo Arapsku poljoprivrednu revoluciju.[13][14] Među evropskim gradovima, Cordoba za vrijeme halifata, sa populacijom od oko 500.000 ljudi, na kraju je preuzela primat nad Konstantinopoljom kao najveći i najnapredniji grad u Evropi.[15] U islamskom svijetu, Cordoba je bio jedan od vodećih kulturnih centara. Rad njegovih najznačajnijih filozofa i naučnika (posebno El-Zahravi i Ibn-Rušd) imao je veliki uticaj na intelektualni život srednjevjekovne Evrope.
Muslimani i nemuslimani su često dolazili iz inostranstva da studiraju u čuvenim bibliotekama i univerzitetima El-Andaluza, uglavnom nakon ponovnog osvajanja Toleda 1085. godine i osnivanja Toledskih prevodilačkih institucija kao što je Toledska prevodilačka škola. Najpoznatiji od njih bio je Michael Scot (oko 1175. do 1235. godine), koji je u Italiju preuzeo djela Ibn Rušda i Ibn Sine. Ovaj prenos ideja postao je jedan od najvećih transfera ideja u ljudskoj historiji i značajno je uticao na formiranje evropske Renesanse.[16]
Period Tavaifa
urediNakon rata koji se vodio između frakcija El-Andaluza u periodu između 1009. i 1013. godine došlo je do formiranja nekoliko nezavisnih mini država što je dovelo do konačnog pada halifata kada je isti i ukinut 1031. godine. 1013. godine Berberi su izvršili invaziju i opljačkali Cordobu, masakrirajući njene stanovnike, pljačkajući grad i spaljujući kompleks palača do temelja. Nakon 1031. godine, novoformirane mini države tzv. tavaifi su uglavnom bili preslabi da bi se obranili od višestrukih napada i pokušaja kršćanskih država na sjeveru i zapadu da ovladaju tom teritorijom a koje su muslimani nazivali galicijski narodi. Te kršćanske države su se širila od svojih početnih uporišta u Galiciji, Asturiji, Kantabriji, Baskiji i karolinškoj Marki Hispanici te će vremenom postati Kraljevstva: Navara, Leon, Portugal, Kastilje i Aragon, te Grofovija Barselona. Na kraju, česti upadi su se pretvorile u osvajanja, a kao odgovor na to, kraljevi Tavaifa bili su prisiljeni zatražiti pomoć od Almoravida, muslimanskih berberskih vladara Magreba. Taj očajnički potez ih je dodatno koštao jer su Almoraidi koje su pozvali sa juga nastavili da osvajaju i pripajaju sva tavaifska kraljevstva.
Almoravidi, Almohadi i Marinidi
urediMuslimanski vladari Andaluzije su 1086. pozvali almoravidskog vladara Maroka, Jusufa ibn Tašfina, da im se pridruži u odbrani od Alfonsa VI, tadašnjeg vladara Kastilje i Leona. Iste godine je Jusuf ibn Tašfin s vojskom prešao Gibraltarski moreuz i nanio ozbiljan poraz kršćanskoj vojsci u bitci kod Sagrajasa. Do 1094. godine, Jusuf ibn Tašfin je uklonio sve muslimanske vladare na poluostrvu, zauzeo njihove državice izuzev one u Zaragozi a također povratio pod svoju kontrolu i Valenciju.
Nakon pobjede Ebu Jusufa Jakuba el-Mensura nad kastilijanskim Alfonsom VIII u bitci za Alarcos 1195. godine, Almoravide su naslijedili Almohadi, još jedno berbersko pleme. Međutim ni 20 godina poslije, koalicija kršćanskih kraljeva pod vodstvom Alfonsa VIII porazila je Almohade 1202. u bitci kod Las Navas de Tolosa. Almohadi su nastavili da vladaju El-Andaluzom još jednu deceniju, iako je njihova moć i prestiž opala. Međusobni ratovi među muslimanima nakon smrti Ebu Jakuba Jusufa II brzo su doveli do ponovnog uspostavljanja tavaifa. Tavaifi, sada ponovo nezavisni, ali i znatno vojno oslabljeni, brzo su osvojeni od strane kršćanskih kraljevstva Portugala, Kastilje i Aragona. Nakon pada Mursije (1243) i Algarvea (1249), samo je Granadski emirat preživio kao muslimanska država, i to samo kao podanici Kastilje do 1492. godine. Najveći dio podaničkog poreza je plaćen u zlatu koje je sa prostora sadašnjeg Malija i Burkine Faso prevezeno na Pirinejsko poluostrvo preko trgovačkih puteva Sahare.
Posljednja muslimanska prijetnja kršćanskim kraljevstvima bila je uspon Marinida u Maroku tokom 14. vijeka. Stavili su Granadu u svoju sferu uticaja i zauzeli neke njene gradove, kao što je Algeciras. Međutim, nisu bili u mogućnosti da zauzmu Tarifu, koja se održavala nezavisnom sve do dolaska kastiljanske vojske koju je predvodio Alfonso XI. Kastiljanski je kralj uz pomoć Afonsoa IV od Portugala i Petra IV od Aragona, odlučno porazio Marinide u bitci kod Río Salada 1340. godine i zauzeo grad Algeciras 1344. godine. Gibraltar, tada još pod vlašću muslimana je bezuspješno opsjedan tokom perioda od 1349. do 1350. godine. Alfonso XI i većina njegove vojske su stradali od Crne smrti koja je u to doba harala Evropom. Njegov nasljednik, Petar od Kastilje, pomirio se s muslimanima i usmjerio svoju pažnju na kršćanske zemlje, počevši s razdobljem od gotovo 150 godina pobuna i ratova između kršćanskih država pri čemu je smanjen pritisak na Granadski emirat i produžen njegov ostanak.
Reference
uredi- ^ Versteegh, Kees (1. 1. 1990). "The Arab Presence in France and Switzerland in the 10Th Century". Arabica (jezik: engleski). 37 (3): 359–388. doi:10.1163/157005890X00041. ISSN 1570-0585. JSTOR 4057147.
- ^ Wenner, Manfred W. (august 1980). "The Arab/Muslim Presence in Medieval Central Europe". International Journal of Middle East Studies (jezik: engleski). 12 (1): 59–79. doi:10.1017/S0020743800027136. ISSN 1471-6380. JSTOR 163627.
- ^ Some authors mention bands penetrating as far north as Sankt Gallen, where they sacked the monastery in 939. Cf. Ekkehard, Casus S. Galli, IV, 15 (pp. 137f); Lévi-Provençal (1950:60); Reinaud (1964:149f).
- ^ "Para los autores árabes medievales, el término Al-Andalus designa la totalidad de las zonas conquistadas – siquiera temporalmente – por tropas arabo-musulmanas en territorios actualmente pertenecientes a Portugal, España y Francia" ("For medieval Arab authors, Al-Andalus designated all the conquered areas – even temporarily – by Arab-Muslim troops in territories now belonging to Portugal, Spain and France"), José Ángel García de Cortázar, V Semana de Estudios Medievales: Nájera, 1 al 5 de agosto de 1994, Gobierno de La Rioja, Instituto de Estudios Riojanos, 1995, p. 52.
- ^ Eloy Benito Ruano (2002). Tópicos y realidades de la Edad Media. Real Academia de la Historia. str. 79. ISBN 978-84-95983-06-0.
Los arabes y musulmanes de la Edad Media aplicaron el nombre de Al-Andalus a todas aquellas tierras que habian formado parte del reino visigodo: la Peninsula Ibérica y la Septimania ultrapirenaica. ("The Arabs and Muslims from the Middle Ages used the name of al-Andalus for all those lands that were formerly part of the Visigothic kingdom: the Iberian Peninsula and Septimania")
- ^ The Oxford Dictionary of Islam. Esposito, John L. New York: Oxford University Press. 2003. doi:10.1093/acref/9780195125580.001.0001. ISBN 0195125584. OCLC 50280143.CS1 održavanje: others (link)
- ^ Lewis, Bernard. The Jews of Islam. PrincetMeyrick, Fredrick. The Doctrine of the Church of England on the Holy Communion. NJ: Princeton University Press, 1984. p. 14. "Under the ruling Caliph (the descendant of Mohammed – the prophet of G–d on earth), the Jews were able to preserve their rites and traditions. Peaceful coexistence led to their economic and social expansion. Their status was that of Dhimmis, non-Muslims living in a land governed by Muslims. The Jews had limited autonomy, but full rights to practice their religion, as well as full protection by their Muslim rulers, but this did not occur for free. There was a specific tax called the jizya that Dhimmis had to pay to receive these benefits. Having its origin in the Qur'an, it states Dhimmis who did not pay this tax, should either convert to Islam, or face the death penalty (Qur'an 9, 29). This tax, higher than the tax Muslims had to pay, was in several occasions one of the most important sources of income for the kingdom. The jizya was not only a tax, but also a symbolic expression of subordination (Lewis 14)."It is a common misapprehension that the holy war meant that the Muslims gave their opponents a choice 'between Islam and the sword'. This was sometimes the case, but only when the opponents were polytheist and idol-worshippers. For Jews, Christians, and other 'People of the Book', there was a third possibility, they might become a 'protected group', paying a tax or tribute to the Muslims but enjoying internal autonomy" (Watt 144)
- ^ Michael L. Bates (1992). "The Islamic Coinage of Spain". u Jerrilynn D. Dodds (ured.). Al-Andalus: The Art of Islamic Spain. Metropolitan Museum of Art. str. 384. ISBN 978-0-87099-636-8.
- ^ Thomas F. Glick (2005). Islamic And Christian Spain in the Early Middle Ages. BRILL. str. 21. ISBN 90-04-14771-3.
- ^ Joaquín Vallvé (1986). La división territorial de la España musulmana. Instituto de Filología. str. 55–59. ISBN 978-84-00-06295-8.
- ^ Halm, Heinz (1989). "Al-Andalus und Gothica Sors". Der Islam. 66 (2): 252–263. doi:10.1515/islm.1989.66.2.252.
- ^ Bossong, Georg (2002). Restle, David; Zaefferer, Dietmar (ured.). "Der Name al-Andalus: neue Überlegungen zu einem alten Problem" [The Name al-Andalus: Revisiting an Old Problem] (PDF). Trends in Linguistics. Studies and Monographs. Sounds and systems: studies in structure and change. (jezik: German). Berlin: De Gruyter Mouton. 141: 149. ISBN 978-3-11-089465-3. ISSN 1861-4302. Arhivirano (PDF) s originala, 27. 6. 2008.
Only a few years after the Islamic conquest of Spain, Al-Andalus appears in coin inscriptions as the Arabic equivalent of Hispania. The traditionally held view that the etymology of this name has to do with the Vandals is shown to have no serious foundation. The phonetic, morphosyntactic, and historical problems connected with this etymology are too numerous. Moreover, the existence of this name in various parts of central and northern Spain proves that Al-Andalus cannot be derived from this Germanic tribe. It was the original name of the Punta Marroquí cape near Tarifa; very soon, it became generalized to designate the whole Peninsula. Undoubtedly, the name is of Pre-Indo-European origin. The parts of this compound (anda and luz) are frequent in the indigenous toponymy of the Iberian Peninsula.
CS1 održavanje: nepoznati jezik (link) - ^ Squatriti, Paolo (2014). "Of Seeds, Seasons, and Seas: Andrew Watson's Medieval Agrarian Revolution Forty Years Later". The Journal of Economic History. 74 (4): 1205–1220. doi:10.1017/S0022050714000904.
- ^ Ruggles, D. Fairchild (2008). Islamic Gardens and Landscapes. University of Pennsylvania Press. str. 15–36. ISBN 978-0812240252. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
- ^ Tertius Chandler. Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census (1987), St. David's University Press (etext.org Arhivirano 11. 2. 2008. na Wayback Machine). ISBN 0-88946-207-0.
- ^ Western Civilization: Ideas, Politics, and Society, Marvin Perry, Myrna Chase, Margaret C. Jacob, James R. Jacob, 2008, 903 pages, pp. 261–262.