Nos
Nos ili nosna šupljina, jeste izbočina kod kičmenjaka u kojoj se nalaze nozdrve, koje primaju i izbacuju zrak za disanje uz usta. Iza nosa su olfaktorna sluznica i sinusi. Iza nosne šupljine, zrak zatim prolazi kroz ždrijelo, dijeli se s probavnim sistemom, a zatim u ostatak respiratornog sistema. Kod ljudi, nos se nalazi centralno na licu i služi kao alternativni respiratorni prolaz, posebno tokom sisanja odojčadi.[1][2][3] Izbočeni nos koji se potpuno odvaja od usnog dijela, karakteristika je samo kod sisara. Pretpostavlja se da je ovaj jedinstveni nos sisara evoluirao iz prednjeg dijela gornje vilice predaka sličnih reptilu (sinapsida).[4][5] Nos služi kao dio respiratornog, govornog i čulnog sistema kod kičmenjaka. U govoru, nos omogućuje rezonancu. Nos je također organ za miris, te se u nosnoj šupljini nalaze mirisne ćelije. Čestice mirisa lijepe se i otapaju u sluzi koju proizvodi nos te tako šalju impulse u mozak i tako se osjeća miris.[6][7]
Kod Cetacea i delfina, nosni otvor je migrirao na vrh glave, omogućavajući lakše kretanje kroz vodu, dok je suprotno nos slona se izdužio u veliki mišićni i manipulativni organ zvani surla.[6]
Tretman zraka
urediSlužeći kao prvi interfejs između spoljašnjeg okruženja i delikatnih unutrašnjih pluća živog bića, nos tretira ulazni vazduh, u funkciji termalne regulacije i filtracije tokom disanja, te omogućavaju senzornu percepciju mirisa.[8]
Dlake unutar nozdrva filtriraju nadolazeći zrak, kao prva linija odbrane od čestica prašine, dima i drugih potencijalnih prepreka koje bi inače ometale disanje i kao vrsta filtera protiv bolesti koje se prenose zrakom. Osim što djeluje kao filter, sluz proizvedena u nosu dopunjuje napor tijela da održi temperaturu, te doprinosi vlažnosti sastavnih komponenti respiratornog sistema. Kapilarna struktura nosa zagrijava i vlaže zrak koji ulazi u tijelo; kasnije, ova uloga u zadržavanju vlage omogućava uslove za alveole da pravilno razmjenjuju O2 za CO2 (tj. disanje) unutar pluća. Tokom izdisaja, kapilari zatim pomažu vraćanju dijela vlage, uglavnom opet u funkciji termalne regulacije.[2]
Osjećaj smjera
urediMokri nos pasa pomaže percepciji pravca. Osjetljivi hladni receptori u koži detektuju mjesto gdje se nos najviše hladi i to je smjer iz kojeg dolazi određeni miris koji je životinja upravo pokupila.[9]
Struktura kod oblika života koji udišu vazduh
urediKod vodozemaca i riba dvodihalice, nozdrve se otvaraju u male vrećice koje se zauzvrat otvaraju u prednji krov usta kroz unostraši dio nosa. Ove vrećice sadrže malu količinu olfaktornog epitela, koji, u slučaju beznožaca, također oblaže niz susjednih pipaka. Unatoč opštoj sličnosti strukture sa onima vodozemaca, nozdrve Ribe dvodihalice ne koriste se za disanje, jer ove životinje dišu na usta. Vodozemci također imaju vomeronazalni organ, obložen olfaktornim epitelom, ali, za razliku od amnionskih, ovo je općenito jednostavna vreća koja, osim kod daždevnjaka, ima malo veze s ostatkom nosnog sistema.[6]
Kod gmizavaca, nosna komora je generalno veća, sa choanae koje se nalaze mnogo dalje na krovu usta. Kod krokodila komora je izuzetno dugačka, što pomaže životinji da diše dok je djelomično potopljena. Reptilska nosna komora podijeljena je na tri dijela: prednji vestibul, glavnu njušnu komoru i stražnji nazofarinks. Olfaktorna komora je obložena olfaktornim epitelom na svojoj gornjoj površini i posjeduje niz turbinata za povećanje senzorne površine. Vomeronazalni organ je dobro razvijen kod guštera i zmija, kod kojih se više ne spaja sa nosnom šupljinom, otvarajući se direktno u usni krov. Manji je kod kornjača, kod kojih je zadržao izvornu nosnu vezu, a nema ga kod odraslih krokodila.[6]
Ptice imaju sličan nos kao gmizavci, s nozdrvama koje se nalaze na gornjem stražnjem dijelu kljuna. S obzirom na to da uglavnom imaju slab njuh, njušna komora je mala, iako sadrži tri okova, koja ponekad imaju složenu strukturu sličnu onoj kod sisara. Kod mnogih ptica, uključujući golubice i peradi, nozdrve su prekrivene rožnatim zaštitnim štitom. Vomeronazalni organ ptica je ili nedovoljno razvijen ili potpuno odsutan, ovisno o vrsti.[6]
Nosne šupljine kod sisara su obje spojene u jednu. Među većinom vrsta one su izuzetno velike, obično zauzimaju do polovine dužine lobanje. U nekim grupama, međutim, uključujući primate, slijepe miševe i kitove, nos je sekundarno smanjen, pa ove životinje posljedično imaju relativno slab njuh. Nosna šupljina sisara je dijelom proširena razvojem nepca koji je odsjekao cijelu gornju površinu prvobitne usne šupljine, koja posljedično postaje dio nosa, ostavljajući nepce kao novi krov usta. Uvećana nosna šupljina sadrži složene turbinate koje formiraju namotane oblike poput svitka koji pomažu da se zrak zagrije prije nego što stigne do pluća. Šupljina se također proteže u susjedne kosti lobanje, formirajući dodatne zračne šupljine poznate kao paranazalni sinusi.[6]
Kod kitova, nos je smanjen na jednu ili dvije rupe za puhanje, koje su nozdrve koje su migrirale na vrh glave. Ova adaptacija dala je kitovima aerodinamičniji oblik tijela i mogućnost disanja dok su uglavnom potopljeni. Suprotno tome, slonov nos se razvio u dugačak, mišićav, manipulativni organ koji se zove surla.
Vomeronazalni organ sisara je generalno sličan onom kod gmizavaca. Kod većine vrsta nalazi se u dnu nosne šupljine i otvara se u usta preko dva nazopalatinska kanala koja prolaze kroz nepce, ali se kod mnogih glodara otvara direktno u nos. Međutim, gubi se kod slijepih miševa i kod mnogih primata, uključujući ljude.[6]
Također pogledajte
uredi
Reference
uredi- ^ "7.2 the Skull". Anatomy and Physiology - The Skull. OpenStax. 5. 4. 2020. Arhivirano s originala, 22. 10. 2020. Pristupljeno 24. 1. 2023.
- ^ a b "22.1 Organs and Structures of the Respiratory System". Anatomy and Physiology - Organs and Structures of the Respiratory System. OpenStax. 5. 4. 2020. Arhivirano s originala, 2. 6. 2020. Pristupljeno 24. 1. 2023.
- ^ Bahr, Diane (15. 5. 2010). Nobody Ever Told Me (Or My Mother) That!. Sensory World. str. 10. ISBN 9781935567202.
- ^ Higashiyama, Hiroki; Koyabu, Daisuke; Hirasawa, Tatsuya; Werneburg, Ingmar; Kuratani, Shigeru; Kurihara, Hiroki (2. 11. 2021). "Mammalian face as an evolutionary novelty". PNAS. 118 (44): e2111876118. doi:10.1073/pnas.2111876118. PMC 8673075 Provjerite vrijednost parametra
|pmc=(pomoć). PMID 34716275 Provjerite vrijednost parametra|pmid=(pomoć). S2CID 240228857 Provjerite vrijednost parametra|s2cid=(pomoć). - ^ "Mammals' noses come from reptiles' jaws: Evolutionary development of facial bones". Phys.org. 1. 11. 2021.
- ^ a b c d e f g Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. str. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.
- ^ Dijkgraaf S.;Vergelijkende dierfysiologie;Bohn, Scheltema en Holkema, 1978, ISBN 90-313-0322-4
- ^ "Your Nose, the Guardian of Your Lungs". Boston Medical Center. Pristupljeno 29. 6. 2020.
- ^ Dijkgraaf, S. (1978). Vergelijkende dierfysiologie; Bohn: Scheltema en Holkema, ISBN 90-313-0322-4 Šablon:Page?