Rimsko Carstvo
 | Ovaj članak ili neki od njegovih odlomaka nije dovoljno potkrijepljen izvorima (literatura, veb-sajtovi ili drugi izvori). |
| Rimska imperija Senatus Populusque Romanus |
|||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 27. prije n. e – 476 / 1453 | |||||||||||||
|
|||||||||||||
|
|||||||||||||
 |
|||||||||||||
| Glavni grad | Rim, nakon podjele: Rim i Konstantinopolj |
||||||||||||
| Službeni jezik | Latinski, grčki | ||||||||||||
| Državno uređenje | Autokratija | ||||||||||||
| Imperator | |||||||||||||
• 27. prije n. e – 14 |
Augustus | ||||||||||||
• 378–395 |
Teodozije I Veliki | ||||||||||||
• 475–476 / 1449–1453 |
Romulus Augustus / Constantine XI | ||||||||||||
| Zakonodavstvo | |||||||||||||
| Površina | |||||||||||||
• 25. p. n. e. 390. |
2.750.000km2 4.400.000 km2 km2 |
||||||||||||
| Stanovništvo | |||||||||||||
• Ukupno (25. p. n. e) |
56.800.000 | ||||||||||||
Rimsko carstvo (latinski: Imperium Romanum, grčki: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων) označava period državnog uređenja antičkog Rima nakon Rimske republike. Rimsko carstvo je upravljalo svim heleniziranim državama Sredozemlja i keltskim područjem srednje Evrope. Tokom ovog perioda grad Rim je proširen i postao je najveći grad na svijetu (period između 100. p.n.e. i 400. godine) da bi Konstantinopolj preuzeo tu ulogu oko 500. godine.[1][2] Rimska republika je bila teško destabilizovana u seriji građanski ratova i političkih sukoba. Iz tih sukoba kao pobjednik izlazi Julije Cezar koji se imenuje diktatorom. Nakon atentata na Julija Cezara 44. godine p.n.e. građanski rat i pogubljenja su nastavljena, što je kulminiralo pobjedom Oktavijana, Cezarovog usvojenog sina, nad Markom Antonijem i Kleopatrom u bici kod Akcija 31. godine p.n.e. i aneksije Egipta. Nakon toga, Rimski senat mu daje svu moć i novu titulu August, obilježavajući kraj Rimske republike.
Rimsko carstvo je trajalo skoro 1.500 godina, uključujući i oko 500 godina ere republike. U prva dva stoljeća postojanja, carstvo je bilo politički stabilno i prosperitetno u periodu poznatom kao "Rimski mir". Poslije Oktavijanove pobjede, veličina carstva se dramatično povećala. Nakon atentata na Kaligulu 41. godine, Senat je razmatrao vraćanje republike, ali je pretorijanska garda proglasila Klaudija za rimskog cara. Za vrijeme Klaudija, carstvo je započelo osvajanje Britanije. Nakon samoubistva Klaudijevog nasljednika Nerona 68. godine, carstvo je ušlo u period kratkih građanskih ratova i pobune u Judeji, tokom kojeg su se četiri generala borila za titulu cara. Vespazijan je izašao kao pobjednik 69. godine uspostavljajući dinastiju Flavijevaca. Njega je naslijedio sin Tit koji je otvorio Koloseum nakon erupcije Vezuva. Njegovu kratku vladavinu je nastavio njegov brat Domicijan koji je ubijen. Senat tada postavlja prvog od pet dobrih careva. Carstvo je dostiglo svoj vrhunac za vrijeme cara Trajana, drugog u liniji dobrih careva.
Period problema i opadanja moći je započeo za vrijeme cara Komoda. Atentat na cara Komoda 192. godine završio je vladavinu pet dobrih careva. Naslijedio ga je Septimije Sever čije je ubistvo dovelo do krize tokom 3. stoljeća u kojem je 26 ljudi proglašeno za cara. Kako bi poboljšao situaciju. Dioklecijan uvodi tetrarhiju koja je bila neuspješna što dovodi do građanskog rata. Rat se završava pobjedom Konstantina I koji je porazio svoje rivale i postao jedini vladar Rimskog carstva. Konstantin osniva novi grad Konstantinopolj. On postaje glavni grad Rimskog carstva sve do njenog raspada. Konstantin usvaja kršćanstvo koje kasnije postaje službena religija carstva. Ovaj istočni dio carstva (kasnije poznat kao Bizantijsko carstvo) postaje jedna od vodećih sila na svijetu pored rivalskog Sasanidskog carstva. Nakon smrti Teodozija I, posljednjeg cara ujedinjenog carstva, carstvo se raspada zbog zloupotrebe vlasti, građanskih ratova, barbarske migracije i invazije, vojne reforme i ekonomske depresije. Uništenje Rima od Vizigota i Vandala je ubrzalo propadanje Zapadnog Rimskog carstva, dok se ubistvo cara Romula Augusta 476. godine prihvaća kao kraj carstva na zapadu. Istočno rimsko carstvo je trajalo još hiljadu godina, dok ga nisu osvojili Osmanlije 1453. godine.
Rimsko carstvo je bila najmoćnija ekonomska, kulturna, politička i vojna snaga u svijetu toga vremena. To je bilo najveće carstvo tokom antičkog perioda i jedno od najvećih carstava u svjetskoj historiji. Na svom vrhuncu za vrijeme cara Trajana, prostiralo se na 5 miliona kvadratnih kilometara u kojem je živilo između 50 i 90 miliona ljudi što je u to vrijeme iznosilo oko 20% ukupne svjetske populacije.[3][4] Na dugovječnost i ogromnu razmjeru carstva uticao je latinski i grčki jezik, kultura, religija, izumi, arhitektura, filozofija i pravo. Tokom srednjeg vijeka, bilo je pokušaja da se uspostave nasljednici Rimskog carstva, kao što je Franačko carstvo i Sveto rimsko carstvo. Zahvaljujući teritorijalnoj ekspanziji Španskog, Francuskog, Portugalskog, Holandskog, Italijanskog, Ruskog, Njemačkog, Britanskog i Belgijskog carstva, grčko-rimska kultura se proširila na globalnom nivou igrajući značajnu ulogu u razvoju modernog svijeta.
Historija
[uredi | uredi izvor]Glavni članak: Historija Rimskog carstva
Rim je započeo širenje nakon osnivanja Republike u 6. stoljeću p.n.e., ali se nije mogao proširiti izvan Apeninskog poluostrva sve do 3. stoljeća p.n.e. Rimska republika nije bila nacija-država u modernom smislu, jer su postojali gradovi koji su vladali samostalno (sa različitim stepenom nezavisnosti od Rimskog senata) i pokrajine pod upravom vojnih zapovjednika. Zbog raznih razloga u 1. stoljeću p.n.e. dolazi do političkih i vojnih previranja, koje je dovelo do stvaranja Rimskog carstva.
Od 2. stoljeća p.n.e. Rim doživljava seriju unutrašnjih sukoba, zavjera i građanskih ratova dok znatno proširuje svoju moć izvan Italije. Na kraju ovog perioda, Julije Cezar se proglašava diktatorom ali ga ubijaju 44. godine p.n.e. Njegove ubice bježe iz Rima ali ih ubijaju Marko Antonije i Cezarov usvojeni sin Oktavijan u bici kod Filipa 42. godine p.n.e. Podjela carstva između Marka Antonija i Oktavijana nije dugo trajala i Oktavijanove snage pobjeđuju Marka Antonija i Kleopatru u bici kod Akcija 31. godine p.n.e. Senat i narod Rima su 27. godine p.n.e. Oktavijanu dali ime August i proglasili ga carem, čime počinje Principat (prva epoha Rimske imperijalne historije). Njegova vladavina je završila stoljeće građanskih ratova i započela razdoblje mira i prosperiteta. Tokom svoje vladavine donio je novi ustavni poredak, tako da je nakon njegove smrti Tiberije prihvaćen za novog cara. Tokom narednih 200 godina započelo je razdoblje koje se tradicionalno naziva "Rimski mir". U tom periodu, kohezija carstva je donijela period društvene stabilnosti i ekonomskog prosperiteta koji Rim nikada ranije nije imao a pobune u provincijama su bile rijetke.
Uspjeh Augusta u uspostavljanju principa dinastičke sukcesije je bio ograničen zbog velikog broja potencijalnih nasljednika. Julijevsko-Klaudijevska dinastija je trajala sa samo četiri cara (Tiberije, Kaligula, Klaudije i Neron) prije nego što je došlo do razdora 69. godine. Ovaj period je postao poznat kao godina četiri cara. Iz tog razdora kao pobjednik izlazi Vespazijan koji postaje osnivač dinastije Flavijevaca. Nakon dinastije Flavijevaca na rimsko prijestolje dolazi dinastija Nerva-Antonin koja je dala "pet dobrih careva" (Nerva, Trajan, Hadrijan, Antonin Pio i Marko Aurelije). Dolaskom cara Komoda na vlast 180. godine dolazi do početka pada moći Rimskog carstva.
Za vrijeme vladavine cara Karakale, rimsko građansko pravo 212. godine dobijaju svi slobodni stanovnici carstva. Uprkos tom gestu univerzalnosti, ovaj period je bio buran - vladavina cara je završila njegovim ubistvom, a Rimsko carstvo je zahvaćeno Krizom trećeg vijeka. Ova kriza se ponekad posmatra kao prelazak iz klasične antike u kasnu antiku. Car Aurelijan (270. - 275.) je stabilizirao carstvo, a car Dioklecijan je potpuno obnovio carstvo i postao prvi rimski car koji se oslovljavao kao "Gospodar" (domine). To je označilo kraj principata i početak dominata. Za vrijeme Dioklecijanove vladavine se desio progon kršćana. Apsolutna monarhija koja je počela za vrijeme Dioklecijana je izdržala sve do pada Istočnog rimskog carstva 1453. godine.
Dioklecijan je podijelio Rimsko carstvo na četiri regije u kojoj su vladali ko-carevi - Tetrarhija. Vidjevši da ova ideja opterećuje Rim, on je abdicirao zajedno sa svojim ko-carem, a tetrarhija je ubrzo propala. Car Konstantin ponovo ujedinjuje carstvo, postaje prvi hrišćanski car i osniva Konstantinopolj kao novi glavni grad Istočnog rimskog carstva. Tokom Konstantinove i Valentinijanove dinastije carstvo je bilo podijeljeno na istočni i zapadni dio sa dvojnim centrima moći (Konstantinopolj i Rim). Car Julijan je pokušao da povrati klasičnu rimsku i helenističku religiju, i samo je nakratko prekinuo niz hrišćanskih careva. Nakon smrti cara Teodozija, posljednjeg cara istočnog i zapadnog dijela carstva, 395. godine carstvo se dijeli na Istočno i Zapadno rimsko carstvo.
Istočno rimsko carstvo (poznato kao Bizantijsko carstvo) je imalo drugačiju sudbinu. Preživjelo je skoro hiljadu godina nakon pada Zapadnog rimskog carstva i postalo najstabilnije hrišćansko carstvo u srednjem vijeku. Tokom 6. stoljeća, car Justinijan I je nakratko osvojio sjevernu Afriku i Apeninsko poluostrvo, ali nakon Justinijanove smrti Bizantijsko carstvo gubi Apeninsko poluostrvo i Siciliju. Na istoku, Bizantijsko carstvo je bilo ugroženo od islamske ekspanzije čiji su sljedbenici brzo osvajali teritorije Sirije, Armenije i Egipta tokom Arapsko-bizantijskih ratova. Arapi su predstavljali direktnu pretnju i za sam grad Konstantinopolj. U narednom stoljeću, Arapi su osvojili južnu Italiju i Siciliju, a slavenska plemena su prodrla na Balkansko poluostrvo.
Rimljani su, međutim, uspjeli da zaustave dalju islamsku ekspanziju tokom 8. i početkom 9. stoljeća. Istočno rimsko carstvo je 1000. godine bilo na svom vrhuncu; Basileus II je ponovo osvojio Bugarsku i Armeniju, a kultura i trgovina je cvjetala. Međutim, ubrzo nakon toga ekspanzija je naglo zaustavljena 1071. godine porazom u bici kod Mancikerta. Nakon poraza, carstvo je započelo dugi period opadanja moći. Nakon dvije decenije unutrašnjih sukoba i osmanlijske invazije car Aleksej I Komnenus je zatražio pomoć od zapadnih evropskih vladara 1095. godine.
Zapad je odgovorio križarskim ratovima, koji su na kraju rezultirali osvajanjem Konstantinopolja od strane križara tokom Četvrtom krstaškog rata. Nakon osvajanja Konstantinopolja 1204. godine, carstvo je bilo ograničeno na obale Egejskog mora. Istočno rimsko carstvo je propalo kada je osmanlijski sultan Mehmed II zauzeo Konstantinopolj 29. maja 1453. godine.
Rimska arhitektura
[uredi | uredi izvor]Rimska društvenopolitička misao
[uredi | uredi izvor]Nakon propasti Grčke, na historijsku scenu stupa jedan značajan vojskovođa Aleksandar Makedonski, koji je bio učenik Aristotelov, te koji će kroz vojne pohode pokoriti značajan dio Azije i Afrike te na taj način stvoriti Makedonsko carstvo. Aleksandar je bio strastveni zaljubljenik u grčku kulturu i filozofiju, te je nastojao da tu kulturu učini planetarnom, da je poveže na jedan dijalektički način, sa drugim kulturama i civilizacijama. On nije kroz osvajanja negirao tradiciju i kulturu drugih civilizacija, nego je pravio jedan dijalektički, stvaralački spoj tih kultura sa kulturom i duhovošću Grka. To dijalektičko spajanje sa drugim kulturama i civilizacijama u historiji se definira kao helenizam.
Ovdje je na djelu bio jedan stvaralački i historijski odnos. Pošto su grci razvili RACIO, do krajnjih konsekvenci bila je na dijelu liberalna racionalizacija svijeta, života, u interkontinentalnim razmjerima. Nakon propasti Makedonskog carstva, misiju helenizma su preuzeli rimljani, i oni su u ovoj sferi sa historijskog aspekta naši savremenici. Rimska imperija je stvorila, i po tome su originanlni, novu misao o pravu države i rimskog privatnog prava koje će postati fundamentom savremenog građanskog prava.
Rimljani su također do krajnjih granica razvili stoičku filozofiju koja ima svoje rodno tlo u socijalnoj zbilji Rimskog carstva. U Rimskom carstvu su se konstantno javljali ustanci robova, plebejaca, poniženih i potlačenih. Ali, rimska država je bila itekako bila racionalno organizovana i ovi ustanci su završavani vlastitim neuspjehom. Tako da se egzistencijalni izlaz uniženih nije mogao vidjeti u realnoj socijalnoj zbilji, te se čovjek okreće unutrašnjoj kontemplaciji, dakle promišljenosti svog vlastitog bića. Unutar sebe negirajući socijalnu zbilju, čovjek nastoji da pronađe mir, harmoniju jedinstvo duše i tijela, a to je upravo i temelj učenja stoičke filozofije.
Rimljani su svojim pohodima upoznali druge kulture i narode, te su njihove vojskovođe u svojim dnevnicima opisali običaje, tradiciju, kulturu i način života tih ljudi, naroda. Tako da s pravom možemo reći da su oni kroz te opise stvorili i nove naučne discipline, etnologiju, antropologiju, koje će postati osnovom za kostituciju savremene sociologije. Današnja savremena zapadna kultura je utemeljena na grčkoj kulturi i kršćanskom teološkom pricipu, na teoriji i praksi rimske države i prava i dakako, savremena građanska država je utemeljena na ovim racionalnim priznanjima rimske države i prava.
Rimska književnost
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Morris, Ian (October 2010) Social Development Arhivirano 26. 7. 2011. na Wayback Machine. Stanford University
- ^ Morris, Ian (2010) Why the West Rules—For Now, New York: Farrar, Straus and Giroux. ISBN 978-0-374-29002-3.
- ^ An average of figures from different sources as listed at the US Census Bureau's Historical Estimates of World Population Arhivirano 13. 10. 2013. na Wayback Machine
- ^ Kremer, M. (1993). "Population Growth and Technological Change: One Million B.C. To 1990" (PDF). The Quarterly Journal of Economics. 108 (3): 681–716. doi:10.2307/2118405. JSTOR 2118405.
Vanjski linkovi
[uredi | uredi izvor]