Jump to content

Abaka (lanot)

Gikan sa Wikipedia, ang gawasnong ensiklopedya
Musa textilis
Siyentipikinhong Pagklasipikar
Kaginharian: Plantae
Kabahig: Magnoliophyta
Kahutong: Liliopsida
Kahanay: Zingiberales
Kabanay: Musaceae
Kahenera: Musa
Espesye: Musa textilis
Siyentipikinhong Ngalan
Musa textilis
Née
Laing Ngalan

Musa tikap Warb.[1]
Musa abaca Perr.[2]
Musa amboinensis Miq.[3]
Musa troglodytarum var. textoria Blanco[4]
Musa mindanaensis Miq.[3]
Musa textilis var. amboinensis (Miq.) Baker[5]


Ang abaka nga gitawag pud sa Agusan nga lanot ug kansang siyentipikinhong ngalan Musa textilis,  usa ka matang sa saging nga lumad sa Pilipinas,[6] ug giugmad sama sa usa ka komersyal nga tanom sa Pilipinas, Ecuador, ug sa Costa Rica. Kining tanoma dunay dakong pamatigayong bili, tungod sa iyang lanot gikan sa balani niini. Ang tanom motubo sa kasarangang 3.7 metros nga gilayogon. Unang gigamit ang lanot niini sa paghimo sa linambid ug mga pisi; karon ang giniok nga unas gigamit sa nagkalainlaing kahimoan sa pinasahi nga produktong papel lakip na ang putos sa tśá, pilter nga papel ug salapi. Giisip ni ingon tuskig nga lanot, susama sa coir, henikin ug sisalana.

Paghulagway

[usba | usba ang wikitext]

Manalaha o stoloniferous nga tanom ang lanot o abaka. Paglalin sa saha ang nag-unang paagi sa pagpasanay ning tanoma, tungod kay hinay ug dugay kon liso ang saligan. [7] Dunay "mini nga punoan" ning tanoma sama sa ubang musaceae ug may sukod nga 150-380 milimetros ang diyametro. Ang mga palwa sa dahon motubo gikan sa pungango (petioles) isip lapad nga balani ug hugot kaayong nagpunsiok aron pagporma sa mini nga punoan sa dili mobukad ang tumoy isip dahon. Dunay gikan sa 12 ngadto sa 25 ka dahon, dagtom-lunhaw diha sa ibabaw, ug luspad  sa ilawom, usahay duna puy tabonon nga mga pagkabang. Sila motubo diha sa sagunson nga daw panit sa sibuyas ug nagbukad pagawas. Ang mga balani mobukad ngadto sa dili momenos 300 milimetros kalironga. Inig kahamtong na sa tanom, motubo ang bulak sulod sa mining punoan. Ang bulak may mga 5 ka gihay, matag usa 36 milimetros ang gitas-on. Ang balani maoy nagdala sa bililhon nga lanot. Human aniha, ang wala pa giproseso nga lanot may gikan sa 1.8 ngadto sa 3.7 metros nga gitas-on. Gilangkoban ni sa selyulos, lignin, ug pectin.

Dili makaon ang bunga sa abaka ug panagsa ra makita sanglit anihon na man ang tanom sa dili pa mamunga. Motubo ang bunga og 50-75 milimetros kataasa ug 25 milimetros ang diyametro. Duna niy itom nga liso nga 4.2 milimetros ang diyametro.

Panghitandi

[usba | usba ang wikitext]

Sakop ang tanom nga lanot o abaka sa kahenerang Musa sa kabanay nga Saging o Musaceae; kini susama ug duol nga kaliwat sa ihalas ug lisohan nga mga saging, Musa acuminata ug Musa nga sulod. Ang siyentipikanhong ngalan mao ang Musa textilis. Gibutang  ni diha sa seksyon Callimusa (karon lakip na ang kanhi nga seksyon Australimusa), kansang mga miyembro 2n = 20 ang gidaghanon diploid nga kromosom.[8]

Kaagi

[usba | usba ang wikitext]
Gipamulad nga lanot sa umahan sa Costa Rica

Sa wala pa artipisyal nga panapton, ang M. textilis usa ka dakong tinubdan sa taas og kalidad nga lanot: humok, hamis ug nigpis.[9] Kagikanan sa mga modernong abaka gituohan nagsukad sa Silangan nga bahin sa Pilipinas diin daghan sa ulan (walay masulting uga nga panahon), ug gani ang mga ihalas nga matang sa abaka sa gihapon makita sa sulod nga kalasangan sa Isla sa Catanduanes nga sagad wala gigalam. Karon ang Catanduanes adunay daghang moderno nga mga matang abaka nga mas may bintaha.

Unang gikahinagbo sa mga Uropenhon ang lanot sa abaka pag 1521 dihang nahidunggo si Fernando Magallanes sa kapupud-an sa Pilipinas sanglit gitanom man ni sa mga lumad ug maoy nag-unang gigikanan sa panapton. Pagka 1897, ang Pilipinas nag-eksport og hapit 100,000 ka tonelada sa abaká, diin kini usa sa tulo ka labing dinagko nga cash crops, uban sa tabako ug asukar.[10] Gani gikan 1850 hangtod sa katapusan sa ika-20 nga siglo, asukar o abaká ang magpulipuli ingon kinadak-ang export nga produktong pang-agrikultura sa Pilipinas. Sa ika-20 nga siglo, kasagaran tali sa Tinipong Bangsa ang pamatigayon. Ang paghimo sa pisi dito gipunsiok sa New England, hinuon sa paglabay sa panahon gipahibalik ni sa Pilipinas. Gawas sa Pilipinas, unang gibuhat ang dinagko nga plantasyon sa abaka sa Sumatra niadtong 1925 nga sakop sa nasod nga Olandres. Nasundan ni sa Tunga-tungang Amerika niadtong 1929 nga gipasiugdahan sa Departamento sa Agrikultura sa Tinipong Bangsa.[11] Gipanamon sab ni ngadto sa India ug Guam. Ang komersyal nga pagtanum misugod sa 1930 sa Briton nga Amihanang Burneyo. Tungod sa pagsugod sa ika-2ng Gubat sa Kalibotan  ang suplay sa abaka gikan sa Pilipinas naundang tungod kay nasakop man sa Hapon.

Sa sayong 1900, may tren nga nagdagan gikan sa Danao taman Argao nga mohakot sa abaka gikan sa mga plantasyon pangadto sa dakbayan sa Sugbo aron i export.[12] Ang riles gilaglag sa panahon sa Ikaduhang gubat sa kalibutan, apan mga plantasyon sa abaka padayon ug karon gidala sa Sugbo pinaagi sa trak.[13]

Human sa gubat, nagsugod ang produksyon sa Panama, Costa Rica, Honduras, ug sa Guatemala. Pagkakaron, nag-una ang Pilipinas ug Ecuador sa produksyon sa abaka.[14] Sa Pilipinas ang bali og 85% ngadto sa 95% sa  produksyon sa abaka sa kalibotan, ug mipatrabaho ni og 1.5 ka milyon ka tawo. Mikunhodron  ang produksyon tungod sa gidala sa virus nga mga sakit.[15]

Banig nga gihimo gikan sa hinabol lanot sa abaka gikan sa Pilipinas

Pagagamitan

[usba | usba ang wikitext]

Tungod sa iyang kalig-on, mao niy pinangitang produkto ug maoy kinalig-onan sa mga kinaiyahanong lanot. mao Kiniy gamiton sa mga papel sa industriya alang sa mga pinsahing gamit sama sa putos sa tśá, salapi ug pangdekorasyon mga papel. Kini mahimong gamiton sa paghimo og handcrafts sama sa bag, mga alpombra, mga sinina, ug kasangkapan. Ang pisi sa abaka  lig-on  kaayo, malubaylubayon ug mas makasugakod sa kadaot dala sa parat nga tubig, diin nagtugot sa iyang paggamit sa isip gaod sa barko ug linya ug sa pukot. Ang 1 inch (2.5 cm) nga pisi nagkinahanglan og 4 metric tons (8,800 lb) aron mabugto.[16] Sa sinugdan ang abaka gigamit lang isip pisi, apan dili na ni karoy bulto sa iyang pulos. Ang lupis maoy labing maayo nga kalidad sa abaka.[17] Ang sinamay maoy hinabol nga gikan sa abaka.[18]

Panapton

[usba | usba ang wikitext]

Ang lanot gigamit sa paghimo sa mga kalo, duyanan, habol, hukot, pisi ug nagkadaiyang matang sa luna. Gitawag ni sa internasyonal nga merkado isip Manila hemp, ug nailhan usab nga ingon sa Cebu hemp ug Davao hemp. Ang panapton nga abaka makita diha sa mga koleksyon sa mga museyo sa tibuok kalibutan, sama sa Boston Museum sa Fine Arts ug mga Museyo sa Panapton sa Canada.[19][20]

Ang mga Lumad sa Mindanao padayon gihapon nanaghabol ug mga abaka nga panapton sama sa t'nalak sa mga Tiboli sa Habagatan Kotabato, ug dagmay sa mga Bagobo. [21]

Paggalam

[usba | usba ang wikitext]

Ang tanom kasagaran nga motubo sa maayo og patubig nga tabunok nga yuta, pinaagi sa paglalin sa saha panahon sa ting-ulan. Puyde pud magtanom pinaagi sa liso. Ang pag-ani matag tulo ngadto sa walo ka bulan human sa inisyal nga panahon sa pagtubo nga 12-25 ka bulan. Himoon ang pag-ani pinaagi sa pagtangtang sa mga balani human sa pagpamiyuos apan sa dili pa ang bunga mopakita. Ang tanom mawad-an sa kaproduktibo human sa 15 ngadto 40 ka tuig.[22] Sa bakilid sa bulkan sa kinanindotan og tubo ang abaka.

Gawas pa sa pag-ani, daghang prosesong agian alang sa balani:

  • pagsipak (panagbulag sa primero klase ug segunda klase nga balani)
  • pagguhay (sa pagkuha sa mga lanot)
  • pagpa-uga (sa kasagaran mosunod sa mga tradisyon sa adlaw-pa-uga).

Inig ka human pagproseso, ang bantal sa lanot luspad, sinaw ug may gitas-on nga 6–12 feet (1.8–3.7 m).[23]

Sa Costa Rica, mas modernong paagi sa pag-ani ug sa pa-uga ang giugmad sa pagpamulos sa mas maayong abot sa mga tanom didto.

Matod sa Philippine sa Fiber Industry Development Authority, ang Pilipinas naghatag og 87.4% sa kalibutan og abaka sa 2014,  ug mikita ang Pilipinas og US$111.33 milyon.[24] Ang panginahanglan sa mao produkto labaw pa kay sa suplay. Ang nahibilin gisuplayan sa Ecuador (12.5%) ug Costa Rica (0.1%). Ang Bicol rehiyon sa Pilipinas nakahimo og 27,885 metriko tonelada sa abaka sa 2014, ang kinadak-an sa bisan asa nga Philippine region. Ang Philippine Rural Development Program (PRDP) ug ang Department of Agriculture mitaho nga sa 2009-2013, ang Bicol Region may 39% nga pahat sa Philippine abaca producution diin 92% niini gikan sa Isla sa Catanduanes.  sidlakang kabisay-an ang ikaduha nga kinadak-ang producer dunay 24%. Davao Region ang ikatulo nga kinadak-ang producer may 11% sa kinatibuk-ang produksyon. Bali og 42 porsiyento sa kinatibuk-ang kargamento sa lanot sa abaka gikan sa Pilipinas nahiadto sa United Kingdom sa 2014, naghimo niini nga kinadakoang importer. Ang Germany nag-angkat og 37.1 porsyento sa abaca pulp gikan sa Pilipinas. Mokabat ni og mga 7,755 metriko toneladang (MT). Ang halin sa abaca cordage miigo sa 20 porsyento sa 2014 ngadto sa usa ka kinatibuk-an nga 5,093 MT gikan sa 4,240 MT, uban sa Estados Unidos nga naghupot sa balig 68 porsyento sa mga merkado.

Mga sakit

[usba | usba ang wikitext]

Namilegro ang abaka sa nagkadaiyang sakit, ilabina sa abaca bunchy top virus ug sa abaca bract mosaic virus.

Tan-awa usab

[usba | usba ang wikitext]
  • Pinya
  • Batik
  • Fiber crop
  • Sa internasyonal nga Tuig sa Natural nga Fibres
  • Natural fiber
  • Manila hemp
  • Manila suksukanan sa papel

Galeriya sa hulagway

[usba | usba ang wikitext]


Mubo nga mga sulat

[usba | usba ang wikitext]

Ang mga gi basihan niini

[usba | usba ang wikitext]

[25] [26] [5] [3] [4] [2] [1]

  1. ↑ 1.0 1.1 Warb. (1903) , In: Tropenpflanzer 7: 34
  2. ↑ 2.0 2.1 Perr. (1825) , In: Mém. Soc. Linn. Paris 3: 130
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 Miq. (1859) , In: Fl. Ned. Ind. 3: 588
  4. ↑ 4.0 4.1 Blanco (1837) , In: Fl. Filip. : 247
  5. ↑ 5.0 5.1 Baker (1893) , In: Ann. Bot. (Oxford) 7: 211
  6. ↑ Agricultural Research Services Botanists 1995
  7. ↑ [A plant grown from a shoot takes three years to maturity; while a plant grown from a seed takes 4 years to maturity.]
  8. ↑ Wong et al. 2002, p. 234
  9. ↑ Ploetz et al. 2007, p. 4
  10. ↑ Seekins 1993, p. 11
  11. ↑ Hoiberg 2010, p. 6
  12. ↑ Tampos, Nikki. "What happened to Cebu's old train?". www.everythingcebu.com. Everything Cebu. Retrieved 18 November 2016.
  13. ↑ Palmera, Erica Jean. "The Sugbo railway". www.rafi.org.ph. RAFI. Retrieved 18 November 2016.
  14. ↑ "Future Fibres: Abaca". www.fao.org (in English). Retrieved 2017-02-16.
  15. ↑ Anon 2013a
  16. ↑ Borneman, Jr. 1997, p. 4
  17. ↑ Gove 1976, p. 1347
  18. ↑ Gove 1976a, p. 2122
  19. ↑ "Abaca cloth". Retrieved 2015-09-01.
  20. ↑ "Textile Museum of Canada Collection and Exhibitions | Textile Museum of Canada Collection and Exhibitions". collections.textilemuseum.ca. Retrieved 2015-09-01.
  21. ↑ https://www.flysfo.com/museum/exhibitions/philippine-basketry-luzon-cordillera Archived 2017-09-30 at the Wayback Machine
  22. ↑ Bailey 1947, p. 171
  23. ↑ Considine & Considine 1983, p. 1
  24. ↑ "PH biggest abaca exporter | Malaya Business Insight". Malaya Business Insight. June 15, 2015.
  25. ↑ Née (1801) , In: Anales Ci. Nat. 4: 123
  26. ↑ WCSP: World Checklist of Selected Plant Families. Govaerts R. (ed). For a full list of reviewers see: http://apps.kew.org/wcsp/compilersReviewers.do, 2010-12-03

Ang mga pakisayran

[usba | usba ang wikitext]
  • Agricultural Research Service (23 May 1995). "Taxon: Musa textilis Née". USDA Germplasm Resources Information Network. Archived from the original on 10 June 2014. Retrieved 10 June 2014. {{cite web}}: Invalid |ref=harv (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
  • Anon (2013). "Musa textilis Née". The Plant List. Archived from the original on 4 June 2014. Retrieved 4 June 2014. {{cite web}}: Invalid |ref=harv (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
  • Anon (2013a). "(Research) Plant Molecular Biology and Plant Virology". National Institute of Molecular Biology and Biotechnology. Archived from the original on 4 June 2014. Retrieved 4 June 2014. {{cite web}}: Invalid |ref=harv (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
  • Bailey, L. H., ed. (1947) [1900]. "Abacá". The Standard Cyclopedia of Horticulture. Vol. I: A-E. New York, NY: The Macmillan Company. {{cite encyclopedia}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Borneman, Jr., John A. (1997). "Abaca". In Johnston, Bernard (ed.). Collier's Encyclopedia. Vol. I: A to Ameland (1st ed.). New York, NY: P. F. Collier. {{cite encyclopedia}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Considine, Douglas M.; Considine, Glenn D., eds. (1983). "Abaca". Van Nostrand's Scientific Encyclopedia. Vol. I: A-H (6th ed.). New York, NY: Van Nostrand Reinhold Company. ISBN 0-442-25164-5. {{cite encyclopedia}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Gove, Philip Babcock, ed. (1976). "Lupis". Webster's Third New International Dictionary (3rd ed.). Springfield, MA: G. & C. Merriam Company. ISBN 0-87779-101-5. {{cite encyclopedia}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Gove, Philip Babcock, ed. (1976a). "Sinamay". Webster's Third New International Dictionary (3rd ed.). Springfield, MA: G. & C. Merriam Company. ISBN 0-87779-101-5. {{cite encyclopedia}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Sbaca". Encyclopædia Britannica. Vol. 1: A - ak Bayes (15th ed.). Chicago, Illinois: Encyclopædia Britannica Inc. ISBN 0-85229-961-3. {{cite encyclopedia}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Ploetz, Randy C.; Kepler, Angela Kay; Daniells, Jeff; Nelson, Scot C. (2007). "Banana and Plantain: An Overview with Emphasis on Pacific Island Cultivars". In Elevitch, C. R. (ed.). Species Profiles for Pacific Island Agroforestry (PDF). Hōlualoa, HI: Permanent Agriculture Resources (PAR). pp. 1–27. Retrieved 4 June 2014. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help); More than one of |accessdate= and |access-date= specified (help); Unknown parameter |lastauthoramp= ignored (|name-list-style= suggested) (help)
  • Seekins, Donald M. (1993). Dolan, Ronald E. (ed.). Philippines: A Country Study. Washington, DC: United States Government Printing Office. ISBN 0-8444-0748-8. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help); More than one of |ISBN= and |isbn= specified (help)
  • Wong, Carol; Kiew, Ruth; Argent, George; Set, Ohn; Lee, Sing Kong; Gan, Yik Yuen (2002). "Assessment of the Validity of the Sections in Musa (Musaceae) using ALFP". Annals of Botany. 90 (2): 231–238. doi:10.1093/aob/mcf170. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help); More than one of |DOI= and |doi= specified (help)
  • Wood, Frances A.; Roberts, George A. F. (2005). Prance, Ghillean (ed.). The Cultural History of Plants. New York, NY: Routledge. ISBN 0-415-92746-3. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help); More than one of |ISBN= and |isbn= specified (help); More than one of |first1= and |first= specified (help); More than one of |last1= and |last= specified (help)
  • Worcester, Dean C. (1899) [1898]. The Philippine Islands and Their People. New York, NY: The Macmillan Company. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)

Gikan sa gawas nga tinubdan

[usba | usba ang wikitext]
Aduna'y mga payl ang Wikimedia Commons nga may kalabotan sa artikulong: Musa textilis.
Ang Wikispecies may mga payl nga may kalabotan sa:


  • Ang Kalibutan sa Basahon ensiklopedya set, 1988.
  • Tan-awa sa Internasyonal nga Tuig sa Natural nga Fibres 2009
  • Christenhusz, M. J. M. (2009). Typification sa ornamental nga mga tanom: Musa textilis (Saging). Phytotaxa 2: 53-54.
  • Abáca o Manila hemp - Kasaysayan nga mga sulat
  • Mga tanom USDA
  • abacá usa Ka komprehensibo nga pamphlet kabahin sa Philippine abacá gipresentar 1915 Panama Pacific International Pagpasabot nga gihimo didto sa San Francisco. Online publication upload sa Filipiniana.net
Gikuha gikan sa "https://ceb.wikipedia.org/w/index.php?title=Abaka_(lanot)&oldid=34906527"