Neidio i'r cynnwys

Barriff Mawr: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Pori'r hanes yn rhyngweithiol
← Cymharer â'r fersiwn gynt
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
GweledolCystrawen wici
Xqbot (sgwrs | cyfraniadau)
57,274 golygiad
B robot yn ychwanegu: new:ग्रेट ब्यारियर रिफ; cosmetic changes
Misoedd cyfeiriadaeth, replaced: February → Chwefror (3), March → Mawrth (2), September → Medi (2), October → Hydref , November → Tachwedd using AWB
 
(Ni ddangosir y 52 golygiad yn y canol gan 28 defnyddiwr arall)
Llinell 1: Llinell 1:
{{Pethau| fetchwikidata=ALL | suppressfields= }}
[[Delwedd:Barriere-Riff.jpg|thumb|250px|Llun lloeren o'r Barrif Mawr]]


Y '''Barriff Mawr''', hefyd '''Bariff Mawr''' ([[Saesneg]]: ''Great Barrier Reef'') yw'r system [[rîff cwrel]] mwyaf yn y byd. Saif yn y [[Môr Cwrel]] ar arfordir gogledd-ddwyreiniol [[Awstralia]], i'r dwyrain o dalaith [[Queensland]]. Mae'n ymestyn o ynysoedd Lady Elliott ger arfordir de Queensland hyd [[Gwlff Papua]], pellter o fwy na 2,000 km. Daw o fewn 30 km i'r arfordir ger [[Cairns]], tra mae tua 250 km o'r arfordir ger Gladstone.
Y '''Barriff Mawr''',<ref>Jones, Gareth (gol.). ''Yr Atlas Cymraeg Newydd'' (Collins-Longman, 1999), t. 110.</ref> hefyd '''Bariff Mawr''' ([[Saesneg]]: ''Great Barrier Reef'') yw'r system [[riff cwrel]] mwyaf yn y byd, gyda 2,900 o riffiau unigol a 900 o ynysoedd. Mae gan Ardal Treftadaeth y Byd y Barriff Mawr, [[arwynebedd]] o dros 2,300 [[cilometr]] sgwâr (1,400&nbsp;mi) o fewn ardal o tua 344,400 cilometr sgwâr (133,000&nbsp;mi sgw)<ref>Mae gan Ardal Treftadaeth y Byd y Barriff Mawr arwynebedd o 348,000km, a 2,900 o riffiau unigol. Fodd bynnag, nid yw hyn yn cynnwys y bariffiau a geir yn y Torres Strait, sydd ag arwynebedd o tua 37,000 km a 750 o riffiau a heigiau pysgod posibl. {{harvnb|Hopley|Smithers|Parnell|2007| p= 1}}</ref>. Saif yn y [[Môr Cwrel]] ar arfordir gogledd-ddwyreiniol [[Awstralia]], i'r dwyrain o dalaith [[Queensland]]. Mae'n ymestyn o ynysoedd Lady Elliott ger arfordir de Queensland hyd [[Gwlff Papua]], pellter o fwy na 2,000&nbsp;km. Daw o fewn 30&nbsp;km i'r arfordir ger [[Cairns]], tra mae tua 250&nbsp;km o'r arfordir ger Gladstone.


Mae pobloedd Cynfrodorol Awstralia ac Ynysoedd y Torres Strait wedi bod yn gyfarwydd â'r Barriff Mawr ac yn ei ddefnyddio ers amser maith, ac mae'n rhan bwysig o ddiwylliant ac ysbrydolrwydd grwpiau lleol.
Y Barriff Mawr yw atyniad twristaidd mwyaf Awstralia, a threfnir teithiau o drefi megis [[Cairns]] a [[Townsville]] i'w weld. Awgryma astudiaethau gwyddonol diweddar fod y riff yn awr yn tyfu'n arafach nac yn y gorffennol, gan fod y cwrel yn cymeryd llai o galch o ddŵr y môr. Gall hyn fod o ganlyniad i gynhesu dŵr y môr o'i amgylch neu oherwydd fod y cynnydd yn y ganran o garbon diocsid yn yr awr yn effeithio ar y dŵr.

Gellir gweld y Barriff Mawr o'r gofod, a dyma strwythur sengl mwyaf y byd a wnaed gan [[organebau byw]].<ref>{{cite web|url=http://www.ga.gov.au/media/releases/2002/1013133456_20385.jsp |title=Great Barrier Reef: no buried treasure |author=Sarah Belfield |publisher=Geoscience Australia (Australian Government) |date=8 Chwefror 2002 |access-date=11 Mehefin 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071001045912/http://www.ga.gov.au/media/releases/2002/1013133456_20385.jsp |archive-date=1 Hydref 2007 |url-status=dead }}</ref> Crewyd strwythur y barriff hwn allan o biliynau o organebau bach, a elwir yn "polypau cwrel".<ref name=billions>{{cite news |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1590/is_1_57/ai_65370824 |archive-url=https://archive.today/20120708000309/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1590/is_1_57/ai_65370824 |url-status=dead |archive-date=8 Gorffennaf 2012 |author=Sharon Guynup |date=4 Medi 2000 |work=[[Science World (magazine)|Science World]] |title=Australia's Great Barrier Reef |access-date=11 Mehefin 2007}}</ref> Mae'n fagwrfa i amrywiaeth eang o fywyd ac fe'i dewiswyd yn Safle Treftadaeth y Byd ym 1981.<ref name=UNEP>{{cite web|author=UNEP World Conservation Monitoring Centre |year=1980 |title=Protected Areas and World Heritage – Great Barrier Reef World Heritage Area |url=http://www.unep-wcmc.org/protected_areas/data/wh/gbrmp.html |archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080511100752/http://www.unep-wcmc.org/protected_areas/data/wh/gbrmp.html |url-status=dead |archive-date=11 Mai 2008 |publisher=[[Department of the Environment and Heritage]] |access-date=14 Mawrth 2009 }}</ref><ref name=GBRWHV>{{cite web|title=The Great Barrier Reef World Heritage Values|url=http://www.environment.gov.au/heritage/places/world/great-barrier-reef/values.html|access-date=3 Medi 2008|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130509112200/http://www.environment.gov.au/heritage/places/world/great-barrier-reef/values.html|archive-date=9 Mai 2013}}</ref> Labelwyd y barriff gan [[CNN]] yn un o "Saith Rhyfeddod Naturiol y Byd" ym 1997.<ref>{{cite news|publisher=CNN |year=1997 |title=The Seven Natural Wonders of the World |url=http://www.cnn.com/TRAVEL/DESTINATIONS/9711/natural.wonders/ |access-date=6 Awst 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060721011803/http://www.cnn.com/TRAVEL/DESTINATIONS/9711/natural.wonders/ |archive-date=21 Gorffennaf 2006 }}</ref>

Y Barriff Mawr yw atyniad twristaidd mwyaf Awstralia, a threfnir teithiau o drefi megis [[Cairns]] a [[Townsville]] i'w weld. Dyma gyrchfan boblogaidd iawn i dwristiaid, yn enwedig yn rhanbarthau Ynysoedd Whitsunday a'r Cairns, gan gynhyrchu dros AUD $3 biliwn y flwyddyn.<ref name="economics">{{cite web|author=Access Economics Pty Ltd|year=2005|title=Measuring the economic and financial value of the Great Barrier Reef Marine Park|url=http://www.gbrmpa.gov.au/__data/assets/pdf_file/0004/5584/gbrmpa_RP84_Measuring_The_Economic_And_Financial_Value_Of_The_GBRMP_2005.pdf|access-date=2 Mawrth 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130429200133/http://www.gbrmpa.gov.au/__data/assets/pdf_file/0004/5584/gbrmpa_RP84_Measuring_The_Economic_And_Financial_Value_Of_The_GBRMP_2005.pdf|archive-date=29 Ebrill 2013}}</ref> Yn Nhachwedd 2014, lansiodd ''"Google Underwater Street View"'' mewn 3D o'r Barriff Mawr.<ref name="economics"/><ref>{{cite web |url=http://en.tempo.co/read/news/2014/11/16/240622233/Google-Launches-Underwater-Street-View |title=Google Launches Underwater Street View |date=16 Tachwedd 2014 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141129030153/http://en.tempo.co/read/news/2014/11/16/240622233/Google-Launches-Underwater-Street-View |archive-date=29 Tachwedd 2014 }}</ref>

Mae rhan fawr o'r barriff wedi'i gwarchod gan Barc Morol y Barriff Mawr, sy'n helpu i gyfyngu ar effaith defnydd dynol, fel [[pysgota]] a [[twristiaeth|thwristiaeth]]. Mae pwysau amgylcheddol eraill ar y riff a'i ecosystem yn cynnwys dŵr ffo, [[newid hinsawdd]] ynghyd â channu (neu wynnu) torfol, dympio carthion ac achosion poblogaeth gylchol o sêr môr coron y drain (''Acanthaster planci'').<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/environment/2019/feb/20/great-barrier-reef-authority-gives-green-light-to-dump-dredging-sludge|title=Great Barrier Reef authority gives green light to dump dredging sludge|last=Smee|first=Ben|date=20 Chwefror 2019|work=The Guardian|access-date=21 Chwefror 2019|issn=0261-3077|archive-url=https://web.archive.org/web/20190221130431/https://www.theguardian.com/environment/2019/feb/20/great-barrier-reef-authority-gives-green-light-to-dump-dredging-sludge|archive-date=21 Chwefror 2019|url-status=live}}</ref> Yn ôl astudiaeth a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2012 gan Trafodion yr Academi Wyddorau Genedlaethol, mae'r Barriff Mawr wedi colli mwy na hanner ei cwrel ers 1985, canfyddiad a gadarnhawyd mewn astudiaeth yn 2020 a ganfu fod dros hanner gorchudd cwrel y barriff wedi marw rhwng 1995 a 2017.<ref name=":1">{{cite news|last=Eilperin|first=Juliet|title=Great Barrier Reef has lost half its corals since 1985, new study says|url=https://www.washingtonpost.com/national/health-science/great-barrier-reef-has-lost-half-its-corals-since-1985-new-study-says/2012/10/01/c733025c-0bda-11e2-bb5e-492c0d30bff6_story.html?wprss=rss_social-nation-headlines&Post+generic=?tid=sm_twitter_washi|newspaper=The Washington Post|access-date=1 Hydref 2012|date=1 Hydref 2012|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190209051801/https://www.washingtonpost.com/national/health-science/great-barrier-reef-has-lost-half-its-corals-since-1985-new-study-says/2012/10/01/c733025c-0bda-11e2-bb5e-492c0d30bff6_story.html?wprss=rss_social-nation-headlines&Post+generic=%3Ftid%3Dsm_twitter_washi|archive-date=9 Chwefror 2019}}</ref><ref>{{Cite web|author=Amy Woodyatt|title=The Great Barrier Reef has lost half its corals within 3 decades|url=https://www.cnn.com/travel/article/great-barrier-reef-coral-loss-intl-scli-climate-scn/index.html|access-date=2020-10-17|website=CNN|language=en}}</ref> Mae Deddf Parc Morol y Barriff Mawr 1975 (adran 54) yn mynnu cyhoeddi bob pum mlynedd Adroddiad Rhagolwg ar iechyd, pwysau a dyfodol y barriff.<ref>{{Cite web|url=http://www.gbrmpa.gov.au/our-work/outlook-report-2019|title=Great Barrier Reef Outlook Report 2019|website=[[Great Barrier Reef Marine Park Authority]]|language=en|access-date=3 Tachwedd 2019}}{{Dead link|date=August 2020 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>


Dynododd [[UNESCO]] y Barriff Mawr yn [[Safle Treftadaeth y Byd]] yn 1981.
Dynododd [[UNESCO]] y Barriff Mawr yn [[Safle Treftadaeth y Byd]] yn 1981.


==Daeareg==
[[Categori:Queensland]]
[[File:Heron Island.jpg|bawd|chwith|[[Ynys y Crëyr (Queensland)|Crëyr]], yn Ne'r Barriff Mawr]]
[[Categori:Safleoedd Treftadaeth y Byd yn Awstralia]]
Mae [[tectoneg platiau]] yn dangos bod [[Awstralia]] wedi symud tua'r gogledd ar gyfradd o 7&nbsp;cm (2.8 modfedd) y flwyddyn, gan ddechrau yn ystod y [[Cainosöig]].<ref>{{cite journal | author = Davies, P.J., Symonds, P.A., Feary, D.A., Pigram, C.J. |year = 1987 | title = Horizontal plate motion: a key allocyclic factor in the evolution of the Great Barrier Reef | journal = Science | volume = 238 | issue = 4834 | pages = 1697–1700| bibcode = 1987Sci...238.1697D | doi = 10.1126/science.238.4834.1697 |pmid = 17737670 |s2cid = 27544990 }}</ref><ref>{{rp|18}}</ref> Profodd Dwyrain Awstralia gyfnod o godiad tectonig, a symudodd y rhaniad draenio yn Queensland 400&nbsp;km (250 milltir) i mewn i'r tir. Hefyd yn ystod yr amser hwn, profodd Queensland [[Llosgfynydd|ffrwydradau folcanig]] a arweiniodd at losgfynyddoedd canolog a tharian a llifoedd [[basalt]].<ref>{{rp|19}}</ref> Datblygodd rhai o'r rhain yn ynysoedd uchel. Ar ôl i'r Basn Môr Coral ffurfio, dechreuodd riffiau cwrel dyfu yn y Basn, ond tan tua 25 miliwn o flynyddoedd yn ôl, roedd gogledd Queensland yn dal i fod mewn dyfroedd tymherus i'r de o'r [[trofan]]nau - yn rhy cŵl i gynnal twf cwrel.<ref>{{rp|26}}</ref> Mae hanes datblygu'r Barriff Mawr yn gymhleth; ar ôl i Queensland symud i ddyfroedd trofannol, dylanwadwyd arno gan dwf a dirywiad y Barriff wrth i lefel y môr newid.<ref>{{rp|27–28}}</ref>


O 20,000 o flynyddoedd cyn y presennol ([[CP]]) tan 6,000 o flynyddoedd yn ôl, cododd lefel y môr yn gyson ledled y byd. Wrth iddo godi, gallai'r cwrelau wedyn dyfu'n uwch ar gyrion tanddwr bryniau gwastadedd yr arfordir. Erbyn tua 13,000 CP roedd lefel y môr ddim ond 60 metr (200 tr) yn is na'r hyn ydyw heddiw, a dechreuodd cwrelau amgylchynu bryniau gwastadedd yr arfordir, a oedd, erbyn hynny, yn ynysoedd cyfandirol. Wrth i lefel y môr godi ymhellach fyth, cafodd y rhan fwyaf o ynysoedd y cyfandir eu boddi. Yna gallai'r cwrelau gordyfu'r bryniau tanddwr, i ffurfio'r cilfachau a'r riffiau presennol. Nid yw lefel y môr yma wedi codi'n sylweddol yn ystod y 6,000 o flynyddoedd diwethaf.<ref name="AIMSage">{{cite web|last = Tobin|first = Barry|title = How the Great Barrier Reef Was Formed|publisher = Australian Institute of Marine Science|year = 2003|orig-year = revised from 1998 edition|url = http://www.aims.gov.au/docs/projectnet/how-the-gbr-was-formed.html|access-date = 22 Tachwedd 2006|url-status = dead|archive-url = https://web.archive.org/web/20100917063658/http://aims.gov.au/docs/projectnet/how-the-gbr-was-formed.html|archive-date = 17 Medi 2010|df = dmy-all}}</ref> Gellir gweld olion barriff hynafol tebyg i'r Barriff Mawr yn [[The Kimberley]], [[Gorllewin Awstralia]].<ref>{{cite web|author=Western Australia's Department of Environment and Conservation|year=2007|title=The Devonian 'Great Barrier Reef'|url=http://www.naturebase.net/content/view/668/96/|access-date=12 Mawrth 2007|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070911160512/http://www.naturebase.net/content/view/668/96/|archive-date=11 Medi 2007}}</ref>
[[af:Groot Koraalrif]]

[[an:Gran barrera de coral]]
== Gweler hefyd ==
[[ar:الحاجز المرجاني العظيم]]
* [[Newid hinsawdd]]
[[ast:Gran barrera de coral]]
* [[Península Valdés]]
[[bat-smg:Dėdlīsės barjerėnis rėfs]]
* [[Ynysoedd y Galapagos]]
[[be:Вялікі бар'ерны рыф]]

[[be-x-old:Вялікі бар'ерны рыф]]
== Cyfeiriadau ==
[[bg:Голям бариерен риф]]
{{cyfeiriadau}}
[[bn:গ্রেট ব্যারিয়ার রিফ]]

[[bs:Veliki koralni greben]]
{{Rheolaeth awdurdod}}
[[ca:Gran Barrera de Corall]]

[[cs:Velký bariérový útes]]
[[Categori:Amgylchedd Awstralia]]
[[da:Great Barrier Reef]]
[[Categori:Daearyddiaeth Queensland]]
[[de:Great Barrier Reef]]
[[Categori:Safleoedd Treftadaeth y Byd yn Awstralia]]
[[dv:ގްރޭޓް ބެރިއަރ ރީފް]]
[[en:Great Barrier Reef]]
[[eo:Granda barilrifo]]
[[es:Gran barrera de coral]]
[[et:Suur Vallrahu]]
[[eu:Koralezko Barrera Handia]]
[[fa:دیواره بزرگ مرجانی]]
[[fi:Iso Valliriutta]]
[[fiu-vro:Suur Korallirahu]]
[[fo:Korallrivið Mikla]]
[[fr:Grande barrière de corail]]
[[ga:An Mhórsceir Bhacainneach]]
[[gan:大堡礁]]
[[gl:Gran Barreira de Coral]]
[[he:שונית המחסום הגדולה]]
[[hi:ग्रेट बैरियर रीफ]]
[[hif:Great Barrier Reef]]
[[hr:Veliki koraljni greben]]
[[hu:Nagy-korallzátony]]
[[id:Karang Penghalang Besar]]
[[is:Kóralrifið mikla]]
[[it:Grande barriera corallina]]
[[ja:グレート・バリア・リーフ]]
[[ka:დიდი ბარიერული რიფი]]
[[ko:그레이트배리어리프]]
[[la:Magna Corallii Obex]]
[[lb:Great Barrier Reef]]
[[lt:Didysis barjerinis rifas]]
[[lv:Lielais Barjerrifs]]
[[mk:Голем корален гребен]]
[[ml:ഗ്രേറ്റ് ബാരിയര്‍ റീഫ്]]
[[mn:Их шүрэн далан]]
[[ms:Terumbu Sawar Besar]]
[[new:ग्रेट ब्यारियर रिफ]]
[[nl:Groot Barrièrerif]]
[[nn:Det store barriererevet]]
[[no:Great Barrier Reef]]
[[pl:Wielka Rafa Koralowa]]
[[pt:Grande Barreira de Coral]]
[[ro:Marea Barieră de Corali]]
[[ru:Большой Барьерный риф]]
[[sah:Улахан Харгыс Арыылар]]
[[sh:Veliki koraljni greben]]
[[simple:Great Barrier Reef]]
[[sk:Veľká koralová bariéra]]
[[sl:Veliki koralni greben]]
[[sr:Велики корални гребен]]
[[sv:Stora barriärrevet]]
[[sw:Great Barrier Reef]]
[[ta:பெரும் தடுப்புப் பவளத்திட்டு]]
[[th:เกรตบาร์ริเออร์รีฟ]]
[[tl:Bahura ng Gran Barrera]]
[[tr:Büyük Set Resifi]]
[[uk:Великий бар'єрний риф]]
[[ur:گریٹ بیریئر ریف]]
[[vi:Rạn san hô Great Barrier]]
[[war:Bahura han Gran Barrera]]
[[zh:大堡礁]]
[[zh-classical:大堡礁]]
[[zh-yue:大堡礁]]

Golygiad diweddaraf yn ôl 07:22, 15 Ionawr 2022

Barriff Mawr
Llun lloeren o'r Barrif Mawr
Enghraifft o'r canlynolrîff cwrel Edit this on Wikidata
LleoliadTownsville Edit this on Wikidata
Map
Enw brodorolGreat Barrier Reef Edit this on Wikidata
GwladwriaethAwstralia Edit this on Wikidata
RhanbarthQueensland Edit this on Wikidata
Gwefanhttp://www.gbrmpa.gov.au/ Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Y Barriff Mawr,[1] hefyd Bariff Mawr (Saesneg: Great Barrier Reef) yw'r system riff cwrel mwyaf yn y byd, gyda 2,900 o riffiau unigol a 900 o ynysoedd. Mae gan Ardal Treftadaeth y Byd y Barriff Mawr, arwynebedd o dros 2,300 cilometr sgwâr (1,400 mi) o fewn ardal o tua 344,400 cilometr sgwâr (133,000 mi sgw)[2]. Saif yn y Môr Cwrel ar arfordir gogledd-ddwyreiniol Awstralia, i'r dwyrain o dalaith Queensland. Mae'n ymestyn o ynysoedd Lady Elliott ger arfordir de Queensland hyd Gwlff Papua, pellter o fwy na 2,000 km. Daw o fewn 30 km i'r arfordir ger Cairns, tra mae tua 250 km o'r arfordir ger Gladstone.

Mae pobloedd Cynfrodorol Awstralia ac Ynysoedd y Torres Strait wedi bod yn gyfarwydd â'r Barriff Mawr ac yn ei ddefnyddio ers amser maith, ac mae'n rhan bwysig o ddiwylliant ac ysbrydolrwydd grwpiau lleol.

Gellir gweld y Barriff Mawr o'r gofod, a dyma strwythur sengl mwyaf y byd a wnaed gan organebau byw.[3] Crewyd strwythur y barriff hwn allan o biliynau o organebau bach, a elwir yn "polypau cwrel".[4] Mae'n fagwrfa i amrywiaeth eang o fywyd ac fe'i dewiswyd yn Safle Treftadaeth y Byd ym 1981.[5][6] Labelwyd y barriff gan CNN yn un o "Saith Rhyfeddod Naturiol y Byd" ym 1997.[7]

Y Barriff Mawr yw atyniad twristaidd mwyaf Awstralia, a threfnir teithiau o drefi megis Cairns a Townsville i'w weld. Dyma gyrchfan boblogaidd iawn i dwristiaid, yn enwedig yn rhanbarthau Ynysoedd Whitsunday a'r Cairns, gan gynhyrchu dros AUD $3 biliwn y flwyddyn.[8] Yn Nhachwedd 2014, lansiodd "Google Underwater Street View" mewn 3D o'r Barriff Mawr.[8][9]

Mae rhan fawr o'r barriff wedi'i gwarchod gan Barc Morol y Barriff Mawr, sy'n helpu i gyfyngu ar effaith defnydd dynol, fel pysgota a thwristiaeth. Mae pwysau amgylcheddol eraill ar y riff a'i ecosystem yn cynnwys dŵr ffo, newid hinsawdd ynghyd â channu (neu wynnu) torfol, dympio carthion ac achosion poblogaeth gylchol o sêr môr coron y drain (Acanthaster planci).[10] Yn ôl astudiaeth a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2012 gan Trafodion yr Academi Wyddorau Genedlaethol, mae'r Barriff Mawr wedi colli mwy na hanner ei cwrel ers 1985, canfyddiad a gadarnhawyd mewn astudiaeth yn 2020 a ganfu fod dros hanner gorchudd cwrel y barriff wedi marw rhwng 1995 a 2017.[11][12] Mae Deddf Parc Morol y Barriff Mawr 1975 (adran 54) yn mynnu cyhoeddi bob pum mlynedd Adroddiad Rhagolwg ar iechyd, pwysau a dyfodol y barriff.[13]

Dynododd UNESCO y Barriff Mawr yn Safle Treftadaeth y Byd yn 1981.

Daeareg

[golygu | golygu cod]
Crëyr, yn Ne'r Barriff Mawr

Mae tectoneg platiau yn dangos bod Awstralia wedi symud tua'r gogledd ar gyfradd o 7 cm (2.8 modfedd) y flwyddyn, gan ddechrau yn ystod y Cainosöig.[14][15] Profodd Dwyrain Awstralia gyfnod o godiad tectonig, a symudodd y rhaniad draenio yn Queensland 400 km (250 milltir) i mewn i'r tir. Hefyd yn ystod yr amser hwn, profodd Queensland ffrwydradau folcanig a arweiniodd at losgfynyddoedd canolog a tharian a llifoedd basalt.[16] Datblygodd rhai o'r rhain yn ynysoedd uchel. Ar ôl i'r Basn Môr Coral ffurfio, dechreuodd riffiau cwrel dyfu yn y Basn, ond tan tua 25 miliwn o flynyddoedd yn ôl, roedd gogledd Queensland yn dal i fod mewn dyfroedd tymherus i'r de o'r trofannau - yn rhy cŵl i gynnal twf cwrel.[17] Mae hanes datblygu'r Barriff Mawr yn gymhleth; ar ôl i Queensland symud i ddyfroedd trofannol, dylanwadwyd arno gan dwf a dirywiad y Barriff wrth i lefel y môr newid.[18]

O 20,000 o flynyddoedd cyn y presennol (CP) tan 6,000 o flynyddoedd yn ôl, cododd lefel y môr yn gyson ledled y byd. Wrth iddo godi, gallai'r cwrelau wedyn dyfu'n uwch ar gyrion tanddwr bryniau gwastadedd yr arfordir. Erbyn tua 13,000 CP roedd lefel y môr ddim ond 60 metr (200 tr) yn is na'r hyn ydyw heddiw, a dechreuodd cwrelau amgylchynu bryniau gwastadedd yr arfordir, a oedd, erbyn hynny, yn ynysoedd cyfandirol. Wrth i lefel y môr godi ymhellach fyth, cafodd y rhan fwyaf o ynysoedd y cyfandir eu boddi. Yna gallai'r cwrelau gordyfu'r bryniau tanddwr, i ffurfio'r cilfachau a'r riffiau presennol. Nid yw lefel y môr yma wedi codi'n sylweddol yn ystod y 6,000 o flynyddoedd diwethaf.[19] Gellir gweld olion barriff hynafol tebyg i'r Barriff Mawr yn The Kimberley, Gorllewin Awstralia.[20]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Jones, Gareth (gol.). Yr Atlas Cymraeg Newydd (Collins-Longman, 1999), t. 110.
  2. ↑ Mae gan Ardal Treftadaeth y Byd y Barriff Mawr arwynebedd o 348,000km, a 2,900 o riffiau unigol. Fodd bynnag, nid yw hyn yn cynnwys y bariffiau a geir yn y Torres Strait, sydd ag arwynebedd o tua 37,000 km a 750 o riffiau a heigiau pysgod posibl. Hopley, Smithers & Parnell 2007, t. 1
  3. ↑ Sarah Belfield (8 Chwefror 2002). "Great Barrier Reef: no buried treasure". Geoscience Australia (Australian Government). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 Hydref 2007. Cyrchwyd 11 Mehefin 2007.
  4. ↑ Sharon Guynup (4 Medi 2000). "Australia's Great Barrier Reef". Science World. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 Gorffennaf 2012. Cyrchwyd 11 Mehefin 2007.
  5. ↑ UNEP World Conservation Monitoring Centre (1980). "Protected Areas and World Heritage – Great Barrier Reef World Heritage Area". Department of the Environment and Heritage. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 Mai 2008. Cyrchwyd 14 Mawrth 2009.
  6. ↑ "The Great Barrier Reef World Heritage Values". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Mai 2013. Cyrchwyd 3 Medi 2008.
  7. ↑ "The Seven Natural Wonders of the World". CNN. 1997. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 21 Gorffennaf 2006. Cyrchwyd 6 Awst 2006.
  8. ↑ 8.0 8.1 Access Economics Pty Ltd (2005). "Measuring the economic and financial value of the Great Barrier Reef Marine Park" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 29 Ebrill 2013. Cyrchwyd 2 Mawrth 2013.
  9. ↑ "Google Launches Underwater Street View". 16 Tachwedd 2014. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Tachwedd 2014.
  10. ↑ Smee, Ben (20 Chwefror 2019). "Great Barrier Reef authority gives green light to dump dredging sludge". The Guardian. ISSN 0261-3077. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 21 Chwefror 2019. Cyrchwyd 21 Chwefror 2019.
  11. ↑ Eilperin, Juliet (1 Hydref 2012). "Great Barrier Reef has lost half its corals since 1985, new study says". The Washington Post. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Chwefror 2019. Cyrchwyd 1 Hydref 2012.
  12. ↑ Amy Woodyatt. "The Great Barrier Reef has lost half its corals within 3 decades". CNN (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-10-17.
  13. ↑ "Great Barrier Reef Outlook Report 2019". Great Barrier Reef Marine Park Authority (yn Saesneg). Cyrchwyd 3 Tachwedd 2019.[dolen farw]
  14. ↑ Davies, P.J., Symonds, P.A., Feary, D.A., Pigram, C.J. (1987). "Horizontal plate motion: a key allocyclic factor in the evolution of the Great Barrier Reef". Science 238 (4834): 1697–1700. Bibcode 1987Sci...238.1697D. doi:10.1126/science.238.4834.1697. PMID 17737670.
  15. ↑ :18
  16. ↑ :19
  17. ↑ :26
  18. ↑ :27–28
  19. ↑ Tobin, Barry (2003) [revised from 1998 edition]. "How the Great Barrier Reef Was Formed". Australian Institute of Marine Science. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 Medi 2010. Cyrchwyd 22 Tachwedd 2006.
  20. ↑ Western Australia's Department of Environment and Conservation (2007). "The Devonian 'Great Barrier Reef'". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 Medi 2007. Cyrchwyd 12 Mawrth 2007.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Barriff_Mawr&oldid=11023393"