Григорийн рузма агӀонан коде хьажар

{{Рузманаш|Маьлхан||97/400}}
{{Григорийн рузма тахана}}
'''Григориа́нан рузма''' — [[Малх|Маьлхан]] гуонаха [[Сидерийн мур|Дуьне хьийзаран циклан]] [[хан лору система]]; шеран дохалла ду 365,2425 [[де-буьйса]]; 400 [[Шо|шеран]] йукъахь ду 97 [[високосан шо]]<ref>{{Книга|автор= Климишин И. А.|часть= |заглавие= Календарь и хронология|оригинал= |ссылка= |ответственный= |издание= изд.3|место= {{М}}|издательство= Наука|год= 1990|том= |страницы= 97|страниц= 478|серия=|isbn=5-02-014354-5|тираж=105 000}}</ref>.

Дуьххьара григорийн рузма йукъайаьккхина [[Папалла|руман папас]] [[Григорий XIII|Григорием XIII-гӀачо]] [[Католицизм|католикан]] пачхьалкхашкахь {{ЮГР|4 октябрехь|Ю|}} [[1582 шо|1582 шарахь]] хьалхалера [[Юлианан рузма|юлианан]] хийцина: [[йеара]]н тӀаьхьа догӀу де {{ЮГР|4 октябрехь|Ю|}} хилира [[пӀераска]] {{ЮГР|15 октябрь|Г+|}}. Григорийн рузма лелайо дукхаха йолчу дуьненан пачхьалкхаш<ref>{{cite web |url=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://aa.usno.navy.mil/&gws_rd=cr&ei=pVrUV-2ME4bB6QSMwZfQDA |title=Introduction to Calendars. United States Naval Observatory. |date=2011-12-19 |publisher= |accessdate=2016-09-10 |lang=en}}</ref>. Литературехь кхин а лелайо '''Керла хатӀ''' цӀе а.

== Григорийн рузман структура ==
{{Main|Григорийн рузман структура}}
Григорийн рузман шо 365,2425 де-буьйса хиларца тӀеэцна ю. Високосан доцучу шеран дохалла — 365 де-буьйса ду, [[Високосан шо|високосан]] — 366.

<math>365{,}2425 = 365 + 0{,}25 - 0{,}01 + 0{,}0025 = 365 + \frac{1}{4} - \frac{1}{100} + \frac{1}{400}.</math>
[[Файл:DBP 1982 1155 400 Jahre Gregorianischer Kalender.jpg|thumb|right|300px|Григорийн рузма арахецаран лерина 1982 шеран Малхбузагерманин марка. Маркан тӀиера сурт эцна 1586 шарахь Иоганна Раша арахецначу жайнин тӀиера]]
Кхузара логӀу високосан шо декъар:

* 400 бӀе шеран декъало шо, — високосан;
* дисина 100 шеран декъало шераш, — високосан дац;
* дисина 4 декъало шераш, — високосан.

Иштта, 1600 а, 2000 а шераш дара високосан, ткъа 1700, 1800, 1900 шераш високосан дацара. Иштта високосан хир дац 2100 шо.

Цхьан денна-бусана григорийн рузма галъер ю 10 эзар шарахь (юлианан — 128 гергга шарахь). 3 эзар шо терахье валош, дукха хьолахь хаалуш болчу мехе кхочу, хан мел ели [[Тропикийн шо|тропикийн шарахь]] де-буьйсанан барам хийцаялар нагахь ца ларахь, цул сов, шеран заманийн йохалла хийцаяларан а<ref>''Cassidy S.'' [http://www.hermetic.ch/cal_stud/cassidy/err_trop.htm Error in statement of tropical year.]{{ref-en}}</ref><ref>''Красильников Ю.'' [http://hbar.phys.msu.ru/fat/easter.html Солнце, Луна, древние праздники и новомодные теории.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110095937/http://hbar.phys.msu.ru/fat/easter.html |date=2017-01-10 }}</ref><ref>''[[Городецкий, Михаил Леонидович|Городецкий М. Л.]]'' К вопросу о точности григорианского календаря и лунного цикла // Историко-астрономические исследования, Вып. XXXV. —М.: Физматлит, 2010, C. 289—293.</ref>.

Григорийн шо хуьлу високосан а, високосан доцуш а; шо доладала тарло кӀиран муьлххачу дийнахь. Иза ша-дерг цхьаьна лаьрчи хуьлу 2 × 7 = 14 кепара шеран рузма.

== Беттанаш ==
Григорийн рузманехь 12 бутт бу, 28 - 31 де беха:

{|class="wikitable"
!№||Бутт||Денойн барам
|-
|1||[[Январь]]||31
|-
|2||[[Февраль]]||28 (29 — високосан шарахь)
|-
|3||[[Март]]||31
|-
|4||[[Апрель]]||30
|-
|5||[[Май]]||31
|-
|6||[[Июнь]]||30
|-
|7||[[Июль]]||31
|-
|8||[[Август]]||31
|-
|9||[[Сентябрь]]||30
|-
|10||[[Октябрь]]||31
|-
|11||[[Ноябрь]]||30
|-
|12||[[Декабрь]]||31
|}

=== Беттан денойн барам дагахь латто бакъо ===
[[Файл:31 или 30 дней в месяце. Счёт по костяшкам рук.png|thumb|Куьйган даьӀахкашца чот яр. «ТӀейаьлла меттиг» — 31 де, «чукхетта меттиг» — 30 де (февралехь 29 я 28 де)]]
{{Anchor|ДаьӀахкийн бакъо}}
Беттан денош дагахь латтош чӀогӀа атта бакъо ю — «''даьӀахкийн бакъо''».

[[Буй (куьг)|Буйнаш]] бина тӀехула агӀо гуш ши куьг хьалха дагӀийтича, тӀаккха «даьӀахкашца» (пӀелгийн сетта меттигашца) хаало муьлха бутт «беха» бу (31 де) я «боца» бу (30 де, февраль боцург). Иза хаархьама беттанаш дагар дан деза даьӀахкашца а, церан яккъашца а. Январан йогӀу хьалхара даьӀахк (беха бутт — 31 де), февралан — хьалхарчу а, шолгӀачу а даьӀахкийн йукъ (боца бутт), мартан — даьӀахк, иштта дӀа а. тӀаьхьара уллера беха ши бутт — июль а, август а — нисло нисса шина буйн луларчу дӀаьӀахкаш тӀе (шина буйн йукъ ца лору).

Ю кхин а мнемонин бакъо «Ап-юн-сен-но». Оцу дешадакъош гойту 30 де долу беттанийн цӀераш; февраль, шере хьаьжжина, 28 я 29 де хуьлу; бисина 7 баттахь 31 де хуьлу. Мнемонин бакъо лело атта ю, куьйган даьӀахкаш ягар ян а ца оьшу.

Кхин а беттан денош дагахь латтош ингалсан ишколан кица а ду: ''Thirty days have September, April, June and November''. Аналог немцойн маттахь а ю: ''Dreißig Tage hat September, April, Juni und November''.

== Юлианан а, григорийн а рузманашна йукъара башхалла ==
[[Файл:TomarGrigoryan.jpg|thumb|Григорийн рузма, арахецна Румехь [[1584 шо|1584 шарахь]] [[Эрмалойн мотт|эрмалойн маттахь]]]]
Григорийн рузма йукъайоккхучу хенахь цунна а, юлианан а рузманашна йукъахь 10 де башхалла яра. Амма иза тӀекхета тайп-тайпана високосан денойн барам бахьнехь. Григорийн рузманехь, юлианачух къаьсташ, бӀешеран тӀаьххьара шо, нагахь иза 400 декъалуш дацахь 400, иза [[Високосан шо|високосан]] ца лору, цундела оцу рузманийн башхалла таханлерачу денна 13 де ю.

[[Юлианан рузма|Юлианан]] а, григорийн а [[рузма]]нийн терахьийн башхалла муьрашца<ref>{{Книга |автор = Селешников С. И.|заглавие = История календаря и хронология |место = М. |издательство = Наука |год = 1970 |страницы = 70—72 |страниц = 224 |isbn = |тираж = 11&nbsp;000}}</ref><ref>{{Книга|автор=Климишин И. А.|часть=|заглавие=Календарь и хронология|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=изд.3|место=М.|издательство=Наука|год=1990|том=|страницы=308—309|страниц=478|серия=|isbn=5-02-014354-5|тираж=105 000}}</ref><ref>{{Книга|автор=Куликов С.|часть=|заглавие=Нить времён. Малая энциклопедия календаря с заметками на полях газет|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Наука|год=1991|том=|страницы=140—146|страниц=288|серия=|isbn=5-02-014563-7|тираж=200 000}}</ref><ref>[https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2f/Table_of_equivalent_dates_in_the_Julian_and_Gregorian_calendars.JPG Nautical almanac offices of the United Kingdom and the United States. Explanatory Supplement to the Astronomical Ephemeris and The American Ephemeris and Nautical Almanac. 1961 page 417.]{{ref-en}}</ref>:
{|class="wikitable" style="text-align:right"
!Башхалла, деношца
!Мур (юлианан рузманца)
!Мур (григорийн рузманца)
|-
|10||5 октябрь 1582 — 29 февраль 1700||15 октябрь 1582 — 11 март 1700
|-
|11||1 март 1700 — 29 февраль 1800||12 март 1700 — 12 март 1800
|-
|12||1 март 1800 — 29 февраль 1900||13 март 1800 — 13 март 1900
|-
|13||1 март 1900 — 29 февраль 2100||14 март 1900 — 14 март 2100
|-
|14||1 март 2100 — 29 февраль 2200||15 март 2100 — 15 март 2200
|-
|15||1 март 2200 — 29 феврал 2300||16 март 2200 — 16 март 2300
|}

Юлианан терхьаш {{СС|15|октябрь|1582 шеран|5}} кхаччалц дехьадаккха таро ю григорийн рузман терхьашка, амма и дар тӀеэцна дац. Дукха хьолахь терхьаш керла рузма йукъайаккхалц даладо юлианан рузманца, ткъа тӀаьхьа — григорийчуьнца. Григорийн рузма хьалххе тӀе ца эцна мехкашкахь {{СС|15|октябрь|1582 шеран|5}} тӀаьхьарчу муьрехь а, йукъайаккхале болчу муьрехь а дукха хьолахь гойту ши терахь — шира юлианан рузманца а (хилам хиллачу хенан), ткъа къовларш чохь, керла григорийн рузманца. Масала: «''Пушкин Александр Сергеевич [{{OldStyleDate|6|июнехь|1799|26|майхь}}, Москох, — {{OldStyleDate|10|февралехь|1837|29|январехь}}, Петарбух], оьрсийн йаздархо, керла оьрсийн литература кхоьллинарг''»<ref>{{статья |автор =В. С. Непомнящий.|заглавие=Пушкин Александр Сергеевич |ссылка= |издание=[[Большая советская энциклопедия]] ([[Большая советская энциклопедия#Третье издание|3-е издание]])|издательство=Советская энциклопедия|год=1969—1978|том= |страницы=}}</ref>.

== Истори ==
=== Григорийн рузман дехьабовла таронаш ===
Григорин рузмано ло [[Тропикан шо|тропикан шеран]] нийса гергавар. Керла рузма тӀеэца бахьна хилира гуттаренна а галдалар юлианан рузманца долу [[БӀаьстенан де-буьйса нисдалар|де-буьйса нисдаларан хан]], цуьнца билгалдоккхура [[Пасха]]н де, пасхан бутт бузар астрономичуьнца барах дагадовлар. Григорий XIII-гӀачул хьалха проект кхочушъян гӀиртира папанаш [[Павел III]]-гӀа а, [[Пий IV]]-гӀа а, амма церан аьтту ца хилира и чекхдаккха. Хийцамашна кечам бира Григорий XIII-гӀачун омарца [[астроном]]аша [[Христофор Клавий]]с а, [[Лилиус, Алоизий|Лилий Алоизийс]] а. Церан белхан жамӀаш дӀайаздира папин буллехь, цунна куьг йаздира  [[Сийлахь понтифик|понтифика]] [[Вилла Мондрагоне|Мондрагоне виллин]] тӀаьхь, цӀе тиллира хьлхарчу могӀанера дешнашца ''[[Inter gravissimas]]'' («Ладамечарна йукъахь»)<ref>[http://www.bluewaterarts.com/calendar/NewInterGravissimas.htm Inter Gravissimas] {{la icon}} {{fr icon}}{{en icon}}</ref>.

Григорийн рузмане дехьаваларо лахара хийцамаш бира:
# керлачу рузмано тӀеэцаран моментехь дӀатоттура 10 денна долу терахь, цуо нисдира гулделла гӀалаташ;
# керла рузманехь лела йолаелира керла, алсама нийса йолу [[Високосан шо|високосан шеран]] бакъо — високосан шеран йукъахь ду 366 де:
#* шеран лоьмар йекъало 400 (1600, 2000, 2400);
#* дисина шераш — шеран лоьмар йекъало 4, амма декъа ца ло 100 (… 1892, 1896, 1904, 1908 …);
# модификаци йина керсталлин [[Пасха]]н чот яран бакъонашна<ref>''[[Нестеренко, Юрий Валентинович|Нестеренко Ю. В.]]'' Диофантовы приближения, церковные календари и пасхалия // Историко-астрономические исследования, Вып. XXXV. — М.: Физматлит, 2010, C. 215—288.</ref>.

Юлианан а, григорийн а рузманийн терхьашна йукъара башхалла галйолу кхаа денна хӀора 400 шо массаза долу.

=== Мехкаш григорийн рузмане дехьабовларан терхьаш ===
Пачхьалкхаш юлианан рузманера григорийн рузмане дехьевлира тайп-тайпанчу хенахь<ref>{{Книга|автор=Климишин И. А.|часть=|заглавие=Календарь и хронология|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=изд.3|место=М.|издательство=Наука|год=1990|том=|страницы=455|страниц=478|серия=|isbn=5-02-014354-5|тираж=105 000}}</ref>:
{|class="wikitable" style="text-align:right"
!Юлианан рузман<br>тӀаьхьара де
!Григорийн рузман<br>хьалхара де
!Пачхьалкхаш а, мехкаш а
|-
|1582 4 октябрь||1582 15 октябрь||align="left"|[[Испани]], [[Итали]], [[Португали]] (Испанин провинци санна), [[Паччахьалла Польша]]
|-
|1582 9 декабрь||1582 20 декабрь||align="left"|[[Франци]], [[Герцогалла ЛугӀен|ЛугӀен]] (йухайирзина юлианан рузмане 1735 шарахь, юха а григорийн рузмане йаьлла 1760 шеран 28 февралехь)
|-
|1582 14 декабрь||1582 25 декабрь||align="left"|[[Люксембург]], [[Цхьаьнатоьхна провинций республика]]
|-
|1582 21 декабрь||1583 1 январь||align="left"|[[Фландри (историн область)|Фландри]], [[Голланди]], [[Брабант (герцогалла)|Брабант]], [[Бельги]]<ref name="bonesrocksstars">{{книга|автор=Крис Тёрни|часть=Изменчивый календарь|заглавие=Кости, скалы и звезды. Наука о том, когда что произошло|оригинал=Bones, Rocks and Stars: The Science of When Things Happened|ссылка=http://static.ozone.ru/multimedia/book_file/1002037746.pdf|издательство=Альпина нон-фикшн|allpages=240|isbn=978-5-91671-087-8, ISBN 978-0-230-55194-7|тираж=3000}}</ref>, [[графалла Зеланди]]
|-
|1582 31 декабрь||1583 11 январь||align="left"|[[Ахен]]
|-
|1583 10 февраль||1583 21 февраль||align="left"|[[Льежан епископалла]], [[Гронинген]] [йухайирзина юлианан рузмане 1594 шеран 10 (20) ноябрехь, юха а дехьайаьлла григорийн рузмане 1701 шеран 12 январехь]
|-
|1583 13 февраль||1583 24 февраль||align="left"|[[Аугсбург]]
|-
|1583 4 октябрь||1583 15 октябрь||align="left"|[[Трир]]
|-
|1583 5 декабрь||1583 16 декабрь||align="left"|[[Австри]] ([[Бриксен]]), [[Бавари]], [[Зальцбург]], [[Регенсбург]], [[Тироль (историн область)|Тироль]], [[Фрайзинг]]
|-
|1583 13 октябрь||1583 24 октябрь||align="left"|[[Брайсгау-Лакха Шварцвальд (кӀошт)]]
|-
|1583 20 октябрь||1583 31 октябрь||align="left"|[[Базелан епископалла]]
|-
|1583 2 ноябрь||1583 13 ноябрь||align="left"|[[Юлих-Берг]]
|-
|1583 3 ноябрь||1583 14 ноябрь||align="left"|[[Кёльн]]
|-
|1583 4 ноябрь||1583 15 ноябрь||align="left"|[[Вюрцбург]]
|-
|1583 11 ноябрь||1583 22 ноябрь||align="left"|[[Майнц]]
|-
|1583 16 ноябрь||1583 27 ноябрь||align="left"|[[Баден-Баден]], [[Страсбурган архиепархи]]
|-
|1583 17 ноябрь||1583 28 ноябрь||align="left"|[[Мюнстер]], [[Клеван герцогалла]]
|-
|1583 14 декабрь||1583 25 декабрь||align="left"|[[Герцогалла Штири]]
|-
|1584 6 январь||1584 17 январь||align="left"|[[Австри]] ([[Каринти]]), [[Богеми]]
|-
|1584 11 январь||1584 22 январь||align="left"|[[Швейцари]] ([[Люцерн]], [[Ури]], [[Швиц (кантон)|Швиц]], [[Цуг (кантон)|Цуг]], [[Фрайбург в Брайсгау|Фрайбург]], [[Золотурн]] кантонаш, [[Невшатель]] кантонан Ле-Ландерон коммуна)
|-
|1584 12 январь||1584 23 январь||align="left"|[[Силези]], [[Лужица]]
|-
|1584 11 февраль||1584 22 февраль||align="left"|[[Швейцари]] ([[Обвальден]], [[Нидвальден]] кантонаш)
|-
|1584 1 июль||1584 12 июль||align="left"|[[Вестфали]]
|-
|1584 3 октябрь||1584 14 октябрь||align="left"|[[Морави]]
|-
|1584||1584||align="left"|Америкера Испанин колонеш, [[Швейцари]] [ [[Тургау]], [[Аппенцелль-Иннерроден]] кантонаш, [[Аппенцелль-Аусерроден]] кантон (йухайирзина юлианан рузмане 1597 шарахь, юха а дехьайаьлла григорийн рузмане 1798 шарахь)]
|-
|1585 16 июнь||1585 27 июнь||align="left"|[[Падерборн]]
|-
|1585 21 декабрь||1586 1 январь||align="left"|[[Литван Сийлахь олалла]]
|-
|1587 21 октябрь||1587 1 ноябрь||align="left"|[[Мажаройчоь]]
|-
|1590 14 декабрь||1590 25 декабрь||align="left"|[[Трансильвани]]
|-
|1610 22 август||1610 2 сентябрь||align="left"|[[Прусси]]
|-
|13 декабря 1615||24 декабря 1615||align="left"|[[Пфальц-Нойбург]]
|-
|1617||1617||align="left"|[[Курлянди]] <nowiki>[вернулась к юлианскому календарю 28 января (8 февраля) 1796 в связи с присоединением к Российской империи]</nowiki>
|-
|1623||1623||align="left"|[[Швейцари]] (Унтерваллис — [[Вале (кантон)|Вале]] кантонан дакъа)
|-
|1623—1624||1623—1624||align="left"|[[Швейцари]] ([[Граубюнден]] кантонан католикийн дакъа)
|-
|1624||1624||align="left"|[[Оснабрюк]]
|-
|15 марта 1631||26 марта 1631||align="left"|[[Хильдесхайман олалла-епископалла]]
|-
|1655 28 февраль||1655 11 март||align="left"|[[Швейцари]] ([[Вале (кантон)|Вале]] кантон)
|-
|1668 1 февраль||1668 12 февраль||align="left"|[[Минденан епископалла]]
|-
|1682 5 февраль||1682 16 февраль||align="left"|[[Эльзас]], [[Страсбург]]
|-
|1700 18 февраль||1700 1 март||align="left"|[[Дани]] ([[Норвеги]]ца), протестантийн [[Германи|немцойн]] пачхьалкхаш
|-
|1700 30 июнь||1700 12 июль||align="left"|[[Нидерландаш]] ([[Гелдерланд]], [[Зютфен]])
|-
|1700 16 ноябрь||1700 28 ноябрь||align="left"|[[Исланди]]
|-
|1700 30 ноябрь||1700 12 декабрь||align="left"|[[Нидерландаш]] ([[Оверэйссел]], [[Утрехт]])
|-
|1700 31 декабрь||1701 12 январь||align="left"|[[Швейцари]] ([[Цюрих]], [[Берн]], [[Базель (кантон)|Базель]], [[Женева]], [[Невшатель (кантон)|Невшатель]], [[Шаффхаузен (кантон)|Шаффхаузен]] кантонаш, [[Гларус]] кантонан католикийн дакъа), [[Нидерландаш]] ([[Фрисланди (Нидерландаш)|Фрисланди]], [[Гронинген]])
|-
|1701 30 апрель||1701 12 май||align="left"|[[Нидерландаш]] ([[Дренте]])
|-
|1724||1724||align="left"|[[Швейцари]] ([[Санкт-Галлен]] гӀала)
|-
|1752 2 сентябрь||1752 14 сентябрь||align="left"|[[Йоккха Британи]] колонеш (царна йукъахь Къилбаседа Америкернаш; канадан [[Керла Шотланди]]с лелайо григорийн рузма 1605 шерера 1710 шеран 13 октябрь кхаччалц, оцу хенахь иза французийн колони яра) а, [[Ирланди]] а
|-
|1753 17 февраль||1753 1 март||align="left"|[[Швеци]] ([[Финлянди]]ца)
|-
|1760 16 февраль||1760 28 февраль||align="left"|[[Герцогалла ЛугӀен|ЛугӀен]]
|-
|1798 22 июнь||1798 4 июль||align="left"|[[Швейцари]] ([[Гларус]] кантонан протестантийн дакъа)
|-
|1798 13 декабрь||1798 25 декабрь||align="left"|[[Швейцари]] ([[Аппенцелль-Аусерроден]] кантон)
|-
|1783—1811||1783—1812||align="left"|[[Швейцари]] ([[Граубюнден]] кантонан протестантийн дакъа: хьалха дехьевлла Оберэнгадин а, Бергель а коммунаш, тӀаьххьара — Ширс а, Грюш а)
|-
|colspan="2"|1863||align="left"|[[Камбоджа]]
|-
|1867 5 октябрь||1867 18 октябрь||align="left"|[[Аляска]] (Российс АЦНн мохк дӀабелла де; керла рузмане дехьадовлар нисделира [[терахь хуьйцу аса]]е дехьадовларца, цундела нисдар хилира 12 меттана 11 де, ткъа кхин а кӀира дагардаран денош галдевлла)
|-
|colspan="2"|1873 1 январь||align="left"|[[Япон]]
|-
|colspan="2"|1885||align="left"|[[Мьянма|Бирма (Мьянма)]]
|-
|colspan="2"|1889 1 апрель||align="left"|[[Таиланд|Сиам (Таиланд)]] (Бангкок кхолларан шеран чоьтаца а, 1 апрелехь шо доладаларца а; 1913 шарахь йукъайаьккхира [[тайн маьлхан рузма|Будда веллачу терахь тӀиера]]; 1941 шарахь шо доладалар дӀатеттина 1 январе)
|-
|colspan="2"|1889||align="left"|[[Лаос]]
|-
|colspan="2"|1896 1 январь||align="left"|[[Корей]]
|-
|colspan="2"|1912 1 январь||align="left"|[[Цийчоь]]  ([[Миньго рузма]] шерийн чоьтаца; гражданийн тӀемаш бахьнехь чекхделира 1929 шарахь)
|-
|colspan="2"|1912 декабрь||align="left"|[[Албани]]
|-
|1915 11 май||1915 25 май||align="left"|[[Литва]] (немцойн оккупацехь), [[Латви]] ([[Курлянди]] немцойн оккупацехь)
|-
|1916 31 март||1916 14 апрель||align="left"|[[Болгари]]
|-
|1917 15 февраль||1917 1 март||align="left"|[[Туркойчоь]] ([[Румийн рузма]] а юьтуш башхалла −584 шо а долуш)
|-
|1917 22 август||1917 5 сентябрь||align="left"|[[Латви]] ([[Лифлянди]] немцойн оккупацехь)
|-
|1918 31 январь||1918 14 февраль||align="left"|[[Российн Социалистийн Федеративан Советийн Республика (1917—1922)|РСФСР]], [[Эстони]]
|-
|1918 16 февраль||1918 1 март||align="left"|[[Украина]] ([[Украинин халкъан республика]])<ref>Україна від найдавніших часів до сьогодення: Хронологічний довідник. — К., 1995 . — С. 261</ref>
|-
|1918 17 апрель||1918 1 май||align="left"|[[Чоьхьара Кавказан демократин федеративан республика]] ([[Гуьржийчоь]], [[Азербайджан]], [[Эрмалойчоь]])<ref>[http://sites.google.com/site/shekitarixi/teqvim Законъ о введенiи въ ЗакавказьѢ новаго стиля]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
|-
|1919 14 январь||1919 28 январь||align="left"|[[Югослави]]<ref>[https://www.banjalukaforum.com/viewtopic.php?f=27&t=9505 Закон о изједначавању старог и новог календара]</ref>
|-
|1919 31 март||1919 14 апрель||align="left"|[[Румыни]]<ref>[http://digitool.bibmet.ro:1801/view/action/singleViewer.do?dvs=1542648251902~777&locale=ru_RU&VIEWER_URL=/view/action/singleViewer.do?&DELIVERY_RULE_ID=10&application=DIGITOOL-3&forebear_coll=1574&frameId=1&usePid1=true&usePid2=true Monitorul Oficial al României, nr. 274, 6 martie 1919, pp. 6114—6115]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
|-
|1923 15 февраль||1923 1 март||align="left"|[[Желтойчоь]]<ref name="ethnos">[http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=125&dc=01&db=03&da=1923 'Έθνος', 1 Μαρτίου 1923, σελ. 1: «Το νέον ημερολόγιον»]. В некоторых источниках приводится дата 23 марта 1924, являющаяся в действительности датой перехода [[Элладская православная церковь|Элладской православной церкви]] на [[новоюлианский календарь]].</ref>
|-
|colspan="2"|1926 1 январь||align="left"|[[Туркойчоь]]<ref>{{Книга |автор = [[Климишин, Иван Антонович|Климишин И. А.]] |заглавие = Календарь и хронология |издание = Изд. 3 |место = М. |издательство = Наука |год = 1990 |страницы = 455 |страниц = 478 |isbn = 5-02-014354-5|тираж = 105&nbsp;000}}</ref> (дехьайаьлла [[Румийн рузма]]нера григорийн рузмане)
|-
|1928 17 сентябрь||1928 1 октябрь||align="left"|[[Мисар]]
|-
|colspan="2"|1949||align="left"|[[Цийчоь]] (Тайванехь йисина Миньго рузма)<ref name="bonesrocksstars" />
|-
|colspan="2"|2016 1 октябрь||align="left"|[[СаӀудийн Ӏаьрбийчоь]]<ref>http://www.anglican.ink/article/saudi-arabia-adopts-gregorian-calendar</ref><ref>[https://www.economist.com/middle-east-and-africa/2016/12/15/saudi-arabia-adopts-the-gregorian-calendar the economist<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>

|}

=== Дехьабовларан истори ===
[[Файл:Gregorianscher Kalender Petersdom.jpg|thumb|Григорийн рузма йукъайаккхар. Папа [[Григорий XIII|Григорий XIII-гӀачун]] [[Рум]]ера [[Сийлахь Петран килс]]ера каш тӀиера барельеф.]] 
[[Файл:William Hogarth 028.jpg|thumb|Уильям Хогартан гравюра «Юхадерзаде тхуна тхан цхьайтта де!» лозунгца, 1755.]]
[[Файл:Sovnarkom-Gregorian-Calendar-Decree-izo39.jpg|thumb|[[Российн республикехь Малхбуза Европан рузма йукъайаккхарах декрет|Россехь григорийн рузма йукъайаккхарах 1918 шеран 26 январан декрет]]]]
[[Файл:Обращение Гравицкого к населению города Харькова и приказ по гарнизону, 25 июня 1919 года.png|thumb|[[Харьков]] гӀалан «кӀайн» гарнизонехула [[1919 шо|1919 шеран]] {{ЮГК|25 июнехь|Г+|}} делла омар: григорийн рузма дӀайаьккхарна [[юлианан рузма]]н кханалера де {{ЮГК|13 июнь|Ю|}} дехьадовлу де лара аьлла.]]
1582 шарахь григорийн рузмане дехьабевлла [[Испани]], [[Итали]], [[Португали]], [[Речь Посполити]] ([[Литван Сийлахь олалла]] а, [[Польша]] а), [[Франци]], [[ЛугӀен]] мехкаш.

1583 шо чекхдолуш царна тӀекхийтира [[Голланди]], [[Бельги]], [[Брабант (герцогалла)|Брабант]], [[Фландри (историн область)|Фландри]], Льеж, Аугсбург, Трир, Бавари, Зальцбург, Регенсбург, Австрин дакъа Тироль.
Хиламаш боцуш а ца дисира. Масала, Бельгехь а, Голландехь 1583 шеран 1 январь тӀекхечира 1582 шеран 21 декабрь чекхдоллушехь, берриг бахархой бисира оцу шарахь [[Ӏийса пайхамар вина де|Рождество]] дазданза<ref name="bonesrocksstars" />.

[[1583 шо|1583 шарахь]] Григорий XIII-гӀачо хьажийра [[Константинополан православин килс|Константинополан патриархе]] [[Иеремия II|Иеремия II-гӀачуьнга]] керлачу рузмане дехьадовлу аьлла вакийлат. 1583 шарахь [[Константинополь|Константинополера]] килсан гуламехь тӀе ца ийцира иза Пасха даздаран бакъонийн канонашца йогӀуш йац аьлла.

1584 шарахь Австрис григорийн рузмане дехьадовлар чекхдаьккхира, дехьабовла буьйлабелира Швейцарехь (Люцерн, Ури, Швиц, Цуг, Фрайбург, Золотурн кантонаш), Силезехь, Вестфалехь, Америкера Испанин колонешкахь.
XVI бӀешарахь григорийн рузмане дехьаделира Швейцарин католикийн дакъа, протестантийн кантонаш дехьаевлира [[1753 шо|1753 шарахь]], ткъа тӀаьххьарниг, [[Граубюнден|Гризон]], — [[1811 шо|1811 шарахь]].

Цхаццанхьа григорийн рузмане дехьабовлар юоккха кегарийца хилира. Масала, полякийн паччахьа [[Стефан Баторий]]с йукъайаьккхина [[Рига|Ригехь]] керла рузма [[1584 шо|1584 шарахь]], меттигера совдегархоша бунт гӀаттийра, хӀунда аьлча 10 денна дӀасататтаро йохка-иэцаран хенаца болу барт бохабо, тӀаккха шайна алсама зие хуьлу. Бунтахоша хӀаллак йира Риган килс, вийра масех муниципалан гӀуллакххо. «Рузман гӀуртца» ларабала аьтту белира [[1589 шо|1589 шеран]] аьхка<ref>Всемирная история. Т. 11, С. 100—101. Минск: Литература, 1997.</ref>.

Григорийн рузмане дехьабевлла цхьацца мехкаш, тӀаьхьа юхабоьрзура юлианан рузмане, уьш кхечу мехкех дӀатохар бахьнехь.
Мехкаш цхьаьна хенахь григорийн рузмане дехьа ца бовлар бахьнехь, гӀалаташ хила тарло цхьацца хиламийн терхьашкахь: масала, наггахь олу, [[Инка Гарсиласо де ла Вега]] а, [[Мигель де Сервантес]] а, [[Уильям Шекспир]] а белла цхьаьна дийнахь — [[1616 шо|1616 шеран]] {{ЮГК|23 апрелехь|ЮГ|}}<ref>{{cite web |url=http://www.un.org/ru/events/bookday/ |title=Всемирный день книги и авторского права 23 апреля |date= |publisher=[[ООН]] |accessdate=2016-04-23 |lang=}}</ref>. Амма Шекспир велла Инка Гарсиласол 10 де тӀаьхьа, хӀунда аьлча католикийн [[Испани|Испанехь]] керла рузма лелара папас йукъайаьккхинчу хенахь дийна, ткъа [[Йоккха Британи]] керла рузмане [[1752 шо|1752 шарахь]] бен ца йаьлла, Сервантесал 11 де тӀаьхьа велла (иза велла 22 апрелехь, амма дӀавоьллина 23 апрелехь).

[[Георг II (Йоккха Британин паччахь)|Паччахьан Георг II-гӀачун]] сацамца 1752 шеран 2 сентябрехь григорийн рузмане дехьайаьллачу Британин дийзира терахь хьалха татта 11 денна, хӀунда аьлча Европехь керла рузма йукъайаьлла бӀешо а даьлла, кхин цхьа де тӀекхийтира<ref name="bonesrocksstars" />. ШолгӀа сентябран тӀаьххье деира 14 сентябрь.

Бахархой реза бацара шеш баккхий бинчу сацамна. Махкахь хааделира реза ца хилар, лозунг яра: «Юхадерзаде тхуна тхан цхьайтта де!», иза ду, масала, [[Хогарт, Уильям|Хогарт Уильяма]] йинчу «Харжамаш» серера цхьаьна гравюран тӀаьхь. Ханан йохаллехь гӀаттамаш хуьлура, наггахь нах а бойуш, масала, [[Бристоль|Бристолехь]]<ref name="bonesrocksstars" />.

Керла рузма йукъайаккхаро налогаш а, ясакх а гулъечеран ладаме финансийн тӀаьхьенаш йитира. 1753 шарахь — григорийн рузман дуьххьарлера дуьззинчу шарахь, банкахой налог ца луш дуьхьала бевлира, уьш хьоьжура хила деза 11 дийне шеш боьлла терахь — 25 март кхаччалц. Иза бахьнехь Йоккха Британин финансийн шо дола ца делира 6 апрелехь бен. И терахь дисина таханлера де кхаччалц, 250 шо хьалха хилла баккхийра хийцамийн символ санна<ref name="bonesrocksstars" />.

Швецехь сацам бира 1700 - 1740 шерашкахь високосан денош дӀадаха. 1700 шарахь дӀадаьккхира хьалхара високосан шо. Цул тӀаьхьа болабелира тӀом дехьадаккхарх дерг дицдира. Иштта, мохк бехира шен доларчу [[шведийн рузма]]нца. 1711 шарахь [[Карл XII]]-гӀачо лерира иза нийса ца хилар, сацам бира ширачу рузмане юхадерза, февралехь 2 де тӀетоха. Цундела Швецехь хилла 1712 шеран [[30 февраль#1712 шеран 30 февраль Швецехь|30 февраль]]. 1753 шеран аьхка бен йукъа ца йаьккхина керла рузма. Цу тӀе {{ЮГК|17 февралан|Ю|}} тӀаьхьа доладелира {{ЮГК|1 март|Г+|}}.

Ша-кепара дара григорийн рузмане дехьабовлар Аляскехь, иза цигахь цхьаьна хилира [[Терахь хийцадаларан аса]]нца. Цундела ширачу рузманца {{ЮГК|1867 шеран 5 октябрехь|Ю|}} пӀераскан дийнал тӀаьхьа хилира кхин цхьа пӀераска {{ЮГК|1867 шо|Г+|1867 шеран}} {{ЮГК|18 октябрехь|Г+|}} керлачу рузманца.

[[1872 шо|1872 шарахь]] сацам бира ламастан беттан-маьлхан рузманера григорийн рузмане яла  [[Япон]]ис, иштта «Мэйдзин пхеалгӀа шеран шийтталгӀа беттан шолгӀа ден» тӀаьхьара де хилира [[1873 шо|1873 шеран]] 1 январь, иштта Японин рузма малхбузан пачхьалкхийн рузманца дӀанисйира (Росси йоцург). ТӀаккха а, официалан тептаршкахь григорийн рузманца цхьаьна лелайо [[Японин рузма|нэнго]] система. Масала, 1868 шо йаздо [[Мэйдзин мур|Мэйдзин]] хьалхара шо, 1912 — [[Тайсён мур|Тайсё]] 1, 1926 — [[Сёван мур|Сёва]] 1, 1989 — [[Хэйсэйн мур|Хэйсэй]] 1, иштта дӀа. Дахарехь, шераш дагардар леладо Ӏийса пайхамар {{Ӏ.с.}} варан тӀиера «малхбузан рузманца» (西暦, seireki), XX бӀешеран дохаллехь цунах коьртаниг хилира Японехь.

[[Корей]]с тӀеийцира григорийн рузма [[1896 шо|1896 шеран]] 1 январехь, [[Ю Кил-чун]]а жигара дакъа лоцуш<ref>''Peter H. Lee'', ed., Sourcebook of Korean Civilization: Vol. 2: From the seventeenth century to the Modern Period, [https://books.google.com/books?id=rhUm97beo2cC&pg=PA341 page 341].</ref>. ТӀеэцначу рузманца беттийн лоьмарш хӀиттийнехь а, амма 1895—1897 шерашкахь а лелийра шерийн шира лоьмарш [[Чосон]] некъийн урхаллин 1 шерца, цуьнца григорийн рузманан 1896 шо догӀура Чосонан 1392 шерца<ref>''Peter H. Lee'', ed., Sourcebook of Korean Civilization: Vol. 2: From the seventeenth century to the Modern Period, [https://books.google.com/books?id=rhUm97beo2cC&pg=PA382 page 382] and [https://books.google.com/books?id=rhUm97beo2cC&pg=PA520 page 520, note 13].</ref>. 1897 а, 1910 а шерашкахь, юха 1948 - 1962 шерашкахь йолийра корейн рузман эран юьхьиг. 1910 а, 1945 а шерашна йукъахь, Корей японин урхаллехь йолуш, лелийра японин шераш дагардар. 1945 - 1961 шерашкахь [[Къилба Корей]]хь григорийн рузманца цхьаьна лелийра, вайн эрал 2333 шо хьалха, [[Кочосон]] пачхьалкх кхоллар тӀиера, шераш дагардар. Иштта, и шераш Дангица ларарца (단기) лоьмарш йолуш дара 4278 - 4294. [[Къилбаседа Корей]]хь [[1997 шо|1997 шеран]] 8 июлехь дуьйна тӀеэцна «[[чучхе]] шераш дагардар», цуьнан юьхьиг ю 1912 шо — [[Ким Ир Сен]] вина шо.

== Билгалдахарш ==
{{билгалдахарш|2|refs=
<ref name="bonesrocksstars">{{книга|автор=Крис Тёрни|часть=Изменчивый календарь|заглавие=Кости, скалы и звезды. Наука о том, когда что произошло|оригинал=Bones, Rocks and Stars: The Science of When Things Happened|ссылка=http://static.ozone.ru/multimedia/book_file/1002037746.pdf|издательство=Альпина нон-фикшн|allpages=240|isbn=978-5-91671-087-8, ISBN 978-0-230-55194-7|тираж=3000}}</ref>
}}

== Литература ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Календарь}}
* {{Книга |автор = Селешников С. И.|заглавие = История календаря и хронология |место = М. |издательство = Наука |год = 1970 |страницы = |страниц = 224 |isbn = |тираж = 11&nbsp;000}}
* Вечные календари / [[Буткевич, Адольф Вениаминович|А. В. Буткевич]], М. С. Зеликсон; При ред. участии И. А. Климишина. 2-е изд. — М., Наука, 1984. 206 с., ил. 20 см. С. 400.
* {{Книга |автор = Володомонов Н. В. |заглавие = Календарь: прошлое, настоящее, будущее |издание = Изд. 2 |место = М. |издательство = Наука |год = 1987 |страницы = |страниц = 80 |isbn = |тираж = 310&nbsp;000}}
* {{Книга |автор = Хренов Л. С., Голуб И. Я. |заглавие = Время и календарь |место = М. |издательство = Наука |год = 1989 |страницы = |страниц = 128 |isbn = 5-02-014072-4 |тираж = 250&nbsp;000}}
* {{Книга |автор = [[Климишин, Иван Антонович|Климишин И. А.]] |заглавие = Календарь и хронология |издание = Изд. 3 |место = М. |издательство = Наука |год = 1990 |страницы = |страниц = 478 |isbn = 5-02-014354-5|тираж = 105&nbsp;000}}
* {{Книга |автор = Куликов С. |заглавие = Нить времён. Малая энциклопедия календаря с заметками на полях газет |место = М. |издательство = Наука |год = 1991 |страницы = |страниц = 288 |isbn = 5-02-014563-7 |тираж = 200&nbsp;000}}

== Хьажоргаш ==
* [http://direct-time.com/index.php?id=12 Перевод дат григорианского календаря в другие календари] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130417082816/http://direct-time.com/index.php?id=12 |date=2013-04-17 }}
* [http://calendar.x0.ru/systems/grigorian Григорианский календарь] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070616035028/http://calendar.x0.ru/systems/grigorian |date=2007-06-16 }}
* [http://www.hebrewcalendar.net/htdocs/main.ru.html Перевод между юлианскими и григорианскими датами]
* [http://www.wdl.org/ru/item/2837/?ql=rus&a=-8000&b=2010&c=PE&r=LatinAmericaCaribbean&view_type=gallery «Прагматика» на десять дней в году]
* [[Вечный календарь#Вариант, получивший наибольшее распространение|Таблица для вечного григорианского календаря.]]
* [http://www.bibliotekar.ru/calendar/25.htm История календаря. Календарная поправка на стиль.]

{{Беттанаш}}
{{Дустаран барамаш а, хенан стандарташ а}}
{{Шеран рузма|{{CURRENTYEAR}}}}

[[Категори:Григорийн рузма| ]]
[[Категори:1582 шарахь йукъадаьлла]]