Neidio i'r cynnwys

Bwdhaeth: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Pori'r hanes yn rhyngweithiol
← Cymharer â'r fersiwn gynt
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
GweledolCystrawen wici
EmausBot (sgwrs | cyfraniadau)
102,020 golygiad
B r2.7.3) (Robot: Yn newid lmo:Budiism yn lmo:Buddism
Add 1 book for Wicipedia:Gwiriadrwydd (20240722)) #IABot (v2.0.9.5) (GreenC bot
 
(Ni ddangosir y 36 golygiad yn y canol gan 17 defnyddiwr arall)
Llinell 1: Llinell 1:
{{Pethau| fetchwikidata=ALL | suppressfields= gwladwriaeth}}
[[Image:Standing_Bodhisattva_Gandhara_Musee_Guimet.jpg|thumb|Siddhartha Gautama, Y Bwdha.]]


[[Image:Standing Bodhisattva Gandhara Musee Guimet.jpg|bawd|Siddhartha Gautama, Y Bwdha.]]
Crefydd ddi-dduw yw '''Bwdhaeth''' neu '''Bwdïaeth'''. Gellir ei ystyried hefyd yn [[athroniaeth]] gymhwysol neu'n ffurf o [[seicoleg]]. Canolbwynt Bwdhaeth yw'r hyn a ddysgodd [[Siddhartha Gotama|Gotama Buddha]], ac annwyd yn Kapilavastu (sydd yn [[Nepal]] erbyn hyn), gyda'r enw Siddhattha Gotama oddeutu'r 5ed ganrif cyn Crist. Lledaenodd Bwdhaeth trwy is-gyfandir India yn pum canrif nesaf, ac i ardaloedd ehangach o [[Asia]] wedi hynny.


Crefydd ddi-dduw yw '''Bwdhaeth''' neu '''Fwdïaeth'''. Gellir ei hystyried hefyd yn [[athroniaeth]] gymhwysol neu'n ffurf ar [[seicoleg]]. Canolbwynt Bwdhaeth yw'r hyn a ddysgodd [[Siddhartha Gotama|Gotama Buddha]], a aned yn Kapilavastu (sydd yn [[Nepal]] erbyn hyn), ac a enwyd Siddhattha Gotama oddeutu'r 5g cyn Crist. Lledaenodd Bwdhaeth drwy is-gyfandir India yn y pum canrif nesaf, ac i ardaloedd ehangach o [[Asia]] wedi hynny.
Erbyn heddiw, rhennir Bwdhaeth yn dri phrif draddodiad: [[Theravāda]], [[Mahāyāna]], a [[Vajrayāna]]. Mae'n parhau i atynnu dilynwyr ledled y byd, ac yn ôl [http://www.adherents.com], mae oddeutu 350 miliwn o Fwdhyddion (fodd bynnag, mae'r amcangyfrifon a geir mewn sawl wlad yn ansicr). Ef yw'r pumed grefydd yn y byd yn ôl niferoedd, ar ôl [[Cristnogaeth]], [[Islam]], [[Hindŵaeth]], a [[Crefyddau Tsieniaidd|chrefydd traddodiadol Tsieineaidd]]. Mae'r urdd mynaich Sangha ymysg y sefydliadau hynaf ar y ddaear.

Erbyn heddiw, rhennir Bwdhaeth yn dri phrif draddodiad: [[Theravada|Theravāda]], [[Mahayana|Mahāyāna]], a [[Vajrayana|Vajrayāna]]. Mae'n parhau i ddenu dilynwyr ledled y byd, ac yn ôl [http://www.adherents.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181226054849/http://www.adherents.com/ |date=2018-12-26 }}, mae oddeutu 350 miliwn o Fwdhyddion (fodd bynnag, mae'r amcangyfrifon a geir mewn sawl wlad yn ansicr). Hyhi yw'r bumed grefydd fwyaf yn y byd yn ôl niferoedd, ar ôl [[Cristnogaeth]], [[Islam]], [[Hindŵaeth]], a [[Crefyddau Tsieniaidd|chrefydd traddodiadol Tsieineaidd]]. Mae'r urdd mynaich Sangha ymysg y sefydliadau hynaf ar y ddaear.

Hi yw pedwaredd [[Crefydd|grefydd]] fwyaf<ref name="ReferenceA">"Buddhism". (2009). In ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 26 Tachwedd 2009, from Encyclopædia Britannica Online Library Edition.</ref>{{sfnp|Roach|2011|p=}} gyda dros 520 miliwn o ddilynwyr, neu dros 7% o'r boblogaeth fyd-eang.<ref name="ReferenceA"/><ref>{{Cite web|url=http://www.gordonconwell.edu/resources/documents/1IBMR2015.pdf|title=Christianity 2015: Religious Diversity and Personal Contact|date=January 2015|access-date=2015-05-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170525141543/http://www.gordonconwell.edu/resources/documents/1IBMR2015.pdf|archivedate=25 Mai 2017|website=gordonconwell.edu}}</ref> Mae gan Bwdhaeth amrywiaeth o draddodiadau, dysgeidiaeth, [[credo]]au ac [[Ymarfer ysbrydol|arferion ysbrydol]].

Fel y mynegir ym [[Pedwar Gwiredd Doeth|Mhedwar Gwiredd Doeth]] y Bwdha, nod Bwdhaeth yw goresgyn dioddefaint (''duḥkha'') a achosir gan awydd ac anwybodaeth o [[Realiti|wir natur realaeth]], gan gynnwys amherffeithrwydd (''anicca'') a diffyg bodolaeth yr hunan (''anattā'').<ref>{{Cite journal|last=Donner|first=Susan E.|title=Self or No Self: Views from Self Psychology and Buddhism in a Postmodern Context|journal=Smith College Studies in Social Work|date=April 2010|volume=80|issue=2|pages=215–227|doi=10.1080/00377317.2010.486361|url=https://www.researchgate.net/publication/233230499|access-date=8 Tachwedd 2020}}</ref> Mae'r rhan fwyaf o draddodiadau Bwdhaidd yn pwysleisio mynd dros yr hunan unigol trwy gyrhaeddiad [[Nirvana (Bwdhaeth)|Nirvana]] neu trwy ddilyn llwybr Bwdhaeth, gan ddod â chylch marwolaeth ac aileni (Saṃsāra) i ben.{{sfnp|Gethin|1998|pp=27–28, 73–74}}{{sfnp|Harvey|2013|p=99}}{{sfnp|Powers|2007|pp=392–393, 415}} Mae dehongliadau gwahanol ysgolion Bwdhaidd yn amrywio o'r llwybr at ryddhad.{{sfnp|Williams|1989|pp=275ff}}{{sfnp|Robinson|Johnson|1997|p=xx}} Ymhlith yr arferion a geir yn aml y mae [[Myfyrdod Bwdhaidd|myfyrdod]], cadw praeseptau moesol, [[mynach]]aeth, lloches yn y [[Siddhartha Gotama|Bwdha]], y [[Dharma]] a'r Sangha, ac datblygu'r Paramitas (perffeithrwydd, neu rinweddau).<ref>{{Cite journal|last=Avison|first=Austin|date=October 4, 2021|title=Delusional Mitigation in Religious and Psychological Forms of Self-Cultivation: Buddhist and Clinical Insight on Delusional Symptomatology|url=https://scholarworks.wmich.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1429&context=hilltopreview|journal=[[The Hilltop Review]]|volume=12|issue=6|pages=1–29}}</ref>

Yn gyffredinol, mae ysgolheigion yn cydnabod dwy gangen fawr o Fwdhaeth: [[Theravada|Theravāda]] ([[Pali]]: "Ysgol y Blaenoriaid") a [[Mahayana|Mahāyāna]] ([[Sansgrit]]: "Y Cerbyd Mawr"). Mae gan Theravada ddilyniant eang yn [[Sri Lanca|Sri Lanka]] a [[De-ddwyrain Asia]] fel Cambodia, Laos, Myanmar a Gwlad Thai. Mae Mahayana, sy'n cynnwys traddodiadau [[Zen]], y Tir Pur, Bwdhaeth Nichiren , Bwdhaeth Tiantai (Tendai), a [[Shingon]], yn cael ei ymarfer yn agored yn Nepal, Malaysia, Bhutan, China, Japan, Korea, Fietnam, a Taiwan.

Gellir ystyried Vajrayana, corff o ddysgeidiaeth a briodolir i swyddogion India, fel cangen ar wahân neu fel agwedd ar Fwdhaeth Mahayana.<ref name="White 2000 21">{{Cite book|editor-last=White|editor-first=David Gordon|year=2000|page=21|title=Tantra in Practice|publisher=Princeton University Press|url=https://books.google.com/books?id=hayV4o50eUEC&pg=PA21|isbn=978-0-691-05779-8}}</ref> Mae Bwdhaeth Tibet, sy'n cadw dysgeidiaeth Vajrayana yn India'r [[8g]], yn cael ei ymarfer yng ngwledydd [[Himalaya|rhanbarth]] yr Himalaya, Mongolia, [16] a [[Gweriniaeth Kalmykia|Kalmykia]].<ref>"Candles in the Dark: A New Spirit for a Plural World" by Barbara Sundberg Baudot, p. 305</ref> Yn hanesyddol, tan ddechrau'r ail fileniwm, roedd Bwdhaeth hefyd yn cael ei ymarfer yn eang yn [[Afghanistan]] ac roedd ganddo droedle i raddau mewn lleoedd eraill gan gynnwys [[Ynysoedd y Philipinau]], y [[Maldives]], ac [[Wsbecistan]].

== Bywyd y Bwdha ==
[[Delwedd:Mahajanapadas_(c._500_BCE).png|de|bawd| Teyrnasoedd a dinasoedd hynafol India yn ystod amser y Bwdha (tua 500 BCE) - India heddiw, Pacistan, Bangladesh ac Affghanistan]]
[[Delwedd:ปางบำเพ็ญทุกรกิริยา_ประเทศไทย.png|bawd| "Cerflun y Bwdha Tenau" goreurog mewn [[Bangkok|Ubosoth yn Bangkok;]] dyma'r cam sy'n cynrychioli ei [[Asgetigiaeth|asceticiaeth]]]]
Mae Bwdhaeth yn grefydd Indiaidd a seiliwyd ar ddysgeidiaeth Gautama Bwdha ac a elwir hefyd yn Shakyamuni (doethor y Shakya's), neu'r "Bwdha" ("yr Un Effro"); roedd yn byw rhwng y 5ed a'r 4g CC{{sfnp|Gethin|1998|pp=7–8}}{{sfnp|Gethin|1998|pp=7–8}}.

Yn y testunau cynnar gelwir teulu'r Bwdha yn "Gautama" ([[Pali]]: Gotama). Sonnir am fanylion bywyd Bwdha mewn llawer o destunau Bwdhaidd Cynnar ond maent yn anghyson. Mae'n anodd profi ei gefndir cymdeithasol a manylion bywyd, ac mae'r union ddyddiadau yn ansicr.{{sfnp|Gethin|1998|pp=13–14}}{{Refn|Buddhist texts such as the [[Jataka tales]] of the Theravada Buddhist tradition, and early biographies such as the ''[[Buddhacarita]]'', the [[Lokottaravāda|Lokottaravādin]] ''[[Mahāvastu]]'', the [[Sarvastivada|Sarvāstivādin]] ''[[Lalitavistara Sūtra]]'', give different accounts about the life of the Buddha; many include stories of his many rebirths, and some add significant embellishments.{{sfnp|Swearer|2004|p=177}}{{sfnp|Gethin|1998|pp=15–24}} Keown and Prebish state, "In the past, modern scholars have generally accepted 486 or 483 BCE for this [Buddha's death], but the consensus is now that they rest on evidence which is too flimsy.{{sfnp|Keown|Prebish|2010|pp=105–106}} Scholars are hesitant to make unqualified claims about the historical facts of the Buddha's life. Most accept that he lived, taught and founded a monastic order, but do not consistently accept all of the details contained in his biographies."{{sfnp|Buswell|2004|p=352}}{{sfnp|Lopez|1995|p=16}}{{sfnp|Carrithers|1986|p=10}}{{sfnp|Armstrong|2004|p=xii}}}}

Mae tystiolaeth y testunau cynnar yn awgrymu bod [[Siddhartha Gotama|Siddhartha Gautama wedi]] ei eni yn Lumbini, ([[Nepa]]) heddiw) a’i fagu yn Kapilavastu,{{Refn|The exact identity of this ancient place is unclear. Please see [[Gautama Buddha]] article for various sites identified.}} tref yng Ngwastadedd Afon Ganga, ger ffin fodern Nepal-India, a’i fod wedi treulio ei oes yn yr hyn sydd bellach yn [[Bihar]] {{Refn|Bihar is derived from ''Vihara'', which means monastery.{{sfnp|Gombrich|1988|p=49}}}} ac [[Uttar Pradesh]].{{sfnp|Gombrich|1988|p=49}}{{sfnp|Gethin|1998|pp=13–14}}

Dywed rhai chwedlau hagiograffig bod ei dad yn frenin o'r enw Suddhodana, ac mai ei fam oedd y Frenhines Maya.<ref name="Thomas2013p16">{{Cite book|last=Edward J. Thomas|title=The Life of Buddha|url=https://books.google.com/books?id=Zfb9AQAAQBAJ|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-20121-9|pages=16–29}}</ref> Mae ysgolheigion fel Richard Gombrich yn ystyried hyn yn amheus oherwydd bod cyfuniad o dystiolaeth yn awgrymu iddo gael ei eni yng nghymuned Shakya, a lywodraethwyd gan gyngor-gweriniaeth bychan lle nad oedd rhengoedd cymdeithasol, ond lle'r oedd hynafedd yn bwysig.{{sfnp|Gombrich|1988|pp=49–50}}{{Refn|Other details about Buddha'a background are contested in modern scholarship. For example, Buddhist texts assert that Buddha described himself as a ''kshatriya'' (warrior class), but states Gombrich, little is known about his father and there is no proof that his father even knew the term ''kshatriya''.{{sfnp|Gombrich|1988|p=50}} Mahavira, whose teachings helped establish another major ancient religion [[Jainism]], is also claimed to be ''ksatriya'' by his early followers. Further, early texts of both Jainism and Buddhism suggest they emerged in a period of urbanisation in ancient India, one with city nobles and prospering urban centres, states, agricultural surplus, trade and introduction of money.{{sfnp|Gombrich|1988|pp=50–51}}}} Efallai bod rhai o'r straeon am Fwdha, ei fywyd, ei ddysgeidiaeth, a'i honiadau am y gymdeithas y cafodd ei magu ynddi wedi cael eu dyfeisio a'u rhyngosod yn ddiweddarach yn y testunau Bwdhaidd.{{sfnp|Gombrich|1988|pp=49–50}}<ref>{{Cite book|last=Kurt Tropper|title=Tibetan Inscriptions|url=https://books.google.com/books?id=wKFbFXQSqqUC|year=2013|publisher=Brill Academic|isbn=978-90-04-25241-7|pages=60–61 with footnotes 134–136}}</ref>

Yn ôl testunau cynnar fel y Pali ''Ariyapariyesanā-sutta'' ("YTraethawd ar y cwest bonheddig," MN 26) a'i baralel Tsieineaidd yn MĀ 204, symudwyd Gautama gan ddioddefaint (''dukkha'') bywyd a marwolaeth, a'i [[Samsara|ailadrodd diddiwedd]] oherwydd ailenedigaeth.<ref>Analayo (2011). ''A Comparative Study of the Majjhima-nikāya Volume 1 (Introduction, Studies of Discourses 1 to 90)'', p. 170.</ref> Felly aeth ati i geisio dod o hyd i ryddhad rhag dioddefaint (a elwir hefyd yn "nirvana").<ref>{{Cite journal|last=Wynne|first=Alexander|title=Did the Buddha exist?|journal=JOCBS|date=2019|volume=16|pages=98–148}}</ref> Mae testunau a bywgraffiadau cynnar yn nodi bod Gautama wedi astudio gyntaf o dan ddau athro [[myfyrdod]], sef Alara Kalama ([[Sansgrit]]: Arada Kalama) ac Uddaka Ramaputta (Sansgrit: Udraka Ramaputra), gan ddysgu myfyrdod ac [[athroniaeth]], yn enwedig cyrhaeddiad myfyriol "cylch dim byd" gan y cyntaf, a "sffêr heb ganfyddiad na di-ganfyddiad" gan yr ail.{{sfnp|Wynne|2007|pp=8–23}}<ref>{{Cite book|last=Hajime Nakamura|title=Gotama Buddha: A Biography Based on the Most Reliable Texts|url=https://books.google.com/books?id=Nt8QAQAAIAAJ|year=2000|publisher=Kosei|isbn=978-4-333-01893-2|pages=127–129}}</ref>{{Refn|The earliest Buddhist biographies of the Buddha mention these Vedic-era teachers. Outside of these early Buddhist texts, these names do not appear, which has led some scholars to raise doubts about the historicity of these claims.{{sfnp|Wynne|2007|pp=8–23}}{{sfnp|Bronkhorst|2013|pp=19–32}} According to Alexander Wynne, the evidence suggests that Buddha studied under these Vedic-era teachers and they "almost certainly" taught him, but the details of his education are unclear.{{sfnp|Wynne|2007|pp=8–23}}{{sfnp|Hirakawa|1993|pp=22–26}}}}

Gan ddarganfod nad oedd y dysgeidiaethau hyn yn ddigonol i gyrraedd ei nod, trodd at arfer [[Asgetigiaeth|asgeticiaeth]] ddifrifol, a oedd yn cynnwys trefn ymprydio gaeth a gwahanol fathau o reoli anadl.<ref name="Analayo 2011 p. 236">Analayo (2011). ''"A Comparative Study of the Majjhima-nikāya Volume 1 (Introduction, Studies of Discourses 1 to 90),"'' p. 236.</ref> Methodd hyn â chyrraedd ei nod, ac felly trodd at yr arferiad myfyriol ''dhyana''. Eisteddodd mewn [[myfyrdod]] o dan ''[[Ficus religiosa|goeden Ficus religiosa]]'' a elwir bellach yn Goeden Bodhi yn nhref [[Bodh Gaya]] a chyrhaeddodd stad a elwir y "Deffroad" (Bodhi).<ref>{{Cite book|last=K.T.S|first=Sarao|title=The History of Mahabodhi Temple at Bodh Gaya|date=2020|publisher=Springer Nature|isbn=9789811580673|page=62|url=https://books.google.com/books?id=H5n9DwAAQBAJ&q=history+of+the+mahabodhi+temple}}</ref>

Yn ôl amryw destunau cynnar fel y ''Mahāsaccaka-sutta,'' a’r ''Samaññaphala Sutta,'' wedi deffro, cafodd y Bwdha fewnwelediad i waith [[karma]] a’i fywydau blaenorol, ynghyd â chyflawni diwedd yr halogi meddyliol (''asavas''), diwedd dioddefaint, a diwedd aileni yn [[Samsara|saṃsāra]].<ref name="Analayo 2011 p. 236"/> Daeth y digwyddiad hwn â sicrwydd hefyd am y [[Ffordd Ganol]] fel y llwybr cywir o ymarfer ysbrydol i roi diwedd ar ddioddefaint.{{sfnp|Bronkhorst|2011|pp=233–237}} {{sfnp|Schuhmacher|Woener|1991|p=143}} Fel Bwdha goleuedig , denodd ddilynwyr a sefydlu ''Sangha'' (trefn fynachaidd).{{sfnp|Gombrich|1988|pp=49–51}} Treuliodd weddill ei oes yn dysgu'r Dharma yr oedd wedi'i ddarganfod, ac yna bu farw, gan gyflawni " nirvana terfynol ," yn 80 oed yn Kushinagar, India.{{sfnp|Keown|2003|p=267}}

Lluosogwyd dysgeidiaeth Bwdha gan ei ddilynwyr, a drodd yn ystod canrifoedd olaf y mileniwm 1af CC yn sawl ysgol o feddwl Bwdhaidd, pob un â'i fasged ei hun o destunau yn cynnwys gwahanol ddehongliadau a dysgeidiaeth ddilys o'r Bwdha;{{sfnp|Keown|2003|p=267}}<ref>{{Cite book|last=Barbara Crandall|title=Gender and Religion|url=https://books.google.com/books?id=Zq7UAwAAQBAJ|edition=2nd|year=2012|publisher=Bloomsbury Academic|isbn=978-1-4411-4871-1|pages=56–58}}</ref><ref name="britannicatipitaka">[http://www.britannica.com/topic/Tipitaka Tipitaka] Encyclopædia Britannica (2015)</ref> esblygodd y rhain dros amser i lawer o draddodiadau. Y mwyaf adnabyddus, mae'n debyg yw [[Theravada|Bwdhaeth Theravada]], [[Mahayana]] a [[Vajrayana]].<ref>{{Cite book|last=Sarah LeVine|last2=David N Gellner|title=Rebuilding Buddhism|url=https://books.google.com/books?id=e9C1iF3MAYgC|year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-04012-0|pages=1–19}}</ref>{{sfnp|Gethin|1998|pp=1–5}}{{Refn|The Theravada tradition traces its origins as the oldest tradition holding the Pali Canon as the only authority, Mahayana tradition revers the Canon but also the derivative literature that developed in the 1st millennium CE and its roots are traceable to the 1st century BCE, while Vajrayana tradition is closer to the Mahayana, includes Tantra, is the younger of the three and traceable to the 1st millennium CE.{{sfnp|Gethin|1998|pp=1–2, 49–58, 253–271}}{{sfnp|Williams|1989|pp=1–25}}}}

== Golwg bydeang ==
Mae'r term "Bwdhaeth" yn air gwneud gorllewinol, yn gyffredin (ac "yn ddisgrifiad bras iawn" yn ôl Donald S. Lopez Jr) a ddefnyddir fel cyfieithiad o Dharma'r [[Siddhartha Gotama|Bwdha]], ''fójiào'' mewn [[Tsieinëeg]], ''bukkyō'' mewn [[Japaneg]], ''nang pa sangs rgyas pa'i chos'' mewn [[Tibeteg]], ''buddhadharma'' mewn [[Sansgrit]], a ''buddhaśāsana'' mewn [[Pali]].<ref>{{Cite book|last=[[Donald S. Lopez Jr.]]|url=https://books.google.com/books?id=SNA6DwAAQBAJ&pg=PR14|title=Hyecho's Journey: The World of Buddhism|date=2017-12-21|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-51806-0|language=en|page=XIV}}</ref>


==Athrawiaethau==
==Athrawiaethau==
===Y Pedwar Gwiredd Doeth===
===Y Pedwar Gwiredd Doeth===
[[Delwedd:Astasahasrika_Prajnaparamita_Dharmacakra_Discourse.jpeg|bawd|Y Bwdha'n dysgu'r Pedwar Gwiredd Doeth. Llawysgrif [[Sansgrit]]. [[Nalanda]], Bihar, [[India]].]]
Dysgodd y Bwdha fod yna ddioddef mewn bywyd, a achosir gan chwenychu, ac y gellir ei darfod trwy ddilyn y Llwybr Wythblyg Doeth (gw. isod):
Dysgodd y Bwdha fod dioddefaint mewn bywyd a achosir gan chwenychu, ac y gellir ei ddileu trwy ddilyn y Llwybr Wythblyg Doeth (gw. isod):


# '''Dioddef:''' Dioddef yw genedigaeth, dioddef yw heneiddio, dioddef yw afiechyd, dioddef yw marwolaeth; dioddef yw uno â'r hyn sy'n annymunol; dioddef yw gwahanu o'r hyn sy'n ddymunol; dioddef yw peidio â chael yr hyn a ddymunir; yn gryno, dioddef yw'r pump cyfansawdd sy'n wrthrych ymafael.
# '''Dioddefaint:''' Dioddefaint yw genedigaeth, dioddefaint yw heneiddio, dioddefaint yw afiechyd, dioddefaint yw marwolaeth; dioddefaint yw uno â'r hyn sy'n annymunol; dioddefaint yw gwahanu o'r hyn sy'n ddymunol; dioddefaint yw peidio â chael yr hyn a ddymunir; yn gryno, dioddefaint yw'r pump cyfansawdd sy'n wrthrych ymafael.
# '''Tarddiad dioddef:''' Y chwenychu sy'n arwain at ailenedigaeth.
# '''Tarddiad dioddefaint:''' Y chwenychu sy'n arwain at ailenedigaeth, a'r ymgais i osgoi yr hyn a welir yn annymunol.
# '''Darfod dioddef:''' Darfod chwenychu.
# '''Darfod dioddefaint:''' Darfod chwenychu.
# '''Y ffordd sy'n arwain at ddarfod dioddef:''' Y Llwybr Wythblyg Doeth;
# '''Y ffordd sy'n arwain at ddarfod dioddefaint:''' Y Llwybr Wythblyg Doeth;


===Nirfana===
===Nirfana===
Llinell 26: Llinell 59:
#Gwybodus Rwydd Cyfiawn - Y gallu meddyliol i weld pethau fel y maent, gydag ymwybod clir.
#Gwybodus Rwydd Cyfiawn - Y gallu meddyliol i weld pethau fel y maent, gydag ymwybod clir.
#Myfyrio Cyfiawn
#Myfyrio Cyfiawn

=== Y cylch aileni ===

==== Saṃsāra ====
Ystyr ''Saṃsāra'' yw "crwydro" neu "fyd", gyda chysyniad newid cylchol, cylchol.{{sfnp|Klostermaier|2010|p=604}}{{sfnp|Juergensmeyer|Roof|2011|pp=271–272}} Mae'n cyfeirio at theori aileni a "chylch bywyd, mater, bodolaeth", rhagdybiaeth sylfaenol o Fwdhaeth, fel gyda phob prif grefydd Indiaidd.{{sfnp|Juergensmeyer|Roof|2011|pp=271–272}}{{sfnp|Trainor|2004|p=58, Quote: "Buddhism shares with Hinduism the doctrine of Samsara, whereby all beings pass through an unceasing cycle of birth, death and rebirth until they find a means of liberation from the cycle. However, Buddhism differs from Hinduism in rejecting the assertion that every human being possesses a changeless soul which constitutes his or her ultimate identity, and which transmigrates from one incarnation to the next.}} Ystyrir bod Samsara mewn Bwdhaeth yn ''dukkha'', yn anfoddhaol ac yn boenus, {{sfnp|Wilson|2010}} yn cael ei gynnal gan awydd ac ''avidya'' (anwybodaeth), a'r [[karma]] sy'n deillio o hynny.{{sfnp|Juergensmeyer|Roof|2011|pp=271–272}}{{sfnp|McClelland|2010|pp=172, 240}}{{sfnp|Williams|Tribe|Wynne|2012|pp=18–19, chapter 1}} Y rhyddhad o'r cylch hwn o fodolaeth, yw ''nirvana'', sef sylfaen a chyfiawnhad hanesyddol pwysicaf Bwdhaeth.{{sfnp|Conze|2013|p=71, Quote: "Nirvana is the ''raison d'être'' of Buddhism, and its ultimate justification."}}{{sfnp|Gethin|1998|p=119}}

Mae testunau Bwdhaidd yn honni y gall aileni ddigwydd mewn chwe chylch o fodolaeth, sef tri chylch da (nefol, demi-dduw, dynol) a thri chylch drwg (anifail, ysbrydion llwglyd, uffernol).{{Refn|Earlier Buddhist texts refer to five realms rather than six realms; when described as five realms, the god realm and demi-god realm constitute a single realm.{{sfnp|Buswell|2004|pp=711–712}}|group=note|name=realms2}} Daw Samsara i ben os yw person yn cyrraedd ei [[Nirfana|nirvana]].{{sfnp|Buswell|Gimello|1992|pp=7–8, 83–84}}{{sfnp|Choong|1999|pp=28–29, Quote: "Seeing (''passati'') the nature of things as impermanent leads to the removal of the view of self, and so to the realisation of nirvana."}}{{sfnp|Rahula|2014|pp=51-58}}

==== Aileni ====
[[Delwedd:Kushinara1.jpg|alt=A very large hill behind two palm trees and a boulevard, where the Buddha is believed to have been cremated|bawd| Credir mewn rhai llefydd mai Ramabhar Stupa yn Kushinagar, [[Uttar Pradesh]], [[India]] yw'r safle lle'r amlosgwyd y Bwdha]]
Mae aileni yn cyfeirio at broses lle mae pobl yn mynd trwy sawl einioes (neu fywyd), fel un o lawer, a phob un yn rhedeg o genhedlu i farwolaeth.{{sfnp|Keown|1996|p=107}} Yn y meddwl Bwdhaidd, nid yw'r aileni hwn yn cynnwys [[enaid]] nac unrhyw sylwedd sefydlog. Y rheswm am hyn yw bod athrawiaeth Bwdhaidd anattā yn gwrthod cysyniadau hunan parhaol neu enaid tragwyddol digyfnewid a geir mewn crefyddau eraill.<ref name="Leaman2002p23">{{Cite book|last=Oliver Leaman|title=Eastern Philosophy: Key Readings|url=https://books.google.com/books?id=vK-GAgAAQBAJ|year=2002|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-68919-4|pages=23–27}}</ref>

Yn gyffredinol, mae'r traddodiadau Bwdhaidd wedi anghytuno pa ran o'r person sy'n cael ei aileni, yn ogystal â pha mor gyflym y mae'r aileni'n digwydd ar ôl marwolaeth.{{sfnp|Buswell|Lopez|2003|pp=708–709}}<ref name="Neufeldt1986p123">{{Cite book|last=Ronald Wesley Neufeldt|title=Karma and Rebirth: Post Classical Developments|url=https://books.google.com/books?id=iaRWtgXjplQC|year=1986|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-87395-990-2|pages=123–131}}</ref> Honna rhai traddodiadau Bwdhaidd nad yw athrawiaeth "di-hunan" yn golygu nad oes hunan barhaol, ond mae personoliaeth ''avacya'' (anesboniadwy) (''pudgala'') yn bodoli, ac mae hwnnw'n mudo o un bywyd i'r llall.{{sfnp|Buswell|Lopez|2003|pp=708–709}}

==== Karma ====
{{Prif|Karma}}

Mewn Bwdhaeth, mae [[karma]] (o [[Sansgrit]] : "gweithredu, gwaith") yn gyrru ''[[Samsara|saṃsāra]]'' - cylch o ddioddefaint ac aileni ar gyfer pob bod. Mae gweithredoedd da, (Pāli: ''kusala'') a gweithredoedd drwg, (Pāli: ''akusala'') yn cynhyrchu "hadau" yn y cynhwysydd anymwybodol (''ālaya'') sy'n aeddfedu'n hwyrach naill ai yn y bywyd hwn neu mewn aileni dilynol.{{sfnp|Harvey|2013|pp=131, 32–34<!-- Should this be 132–134? -->}}{{sfnp|Harvey|2013|pp=131, 32–34<!-- Should this be 132–134? -->}} Mae bodolaeth [[karma]] yn gred graidd mewn Bwdhaeth, fel gyda phob prif grefydd Indiaidd, ac nid yw'n awgrymu tynged, na bod karma yn achosi popeth sy'n digwydd i berson.{{sfnp|Harvey|2013|pp=40–41}}{{Refn|Diseases and suffering induced by the disruptive actions of other people are examples of non-karma suffering.{{sfnp|Harvey|2013|pp=40–41}}|group=note}}

== Arferion Bwdhaidd cyffredin ==

=== Clywed a dysgu'r Dharma ===
[[Delwedd:Sermon_in_the_Deer_Park_depicted_at_Wat_Chedi_Liem-KayEss-1.jpeg|bawd| Pregeth yn y [[Sarnath|Parc Ceirw a]] ddarlunnir yn Wat Chedi Liam, ger Chiang Mai, Gogledd Gwlad Thai .]]
Mewn amryw o ''suttas'' sy'n cyflwyno'r llwybr graddedig a addysgir gan y Bwdha, fel y ''Samaññaphala Sutta'' a'r ''Cula-Hatthipadopama Sutta,'' y cam cyntaf ar y llwybr yw clywed y Bwdha'n dysgu'r Dharma.<ref name=":0">Bucknell, Rod, "The Buddhist Path to Liberation: An Analysis of the Listing of Stages", ''The Journal of the International Association of Buddhist Studies'' Volume 7, Number 2, 1984</ref> Yna dywedir fod hyn yn arwain i'r person fagu hyder neu gryfhau yn ei ffydd yn nysgeidiaeth y Bwdha.<ref name=":0" />

Mae athrawon Bwdhaidd Mahayana fel Yin Shun hefyd yn nodi bod clywed y Dharma ac astudio traethodau Bwdhaidd yn angenrheidiol "os yw rhywun eisiau dysgu ac ymarfer y Bwdha Dharma." <ref>Yin-shun (2012). "The Way to Buddhahood: Instructions from a Modern Chinese Master," p. 29. Simon and Schuster.</ref> Yn yr un modd, ym Mwdhaeth Indo-Tibet, mae'r testunau ''"''Camau'r Llwybr" (Lamrim) yn gosod y gweithgaredd o wrando ar ddysgeidiaeth Bwdhaidd fel arfer cynnar pwysig.<ref>See for example, Tsong-Kha-Pa (2015) ''"The Great Treatise on the Stages of the Path to Enlightenment"'', chapter three. Shambala Pubs.<br /></ref>

=== Lloches ===
Yn draddodiadol, y cam cyntaf yn y rhan fwyaf o ysgolion Bwdhaidd yw gofyn am gymryd y "Tair Lloches", a elwir hefyd y "Tair Gem" ( [[Sansgrit]]: ''triratna'', [[Pali]]: ''tiratana'') fel sylfaen ymarfer crefyddol person.{{sfnp|Harvey|2013|p=249}} Efallai bod motiff Brahmanaidd y lloches driphlyg, a geir yn ''[[Rig Veda|Rigveda]]'' 9.97.47, ''Rigveda'' 6.46.9 a ''[[Upanishadau|Chandogya Upanishad]]'' 2.22.3–4, wedi dylanwadu ar yr arfer hwn.{{sfnp|Shults|2014|p=108}} Weithiau mae Bwdhaeth Tibet yn ychwanegu pedwerydd lloches, ysef y ''lama''. Mae'r Bwdist yn credu bod y tair lloches yn amddiffynnol ac yn fath o barch.{{sfnp|Harvey|2013|p=249}}

Mae'r fformiwla hynafol sy'n cael ei hailadrodd ar gyfer cymryd lloches yn cadarnhau "Rwy'n mynd at y Bwdha fel lloches, rwy'n mynd at y Dhamma fel lloches, rwy'n mynd at y Sangha fel lloches".{{sfnp|Harvey|2013|p=244}}Mae adrodd y tair lloches, yn ôl Harvey, yn cael ei ystyried nid fel lle i guddio, yn hytrach fel lee sy'n "puro, codi a chryfhau'r galon".{{sfnp|Harvey|2013|pp=244–245}}

=== ''Śīla'' - moeseg Bwdhaidd ===
[[Delwedd:Buddhist_alms_in_Si_Phan_Don.jpg|bawd|Mynachod Bwdhaidd yn casglu elusen yn Si Phan Don, [[Laos]] . Mae <u>rhoi</u> yn rhinwedd allweddol mewn Bwdhaeth.]]
''Śīla'' (Sansgrit) neu ''sīla'' (Pāli) yw'r cysyniad o "rinweddau moesol", dyna'r ail grŵp ac yn rhan annatod o Lwybr Wythplyg Teg.{{sfnp|Harvey|2013|pp=83–84}} Yn gyffredinol mae'n cynnwys lleferydd cywir, gweithredu cywir a bywoliaeth gywir.{{sfnp|Harvey|2013|pp=83–84}}

Un o'r ffurfiau moeseg mwyaf sylfaenol mewn Bwdhaeth yw cymryd "praeseptau". Mae hyn yn cynnwys y Pum Praesept ar gyfer lleygwyr, Wyth neu Deg Precept ar gyfer bywyd mynachaidd, yn ogystal â rheolau Dhamma (''Vinaya'' neu ''Patimokkha'') a fabwysiadwyd gan y fynachlog.{{sfnp|Williams|2005c|p=398}}{{sfnp|Williams|2005c|p=398}}

ymhlith elfennau pwysig eraill moeseg y Bwdhst y mae rhoi neu elusen (''dāna''), Mettā (Ewyllys Da), gochelgarwch ( Appamada ), 'hunan-barch' ( Hri ) a 'pharch at ganlyniadau' (Apatrapya).

==== Praeseptau ====
Mae ysgrythurau Bwdhaidd yn egluro'r pum argymhelliad fel y safon leiaf o foesoldeb Bwdhaidd.{{sfnp|Gowans|2013|page=440}} Dyma'r system foesoldeb bwysicaf o fewn Bwdhaeth, ynghyd â'r rheolau mynachaidd.<ref name="Goodman">{{Cite web|last=Goodman|first=Charles|title=Ethics in Indian and Tibetan Buddhism|url=https://plato.stanford.edu/entries/ethics-indian-buddhism/|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100708233552/http://plato.stanford.edu/entries/ethics-indian-buddhism/|archivedate=8 Gorffennaf 2010|website=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|publisher=Metaphysics Research Lab, [[Stanford University]]|date=2017}}</ref>

# "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi (''sikkha-padam'') i ymatal rhag ymosodiad ar fodau sy'n anadlu." Mae hyn yn cynnwys archebu neu achosi i rywun arall ladd. Mae'r suttas Pali hefyd yn dweud na ddylai person "gymeradwyo pobl eraill i ladd" ac y dylai pobl fod yn "egwyddorol, yn dosturiol, yn crynu er lles popeth byw."{{sfnp|Harvey|2000|p=69}}
# "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi i ymatal rhag cymryd yr hyn nad yw'n cael ei roi." Yn ôl Harvey, mae hyn hefyd yn cynnwys twyll, twyllo, ffugio yn ogystal â "gwadu ar gam fod un mewn dyled i rywun."{{sfnp|Harvey|2000|p=70}}
# "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi i ymatal rhag camymddwyn ynghylch pleserau'r synhwyrau." Mae hyn yn gyffredinol yn cyfeirio at [[Godineb|odineb]], yn ogystal â threisio a [[llosgach]]. Mae hefyd yn berthnasol i ryw gyda'r rhai sydd o dan ofal gwarchodwyr cyfreithiol ee rhieni maeth. Fe'i dehonglir mewn gwahanol ffyrdd yn y diwylliannau Bwdhaidd amrywiol.{{sfnp|Harvey|2000|pp=71-74}}
# "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi i ymatal rhag lleferydd ffug." Yn ôl Harvey mae hyn yn cynnwys "unrhyw fath o ddweud celwydd, twyll neu or-ddweud ... hyd yn oed twyll di-eiriau trwy ystum neu arwydd arall ... neu ddatganiadau camarweiniol."{{sfnp|Harvey|2000|p=75}} Mae'r praesept yn aml hefyd yn cael ei ystyried yn cynnwys mathau eraill o leferydd anghywir fel "lleferydd ymrannol, geiriau llym, ymosodol, blin, a hyd yn oed hel clecs."{{sfnp|Harvey|2000|p=76}}
# "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi i ymatal rhag [[Alcoholiaeth|diod alcoholig]] neu [[Cyffur|gyffuriau]] sy'n arwain at ddiofalwch neu esgeulustod." Yn ôl Harvey, mae meddwdod yn cael ei ystyried yn ffordd i guddio yn hytrach nag wynebu dioddefiadau bywyd. Mae'n cael ei ystyried yn niweidiol i eglurder meddyliol, ymwybyddiaeth ofalgar a'r gallu i gadw'r pedair praesept arall.{{sfnp|Harvey|2000|p=77}}

Mae ymgymryd a chynnal y pum praesept yn seiliedig ar yr egwyddor o [[Ahimsa|beidio â niweidio]] ( [[Pali|Pāli]] a {{lang-sa|ahiṃsa|italic=yes}}).{{sfnp|Keown|2013|page=616}} Mae'r [[Canon Pali|Canon Pali yn]] argymell un i berson gymharu'i hun ag eraill, ac ar sail hynny, i beidio â brifo eraill.{{sfnp|Harvey|2000|pages=33, 71}} Sylfaen i'r praeseptau yw tosturi a chred mewn dial karmig.{{sfnp|Ratanakul|2007|page=241}}{{sfnp|Horigan|1996|page=276}} Rhan hanfodol o'r arfer defosiynol rheolaidd, gartref ac yn y deml leol yw ymgymryd â'r pum praesept.{{sfnp|Terwiel|2012|pp=178–179}}{{sfnp|Harvey|2000|p=80}}

Fodd bynnag, mae'r graddau y mae pobl yn eu cadw yn wahanol fesul rhanbarth ac amser.{{sfnp|Ledgerwood|2008|page=152}}{{sfnp|Ledgerwood|2008|page=152}} Cyfeirir atynt weithiau fel ''praeseptau śrāvakayāna'' yn [[Mahayana|nhraddodiad Mahāyāna]], gan eu cyferbynnu â'r praeseptau ''bodhisattva''.{{sfnp|Ledgerwood|2008|page=152}}

Nid yw'r pum praesept yn orchmynion ac nid yw camweddau yn gwahodd sancsiynau crefyddol, ond mae eu pŵer wedi'i seilio ar y gred Bwdhaidd mewn canlyniadau [[Karma|karmig]] a'u heffaith yn y bywyd ar ôl hynny. Mae lladd neu lofruddiaeth o fewn y gred Bwdhaidd yn arwain at aileni'r person ym mharthau uffern, ac am gyfnod hirach mewn amodau mwy difrifol pe bai un a leddir yn fynach. Mae'r person sy'n godinebu, yn yr un modd, yn cael ei aileni fel putain neu yn uffern, yn dibynnu a oedd y partner yn ddibriod neu'n briod.{{sfnp|McFarlane|2001|p=187}} Mae'r praeseptau moesol hyn yn cael eu gorfodi'n wirfoddol gan y person, mewn diwylliant Bwdhaidd lleyg trwy gredu mewn karma ac aileni. O fewn yr athrawiaeth Fwdhaidd, bwriad y praeseptau yw datblygu meddwl a chymeriad i wneud cynnydd ar y llwybr i oleuedigaeth.{{sfnp|Getz|2004|page=673}}

=== Myfyrdod - ''Samādhi'' a ''Dhyāna'' ===
[[Delwedd:Kodo_Sawaki_Zazen.jpg|bawd|chwith|Kōdō Sawaki yn ymarfer [[Zazen]] ("asana dhyana")]]
Mae ystod eang o arferion myfyrio wedi datblygu yn y traddodiadau Bwdhaidd, ond mae "myfyrdod" yn cyfeirio'n bennaf at gyrhaeddiad ''[[Samādhi (Bwdhaeth)|samādhi]]'' ac arfer ''[[Dhyāna mewn Bwdhaeth|dhyāna]]'' (Pali: ''jhāna''). Mae ''Samādhi'' yn gyflwr digynnwrf lle canolbwyntir ar un peth, a hynny yn ddwys, mewn myfyrdod. Fe'i diffinnir gan Asanga fel "un pwynt meddwl ar y gwrthrych sy'n cael ei ystyried. Ei swyddogaeth yw rhoi sylfaen i wybodaeth (''jñāna'')."<ref name="Boin-Webb, Sara 2001 p. 9">Boin-Webb, Sara. (English trans. from Walpola Rāhula’s French trans. of the Sanskrit; 2001) ''"Abhidharmasamuccaya: The Compendium of the Higher Teaching (Philosophy) by Asaṅga"'', p. 9, Asian Humanities Press.</ref> ''Dhyāna'' yw'r "cyflwr o fod yn gydradd ac ymwybyddiaeth berffaith (''upekkhā-sati-parisuddhi)''," a gyrhaeddir trwy hyfforddiant meddwl â ffocws.<ref>Vetter, Tilmann (1988), "''The Ideas and Meditative Practices of Early Buddhism''," p. 5. BRILL.</ref>

Mae arfer ''dhyāna,'' sy'n cael ei wneud yn aml pan fo'r corff mewn safle (neu [[asana]]) [[ioga]], yn tawelu'r meddwl.{{sfnp|Williams|2000|pp=45–46}}{{Refn|Williams refers to {{harvtxt|Frauwallner|1973|p=155}}|group=note}}

==== Gwreiddiau ====
[[Delwedd:Farsari_Daibutsu.jpg|de|bawd| ''Kamakura Daibutsu'', Kōtoku-in, Kamakura yn Japan.]]

Mae'r dystiolaeth gynharaf o [[Ioga Hatha|iogis]] a'u traddodiad myfyriol, fel y dywed Karel Werner, i'w chael yn emyn Keśin 10.136 y [[Rig Veda|Rigveda]].<ref name="karelwernerkesinrv">{{Cite journal|first=Karel|last=Werner|date=1977|title=Yoga and the Ṛg Veda: An Interpretation of the Keśin Hymn (RV 10, 136)|url=https://archive.org/details/sim_religious-studies_1977-09_13_3/page/289|journal=Religious Studies|volume=13|issue=3|pages=289–302|doi=10.1017/S0034412500010076}}</ref> Er bod tystiolaeth yn awgrymu bod [[myfyrdod]] wedi'i ymarfer yn y canrifoedd cyn y Bwdha,{{sfnp|Carrithers|1986|p=30}} mae'r methodolegau myfyriol a ddisgrifir yn y testunau Bwdhaidd yn rhai o'r cynharaf ymhlith testunau sydd wedi goroesi i'r oes fodern, mewn unrhyw iaith.{{sfnp|Gombrich|1988|p=44}}{{sfnp|Gombrich|1988|p=44}} Mae'r methodolegau hyn, felly, yn gyfuniad o'r hyn a oedd yn bodoli cyn y Bwdha yn ogystal â'r hyn a ddatblygwyd yn gyntaf o fewn Bwdhaeth cynnar.{{Refn|Many ancient [[Upanishad]]s of Hinduism describe [[yoga]] and meditation as a means t liberation.{{sfnp|Collins|2000|p=199}}<ref>Mark Singleton (2010), Yoga Body: The Origins of Modern Posture Practice, Oxford University Press, {{ISBN|978-0-19-539534-1}}, pp. 25–34</ref><ref>{{Cite book|last =White|first =David Gordon|title =Yoga, Brief History of an Idea |year =2011| publisher =Princeton University Press|pages=3–5}}</ref>}}

== Nodiadau ==
{{reflist|group=note|2}}
{{reflist|group=subnote|2}}

=== Llyfryddiaeth ===
{{Refbegin|30em}}
<!-- A -->
* {{Citation|last=Ajahn Sucitto| author-link = Ajahn Sucitto|year=2010|title=Turning the Wheel of Truth: Commentary on the Buddha's First Teaching|publisher=Shambhala}}
* {{Citation |last=Anderson |first=Carol |year=1999 |title=Pain and Its Ending: The Four Noble Truths in the Theravada Buddhist Canon |publisher=Routledge}}
* {{Cite book|last=Anderson |first=Carol |year=2003 |chapter=Four Noble Truths |editor-last=Buswell |editor-first=Robert E. |title=Encyclopedia of Buddhism |publisher=Macmillan Reference Books |isbn=978-0-02-865718-9}}
* {{Citation |last=Anderson |first=Carol |year=2013 |title=Pain and Its Ending: The Four Noble Truths in the Theravada Buddhist Canon |publisher=Routledge}}
* {{Citation |last=Armstrong|first=Karen|author-link=Karen Armstrong|title=Buddha|date=2004|publisher=Penguin Press|isbn=978-0-14-303436-0}}
* {{cite book |last=Aronson |first=Harvey B. |year=1980 |title=Love and Sympathy in Theravāda Buddhism |url=https://books.google.com/books?id=AYn7WsDccU0C |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1403-5 }}
<!-- B -->
* {{Citation|last=Bareau|first=André|author-link=André Bareau|title='Les Sectes bouddhiques du Petit Véhicule |publisher=École Française d'Extrême-Orient|location=Saigon|year=1955}}
* {{Citation |last=Bodhi |first=Bhikkhu| author-link=Bhikkhu Bodhi |date=2000 |title=The Connected Discourses of the Buddha. A Translation of the Samyutta Nikaya |publisher=Wisdom Publications |isbn=978-0-86171-331-8}}
* {{cite book |last=Bodhi |first=Bhikkhu |year=2005 |title=In the Buddha's Words: An Anthology of Discourses from the Pali Canon |url=https://archive.org/details/inbuddhaswordsan0000unse |location=Somerville |publisher=Wisdom Publications |isbn=978-0-86171-491-9 }}
* {{Citation | last =Bond | first =George D. | year =1992 | title =The Buddhist Revival in Sri Lanka: Religious Tradition, Reinterpretation and Response | publisher =Motilal Banarsidass Publishers}}
* {{Citation| last =Brazier | first =David | year =2001 | title =The Feeling Buddha | publisher =Robinson Publishing}}
* {{Citation | last =Bronkhorst | first =Johannes | author-link = J. Bronkhorst | year =1993 | title =The Two Traditions Of Meditation In Ancient India | publisher =Motilal Banarsidass Publ.}}
* {{Citation | last =Bronkhorst | first =Johannes | year =1998 | title =Did the Buddha Believe in Karma and Rebirth? | journal =Journal of the International Association of Buddhist Studies | volume =21 | issue =1 | pages =1–20 | url =https://journals.ub.uni-heidelberg.de/index.php/jiabs/article/download/8869/2776 }}
* {{Citation | last =Bronkhorst | first =Johannes | year =2007| title =Greater Magadha, Studies the Culture of Early India. Series: Handbook of Oriental Studies, Section 2 South Asia Series | publisher =Brill Academic Publishers Inc.|isbn= 978-90-04-11519-4}}
* {{cite book |last=Bronkhorst |first=Johannes |year=2011 |title=Buddhism in the Shadow of Brahmanism |publisher=Brill Academic |isbn=978-90-04-20140-8 |url=https://books.google.com/books?id=BaX58-E5-3MC }}
* {{cite book |last=Bronkhorst |first=Johannes |year=2013 |title=Buddhist Teaching in India |publisher=Wisdom Publications |isbn=978-0-86171-811-5 |url=https://books.google.com/books?id=fjU6AwAAQBAJ }}
* {{Citation | last =Bucknell | first =Rod | year =1984 | title =The Buddhist to Liberation: An Analysis of the Listing of Stages | journal =The Journal of the International Association of Buddhist Studies | volume =7 | issue =2 | url =https://journals.ub.uni-heidelberg.de/index.php/jiabs/article/viewFile/8631/2538 }}
* {{Citation | editor-last1 =Buswell | editor-first1 =Robert E. Jr. | editor-last2 =Gimello | editor-first2 =Robert M. | year =1992 | title =Paths to Liberation. The Marga and its Transformations in Buddhist Thought | place =Delhi | publisher =Motilal Banarsidass Publishers}}
* {{Citation | last1 =Buswell | first1 =Robert E. Jr. | last2 =Lopez | first2 =Donald Jr. | year =2003 | title =The Princeton Dictionary of Buddhism | publisher =Princeton University Press}}
* {{Citation |editor-last=Buswell|editor-first=Robert E.| editor-link=Robert Buswell Jr. |title=Encyclopedia of Buddhism |publisher=MacMillan Reference Books|year=2004|isbn=978-0-02-865718-9}}
<!-- C -->
* {{Citation | last =Carrithers|first= Michael | title =The Buddha|publisher=Oxford [England]; New York: Oxford University Press|year=1983}}
* {{Citation | last =Carrithers|first= Michael | title =Founders of faith|publisher=Oxford [England]; New York: Oxford University Press|year=1986|isbn=978-0-19-283066-1}}
* {{Citation | last =Carter | first =John Ross | year =1987 | chapter =Four Noble Truths | editor-last =Jones | editor-first =Lindsay | title =MacMillan Encyclopedia of Religions | publisher =MacMillan}}
* {{Citation | last =Choong | first =Mun-keat | year =2000 | title =The Fundamental Teachings of Early Buddhism: A Comparative Study Based on the Sutranga Portion of the Pali Samyutta-Nikaya and the Chinese Samyuktagama | publisher =Otto Harrassowitz Verlag}}
* {{Citation |last=Choong |first=Mun-Keat |year=1999 |title=The Notion of Emptiness in Early Buddhism |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1649-7 |url=https://books.google.com/books?id=HJafx7uO0VsC }}
* {{Cite book |last=Cohen |first=Robert S. |year=2006 |title=Beyond Enlightenment: Buddhism, Religion, Modernity |url=https://archive.org/details/beyondenlightenm0000cohe |publisher=Routledge }}
* {{Citation |last=Conze |first=Edward |year=2013 |title=Buddhist Thought in India: Three Phases of Buddhist Philosophy |publisher=Routledge |isbn=978-1-134-54231-4 |url=https://books.google.com/books?id=kY5TAQAAQBAJ }}
* {{Citation | last1 = Clarke|first1= Peter B. | last2 = Beyer|first2= Peter | title=The World's Religions: continuities and transformations| publisher=Routledge| year=2009| isbn=978-0-415-39725-4}}
* {{Citation|last=Collins|first=Randall|author-link=Randall Collins|title=The Sociology of Philosophies: A Global Theory of Intellectual Change|publisher=Harvard University Press|year=2000|isbn=978-0-674-00187-9|url=https://books.google.com/books?id=2HS1DOZ35EgC}}
* {{cite book|last=Collins|first=Steven|year=1998|title=Nirvana and Other Buddhist Felicities|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-57054-1|url=https://books.google.com/books?id=Z2go_y5KYyoC}}
* {{Citation | last =Conze | first = Edward | author-link = Edward Conze | title=The Perfection of Wisdom in Eight Thousand Lines and its Verse Summary|publisher=Grey Fox Press|year=2001|isbn= 978-0-87704-049-1}}
* {{Citation |editor-last=Coogan |editor-first=Michael D. |editor-link=Michael Coogan |title=The Illustrated Guide to World Religions |publisher=Oxford University Press |year=2003 |isbn=978-0-19-521997-5 |url=https://books.google.com/books?id=BshpqnbLOvQC }}
* {{Citation |last=Cousins |first=L.S. |author-link=L. S. Cousins |title=The Dating of the Historical Buddha: A Review Article |journal=Journal of the Royal Asiatic Society |volume=Series 3 |issue=6.1 |pages=57–63 |year=1996 |url=http://indology.info/papers/cousins/ |access-date=2007-07-11 |doi=10.1017/S1356186300014760 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101220043745/http://indology.info/papers/cousins/ |archive-date=20 December 2010 }}; reprinted in Williams, ''Buddhism'', volume I; NB in the online transcript a little text has been accidentally omitted: in section 4, between "... none of the other contributions in this section envisage a date before 420 B.C." and "to 350 B.C." insert "Akira Hirakawa defends the short chronology and Heinz Bechert himself sets a range from 400 B.C."
<!-- D -->
* {{Citation |last=Davidson |first=Ronald M. |year=2003 |title=Indian Esoteric Buddhism: A Social History of the Tantric Movement |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-12619-9}}
* {{cite book|last=Dutt |first=Sukumar |year=1988 |orig-year=1962 |title=Buddhist Monks And Monasteries of India: Their History And Contribution To Indian Culture |location=Delhi |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0498-2}}
<!-- E -->
* {{Citation |ref={{sfnref|Eliade et al.|1987}}|editor-last=Eliade|editor-first=Mircea|display-editors=etal |title=The Encyclopedia of religion|location=New York |publisher=Macmillan| year=1987| isbn=978-0-02-909480-8}}
* {{Citation |last=Eliot |first=Charles |year=1935 |title=Japanese Buddhism |publisher=Edward Arnold & Co. |location=London}}
* {{Citation |editor-last1=Embree |editor-first1=Ainslie T. |editor-link1=Ainslie Embree |editor-last2=Hay |editor-first2=Stephen N. |editor-first3=Wm. Theodore |editor-last3=de Bary |editor-link3=Wm Theodore de Bary |title=Sources of Indian Tradition: From the Beginning to 1800 |volume=1 |location=New York |publisher=Columbia University Press| year=1988| isbn=978-0-231-06651-8}}
* {{Citation|editor-last=Emmanuel|editor-first=Steven M.|year=2013|title=A Companion to Buddhist Philosophy|publisher=Wiley-Blackwell|isbn=978-0-470-65877-2|format=hardback|url=http://www.ahandfulofleaves.org/documents/A%20Companion%20to%20Buddhist%20Philosophy_Emmanuel.pdf|access-date=2021-12-27|archive-date=2017-08-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20170828131053/http://www.ahandfulofleaves.org/documents/A%20Companion%20to%20Buddhist%20Philosophy_Emmanuel.pdf}}
* {{Citation |editor-last=Emmanuel |editor-first=Steven M. |year=2016 |title=A Companion to Buddhist Philosophy |publisher=Wiley-Blackwell |isbn=978-1-119-14466-3 |format=paperback |url=https://books.google.com/books?id=P_lmCgAAQBAJ |via=Google Books |ref=none }}
<!-- F -->
* {{Citation |last=Fowler |first=Merv |year=1999 |title=Buddhism: Beliefs and Practices |publisher=Sussex Academic Press |isbn=978-1-898723-66-0}}
* {{Citation |last=Frauwallner |first=Erich |year=1973 |title=History of Indian Philosophy: The philosophy of the Veda and of the epic. The Buddha and the Jina. The Sāmkhya and the classical Yoga-system |publisher=Motilal Banarsidass}}
* {{Citation |last1=Funayama |first1=Tōru |title=The Acceptance of Buddhist Precepts by the Chinese in the Fifth Century |journal=Journal of Asian History |date=2004 |volume=38 |issue=2 |pages=97–120 |jstor=41933379 }}
<!-- G -->
* {{citation|last=Gethin|first=Rupert|author-link=Rupert Gethin|title=Foundations of Buddhism|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|year=1998|url=https://archive.org/details/foundationsofbud00rupe|isbn=978-0-19-289223-2}}
* {{citation |last=Gethin |first=Rupert |author-link=Rupert Gethin |year=2001 |orig-year=1992 |title=The Buddhist Path to Awakening: A Study of the Bodhi-Pakkhiyā Dhammā |location=Oxford |publisher=Oneworld Publications |isbn=978-1-85168-285-0 |edition=2nd}}
* {{citation | last =Gethin | first =Rupert | author-link=Rupert Gethin| title =Sayings of the Buddha|publisher=Oxford University Press|year=2008}}
* {{Citation|first=Daniel A.|last=Getz|editor1-last=Buswell|editor1-first=Robert E.|title=Precepts|encyclopedia=Encyclopedia of Buddhism|date=2004|publisher=Macmillan Reference US, [[Thomson Gale]]|isbn=978-0-02-865720-2|url=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/precepts|archive-url=https://web.archive.org/web/20171223130040/http://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/precepts|archive-date=23 December 2017|url-status=live|access-date=29 Tachwedd 2018}}
* [[Daniel Goleman|Goleman, Daniel]] (2008). ''Destructive Emotions: A Scientific Dialogue with the Dalai Lama''. Bantam. Kindle Edition.
* {{Citation | last=Gombrich|first= Richard | year =1984| title =The World of Buddhism | publisher =Motilal Banarsidass |isbn=978-0-500-25089-1}}
* {{Citation|last=Gombrich |first=Richard F. | author-link = Richard Gombrich |title=Theravāda Buddhism: A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo|location=London|publisher=Routledge|year=1988 |isbn=978-0-415-07585-5}}
* {{Citation | last =Gombrich | first =Richard F. | year =1997 | title =How Buddhism Began | publisher =Munshiram Manoharlal}}
* {{harvc |last=Gombrich |first=Richard F. |c=Kindness and compassion as a means to Nirvana |in=Williams |year=2005a}}
* {{cite book |last=Gombrich |first=Richard F. |year=2006 |title=Theravada Buddhism: A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo |publisher=Routledge |edition=2nd |isbn=978-1-134-90352-8}}
* {{cite book |last=Gowans |first=Christopher |year=2004 |title=Philosophy of the Buddha: An Introduction |publisher=Routledge |isbn=978-1-134-46973-4 |url=https://books.google.com/books?id=EbU4Hd5lro0C }}
* {{harvc|last1=Gowans|first1=Christopher W.|in=Emmanuel|c=Ethical Thought in Indian Buddhism|year=2013 |pp=429–451}}
* {{Citation |last=Gowans |first=Christopher W.|year=2014 |title=Buddhist Moral Philosophy: An Introduction |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-65935-8}}
* {{citation|last=Gyatso|first=Geshe Kelsang|author-link=Kelsang Gyatso|title=Introduction to Buddhism: An Explanation of the Buddhist Way of Life|publisher=[[Tharpa Publications]]|year=1995|isbn=978-0-9789067-7-1}}
<!-- H -->
* {{Citation | last =Harvey | first =Graham | year =2016 | title =Religions in Focus: New Approaches to Tradition and Contemporary Practices | publisher =Routledge}}
* {{Citation|last=Harvey|first=Peter|year=1998|orig-year=1990|title=An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-31333-9|url-access=registration|url=https://archive.org/details/introductiontobu00harv_0}}
* {{Citation|last=Harvey|first= Peter|year=1995|title=The Selfless Mind|publisher=Curzon Press}}
* {{Citation |last1=Harvey |first1=Peter |title=An Introduction to Buddhist Ethics: Foundations, Values and Issues |date=2000 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-511-07584-1 |url=http://elibrary.ibc.ac.th/files/public/Peter%20Harvey%20-%20An%20Introduction%20to%20Buddhist%20Ethics~%20Foundations%2C%20Values%20and%20Issues.pdf |access-date=29 Tachwedd 2018 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190412011839/http://elibrary.ibc.ac.th/files/public/Peter%20Harvey%20-%20An%20Introduction%20to%20Buddhist%20Ethics~%20Foundations%2C%20Values%20and%20Issues.pdf |archive-date=12 April 2019 }}
* {{cite book |last=Harvey |first=Peter |title=An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices |year=2013 |publisher=Cambridge University Press |edition=2nd |isbn=978-0-521-67674-8 |url=https://books.google.com/books?id=u0sg9LV_rEgC }}
* {{Citation|last=Hawkins|first= Bradley K.|title=The Pocket Idiots Guide: Buddhism|publisher=Laurence King (Penguin, Alpha)|year=1999|isbn=978-0-02-864459-2}}
* {{Citation | last =Hayes | first =Richard P. | year =2013 |chapter =The Internet as Window onto American Buddhism | editor-last1 =Queen | editor-first =Christopher | editor-last2 =Williams | editor-first2 =Duncan Ryuken | title =American Buddhism: Methods and Findings in Recent Scholarship | publisher =Routledge}}
* {{citation|last=Henderson|first=Carol E.|title=Culture and Customs of India|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2002}}
* {{citation|last=Hill|first=John E.|title=Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries CE|publisher=Charleston, South Carolina: BookSurge|year=2009|isbn=978-1-4392-2134-1}}
* {{citation|last1=Hirakawa|first1=Akira|editor-last=Groner|editor-first=Paul|translator-last=Groner|translator-first=Paul|title=A History of Indian Buddhism: From Śākyamuni to Early Mahāyāna|date=1993|publisher=Motilal Banarsidass|location=Delhi|isbn=978-81-208-0955-0|url=https://books.google.com/books?id=XjjwjC7rcOYC}}
* {{citation|last=Hodge|first=Stephen|title=Zen Masterclass|publisher=Godsfield Press|year=2002}}
* {{citation|first=S.K.|last=Hookham|title=The Buddha Within: Tathagatagarbha Doctrine According to the Shentong Interpretation of the Ratnagotravibhaga|url=https://books.google.com/books?id=JqLa4xWot-YC&pg=PA96|year=1991|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-0357-0}}
* {{Citation |last=Horigan |first=D.P. |year=1996 |title=Of Compassion and Capital Punishment: A Buddhist Perspective on the Death Penalty |journal=American Journal of Jurisprudence |volume=41 |pages=271–288 |url=http://ccbs.ntu.edu.tw/FULLTEXT/JR-PHIL/damin2.htm |doi=10.1093/ajj/41.1.271 }}
* {{Citation | last =Huxter | first =Malcolm | year =2016 | title =Healing the Heart and Mind with Mindfulness: Ancient Path, Present Moment | publisher =Routledge | isbn =978-1-317-50540-2 | url =https://books.google.com/books?id=n2qFCwAAQBAJ }}
<!-- J -->
* {{citation|last=Jaini |first=Padmanabh S.|author-link=Padmanabh Jaini|title=Collected Paper on Buddhist Studies|publisher=Motilal Banarsidass|year=2001|isbn=978-81-208-1776-0}}
* {{cite book |last1=Johnson |first1=Todd M. |last2=Grim |first2=Brian J. |year=2013 |title=The World's Religions in Figures: An Introduction to International Religious Demography |pages=34–37 |url=http://media.johnwiley.com.au/product_data/excerpt/47/04706745/0470674547-196.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131020100448/http://media.johnwiley.com.au/product_data/excerpt/47/04706745/0470674547-196.pdf |archive-date=20 Hydref 2013 |publisher=Wiley-Blackwell |location=Hoboken, NJ }}
* {{Citation | last =Jong | first =J.W. de | author-link = Jan Willem de Jong | year =1993 | title =The Beginnings of Buddhism | journal =The Eastern Buddhist |volume=26 |issue=2}}
* {{Citation | last1 =Juergensmeyer | first1 =Mark | last2 =Roof | first2 =Wade Clark | year =2011 | title =Encyclopedia of Global Religion | publisher =Sage Publications | isbn =978-1-4522-6656-5 | url =https://books.google.com/books?id=WwJzAwAAQBAJ }}
<!-- K -->
* {{cite journal|last=Kalupahana|first=David | author-link = David Kalupahana |title=Sarvastivada and its theory of sarvam asti|journal=University of Ceylon Review |volume=24 |pages=94–105|year=1966}}
* {{cite journal |last=Kanno |first=Hiroshi |title=Huisi's Perspective on the Lotus Sutra as Seen Through the Meaning of the Course of Ease and Bliss in the Lotus Sutra |url=http://www.iop.or.jp/0414/kanno2.pdf |journal=Journal of the Institute of Oriental Philosophy |volume=14 |pages=146–166 |year=2004 |access-date=5 Chwefror 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110719125258/http://www.iop.or.jp/0414/kanno2.pdf |archive-date=19 Gorffennaf 2011 }}
* {{Citation |last=Kasulis |first=T.P. |year=2006 |title=Zen as a Social Ethics of Responsiveness |journal=Journal of Buddhist Ethics |volume=13 |pages=1–12 |url=http://www.buddhistethics.org/13/zse1-kasulis.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325011050/http://www.buddhistethics.org/13/zse1-kasulis.pdf |archive-date=25 Mawrth 2009 }}
* {{Citation | last =Keown | first =Damien | author-link = Damien Keown |year=1996|title=Buddhism: A Very Short Introduction|publisher=Oxford University Press}}
* {{citation|last=Keown|first=Damien|title=Dictionary of Buddhism|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=978-0-19-157917-2}}
* {{citation|last1=Keown|first1= Damien|last2= Prebish|first2= Charles S. |title=Encyclopedia of Buddhism |location=London|publisher=Routledge|year=2004|isbn=978-0-415-31414-5}}
* {{Citation |last=Keown |first=Damien |year=2009 |title=Buddhism |publisher=Sterling Publishing |isbn=978-1-4027-6883-5}}
* {{citation|last1=Keown|first1= Damien|last2= Prebish|first2= Charles S. |title=Encyclopedia of Buddhism |location=London|publisher=Routledge|year=2010|isbn=978-0-415-55624-8}}
* {{cite book|last1=Keown|first1=Damien|last2=Prebish|first2=Charles S.|title=Encyclopedia of Buddhism|url=https://books.google.com/books?id=NFpcAgAAQBAJ|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-98588-1}}
* {{harvc|last1=Keown|first1=Damien|in=Emmanuel|c=Buddhism and Biomedical Issues|year=2013|pp=613–630}}
* {{Citation |last=Kingsland |first=James |year=2016 |title=Siddhartha's Brain: Unlocking the Ancient Science of Enlightenment |publisher=HarperCollins}}
* {{cite book|last=Klostermaier |first=Klaus |year=2010| title=A Survey of Hinduism |edition=3rd |publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-8011-3}}
* {{Citation |last=Kochumuttom |first=Thomas A. |year=1999 |title=A buddhist Doctrine of Experience. A New Translation and Interpretation of the Works of Vasubandhu the Yogacarin |place=Delhi |publisher=Motilal Banarsidass}}
* {{Citation |last=Konik |first =Adrian |year=2009 |title=Buddhism and Transgression: The Appropriation of Buddhism in the Contemporary West |publisher=BRIIL}}
* {{cite book|last=Krishan|first=Yuvraj|year=1997|title=The Doctrine of Karma: Its Origin and Development in Brāhmaṇical, Buddhist, and Jaina Traditions|url=https://books.google.com/books?id=_Bi6FWX1NOgC|publisher=Vidya Bhavan|isbn=978-81-208-1233-8}}
* {{cite book|last=Kuan |first=Tse-fu |year=2007 |title=Mindfulness in Early Buddhism: New Approaches Through Psychology and Textual Analysis of Pali, Chinese and Sanskrit Sources |publisher=Routledge}}
<!-- L -->
* {{Citation | last =Lamb | first =Christopher | year =2001 | chapter =Cosmology, myth and symbolism | editor-last =Harvey | editor-first =Peter | title =Buddhism | publisher =Bloomsbury Publishing}}
* {{Citation|last1=Ledgerwood|first1=Judy|title=Buddhist practice in rural Kandal province 1960 and 2003|editor1-last=Kent|editor1-first=Alexandra|editor2-last=Chandler|editor2-first=David|encyclopedia=People of Virtue: Reconfiguring Religion, Power and Moral Order in Cambodia Today|date=2008|publisher=[[Nordic Institute of Asian Studies]] |isbn=978-87-7694-036-2}}
* {{Citation | last =Lindtner|first= Christian | title=Master of Wisdom|publisher=Dharma Publishing|year=1997}}
* {{Citation | last =Lindtner|first= Christian | year=1999|title=From Brahmanism to Buddhism|journal= Asian Philosophy|volume=9|pages=5–37|doi= 10.1080/09552369908575487 }}
* {{Citation | last =Lopez | first =Donald S. | author-link =Donald S. Lopez Jr. | year =1995 | title =Buddhism in Practice | publisher =Princeton University Press | isbn =978-0-691-04442-2 | url =https://archive.org/details/buddhisminpracti00lope }}
* {{Citation | last =Lopez | first =Donald S.| year =2001 | title =The Story of Buddhism | publisher =HarperCollins }}
* {{Citation | last =Lopez | first =Donald, Jr. | year =2009 | title =Buddhism and Science: A Guide for the Perplexed | publisher =University of Chicago Press}}
* {{Citation | last =Lusthaus|first= Dan | author-link = Dan Lusthaus |title=Buddhist Phenomenology|publisher=Routledge|year=2002}}
<!-- M -->
* {{Citation | last =Makransky | first =John J. | year =1997 | title =Buddhahood Embodied: Sources of Controversy in India and Tibet | publisher =SUNY}}
* {{Citation | last =Matthews | first =Bruce | year =1986 |chapter=Post-Classical Developments In The Concepts of Karma and Rebirth in Theravada Buddhism |editor=Ronald W. Neufeldt |title=Karma and rebirth: Post-classical developments | publisher =SUNY}}
* {{citation|first=Norman C.|last=McClelland|title=Encyclopedia of Reincarnation and Karma|url=https://books.google.com/books?id=S_Leq4U5ihkC|year=2010|publisher=McFarland|isbn=978-0-7864-5675-8}}
* {{Citation | last =McFarlane| first =Stewart |chapter=Making Moral Decisions | year =2001 |editor= Peter Harvey |title=Buddhism| publisher =Continuum |isbn=978-0-8264-5350-1 }}
* {{cite book |last=Métraux |first=Daniel A. |date=2010 |title=How Soka Gakkai Became a Global Buddhist Movement |url=https://archive.org/details/howsokagakkaibec0000metr |publisher=The [[Edwin Mellen Press]] |location=Lewiston, NY |isbn=978-0-7734-3758-6 |page=vi}}
* {{Citation | last =Miller| first =Barbara Stoler| author-link = Barbara Stoler Miller | year =1996| title =Yoga: Discipline of Freedom: the Yoga Sutra Attributed to Patanjali; a Translation of the Text, with Commentary, Introduction, and Glossary of Keywords| publisher =University of California Press}}
* {{Citation | last =Mitchell| first = Donald W. | year =2002| title =Buddhism: introducing the Buddhist experience| publisher =Oxford University Press|isbn=978-0-19-513951-8}}
* {{citation|last=Mizuno|first=Kogen|title=Essentials of Buddhism: basic terminology and concepts of Buddhist philosophy and practice|publisher=Tokyo: Kosei|year=1996|isbn=978-4-333-01683-9|url=https://archive.org/details/essentialsofbudd00mizu}}
* {{citation|title=Ethical Issues in Six Religious Traditions |edition=2nd |editor1-first=Peggy |editor1-last=Morgan |editor2-first=Clive A. |editor2-last=Lawton |editor-link2=Clive Lawton |year=2007 |publisher=Edinburgh University Press |location=Edinburgh |isbn=978-0-7486-2330-3}}
<!-- N -->
* {{cite book|last1=Ñāṇamoli|first1=Bhikkhu|author-link1=Nanamoli Bhikkhu|last2=Bodhi|first2=Bhikkhu |title=The middle length discourses of the Buddha: a new translation of the Majjhima Nikaya|date=1995 |publisher=Wisdom Pub.}}
* {{Citation | last =Nattier|first= Jan | title =A Few Good Men: The Bodhisattva Path according to The Inquiry of Ugra (Ugrapariprccha)|publisher=University of Hawai'i Press|year=2003|isbn=978-0-8248-2607-9}}
* {{Citation |author1=Nattier, Jan |author2=Prebish, Charles S. |title=Mahāsāṅghika Origins: the beginnings of Buddhist sectarianism in History of Religions|journal=History of Religions |volume=16 |issue=3 |pages=237–272 |year=1977 |doi=10.1086/462767 |s2cid=161252419 }}
* {{Citation |last=Norman |first=K.R. |author-link=K. R. Norman |year=1997 |title=A Philological Approach to Buddhism. The Bukkyo Dendo Kybkai Lectures 1994 |publisher=School of Oriental and African Studies (University of London)}}
* {{Citation |last=Nyanatiloka |year=1980 |title=Buddhist Dictionary |publisher=Buddhist Publication Society}}
<!-- O -->
* {{citation | last =Oldenberg | first = Hermann | author-link = Hermann Oldenberg | title=The Doctrine of the Upanishads and Early Buddhism|publisher=Delhi: Motilal Banarsidass (reprint)|year=1991 }}
* {{citation|last=Onians|first=Isabelle |title=Tantric Buddhist Apologetics, or Antinomianism as a Norm |type=PhD dissertation|publisher=Oxford, Trinity Term|year=2001}}
<!-- P -->
* {{citation|first=A.C.|last=Paranjpe|title=Self and identity in modern psychology and Indian thought|date=1998|publisher=Springer|isbn=978-0-306-45844-6|url=https://books.google.com/books?id=7Eqa6eoerDAC&pg=PA351|access-date=10 Mawrth 2012}}
* {{citation|first=Urmilā|last=Pavāra|author-link=Urmila Pawar|title=The weave of my life: a Dalit woman's memoirs|date=2009|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-14900-6|url=https://archive.org/details/weaveofmylifedal00pawa|access-date=10 Mawrth 2012}}
* {{citation|last=Payne|first=Richard K.|title=Tantric Buddhism in East Asia|location=Boston |publisher=Wisdom Publications|year=2006|isbn=978-0-86171-487-2}}
* {{cite book|last1=Powers|first1=John|date=2007 |title=Introduction to Tibetan Buddhism|location=Ithaca, NY |publisher=Snow Lion Publications|isbn=978-1-55939-282-2}}
* {{citation|last=Prebish|first=Charles|title=Historical Dictionary of Buddhism|publisher=The Scarecrow Press|year=1993|isbn=978-0-8108-2698-4|url=https://archive.org/details/historicaldictio0000preb}}
* {{cite book|last1=Prebish|first1=Charles S.|last2=Keown|first2=Damien|title=Introducing Buddhism|url=https://archive.org/details/introducingbuddh0000preb_v8c3|date=2006 |publisher=Routledge}}
<!-- Q -->
* {{cite book |editor-last1=Queen |editor-first1=Christopher S. |editor-last2=King |editor-first2=Sallie B. |year=1996 |title=Engaged Buddhism: Buddhist Liberation Movements in Asia |publisher=State University of New York Press |isbn=978-0-7914-2844-3 |url=https://books.google.com/books?id=6ZsTgY1lNNsC }}
* {{harvc|last=Queen|first=Christopher S. |c=Socially Engaged Buddhism: Emerging Patterns of Theory and Practice |in=Emmanuel|year=2013|pp=524–535}}
<!-- R -->
* {{citation |last=Rahula |first=Walpola |author-link=Walpola Rahula |year=1974 |title=What the Buddha Taught |publisher=Grove Press |isbn=978-955-9219-19-4}}
* {{Citation |last=Rahula |first=Walpola |year=2014 |title=What the Buddha Taught |publisher=Oneworld Classics |isbn=978-1-78074-000-3 |url=https://books.google.com/books?id=s8CcAwAAQBAJ }}
* {{Citation |last=Ratanakul |first=P. |title=The Dynamics of Tradition and Change in Theravada Buddhism |journal=The Journal of Religion and Culture |issn=1905-8144 |volume=1 |issue=1 |year=2007 |pages=233–257 |citeseerx=10.1.1.505.2366 }}
* {{citation |editor-last1=Rhys Davids |editor-first1=T.W. |editor-link1=Thomas William Rhys Davids |editor-last2=Stede |editor-first2=William |year=1921–1925 |title=The Pali Text Society's Pali–English dictionary |location=Chipstead, London |publisher=Pali Text Society |url=https://dsal.uchicago.edu/dictionaries/pali/ |access-date=2021-12-27 |archive-date=2021-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210725103343/https://dsal.uchicago.edu/dictionaries/pali/ }}
* {{citation|last=Roach|first=Peter|year=2011|title=Cambridge English Pronouncing Dictionary|edition=18th |place=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-15253-2}}
* {{citation|last1=Robinson|first1=Richard H.|last2=Johnson|first2=Willard L.|year=1982|title=The Buddhist Religion: A Historical Introduction|edition=3rd|place=Belmont, California|publisher=Wadsworth Publishing|isbn=978-0-534-01027-0|url=https://archive.org/details/buddhistreligion0000robi_h9v3}}
* {{cite book|last1=Robinson|first1=Richard H.|last2=Johnson|first2=Willard L.|year=1997|title=Buddhist Religions: A Historical Introduction|edition=4th|publisher=Wadsworth Publishing|isbn=978-0-534-55858-1|url=https://books.google.com/books?id=-OYQAQAAIAAJ}}
<!-- S -->
* {{Citation |last=Samuel |first=Geoffrey |title=The Origins of Yoga and Tantra |publisher=Cambridge University Press |year=2008 |isbn=978-0-521-69534-3 |url=https://books.google.com/books?id=JAvrTGrbpf4C }}
* {{Citation |last=Samuel |first=Geoffrey |author-link=Geoffrey Samuel |year=2010 |title=The Origins of Yoga and Tantra. Indic Religions to the Thirteenth Century |publisher=Cambridge University Press}}
* {{Citation | last =Schmidt-Leukel | first =Perry | year =2006 | title =Understanding Buddhism | publisher =Dunedin Academic Press | isbn =978-1-903765-18-0 | url =https://books.google.com/books?id=3DrYAAAAMAAJ }}
* {{Citation | last =Schmithausen | first =Lambert | author-link = Lambert Schmithausen | year =1981 | contribution =On some Aspects of Descriptions or Theories of 'Liberating Insight' and 'Enlightenment' in Early Buddhism". |title=Studien zum Jainismus und Buddhismus (Gedenkschrift für Ludwig Alsdorf) |publisher=von Klaus Bruhn und Albrecht Wezler |location=Wiesbaden |pages=199–250}}
* {{Citation | last =Schmithausen | first =Lambert | year =1986 |chapter=Critical Response |editor=Ronald W. Neufeldt |title=Karma and rebirth: Post-classical developments | publisher =SUNY}}
* {{Citation | last =Schopen| first =Gregory | author-link = Gregory Schopen | year =2002 | title =Bones, Stones, and Buddhist Monks| publisher =University of Hawai'i Press}}
* {{Citation |editor-last=Schuhmacher|editor-first=Stephen|editor-last2=Woener|editor-first2=Gert|year=1991 |translator-last=Kohn|translator-first=Michael H. |title=The Shambhala Dictionary of Buddhism and Zen |publisher=Shambhala |isbn=978-0-87773-520-5}}
* {{Citation | last1 =Shults | first1 =Brett | year =2014 | title =On the Buddha's Use of Some Brahmanical Motifs in Pali Texts | journal =Journal of the Oxford Centre for Buddhist Studies | volume =6 | pages =121–129 | url =http://jocbs.org/index.php/jocbs/article/view/76/96 }}
* {{Cite journal |last=Skilling |first=Peter |year=1992 |title=The Raksā Literature of the Śrāvakayāna |journal=Journal of the Pali Text Society |volume=16 |pages=109–182 |url=http://www.palitext.com/JPTS_scans/JPTS_1992_XVI.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150913092107/http://www.palitext.com/JPTS_scans/JPTS_1992_XVI.pdf |archive-date=13 Medi 2015 }}
* {{cite journal |last=Skilling |first=Peter |date=Summer 1997 |title=The Advent of Theravada Buddhism to Mainland South-east Asia |journal=Journal of the International Association of Buddhist Studies |volume=20 |issue=1 |pages=93–108 |url=https://journals.ub.uni-heidelberg.de/index.php/jiabs/article/viewFile/8854/2761 |access-date=2020-10-07 }}
* {{Citation | editor-last =Skorupski| editor-first = Tadeusz | year =1990| title =Buddhist Forum, vol I | publisher =Routledge| isbn=978-0-7286-0162-8}}
* {{Citation | author =Smith | contribution=Buddhism |editor=Juergensmeyer, Mark |title=The Oxford Handbook of Global Religions|series=Oxford Handbooks in Religion and Theology|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=978-0-19-513798-9}}
* {{cite journal|title=Buddhism and The Definition of Religion | journal=Man| date=1978| first=Martin|last=Southwold|volume=13|issue=3|pages=362–379|jstor=2801935|doi=10.2307/2801935}}
* {{Citation | last =Spiro | first =Melford E. | year =1982 | title =Buddhism and Society: A Great Tradition and Its Burmese Vicissitudes | publisher =University of California Press}}
* {{citation|last1=Sujato|first1=Bhante|author-link1=Bhante Sujato|last2=Brahmali|first2=Bhikkhu|title=The Authenticity of the Early Buddhist Texts|url=https://ocbs.org/wp-content/uploads/2015/09/authenticity.pdf|year=2015|publisher=Chroniker Press|isbn=978-1-312-91150-5}}
* {{citation | last =Swearer|first= Donald|title=Becoming the Buddha: the ritual of image consecration in Thailand|publisher=Princeton, NJ: Princeton University Press|year=2004|isbn=978-0-691-11435-4}}
<!-- T -->
* {{Citation | last =Tamney | first = Joseph B. | year =1998| contribution =Buddhism |editor=William H. Swatos, editor |title=Encyclopedia of Religion and Society | publisher =Rowman Altamira}}
* {{Citation |last1=Terwiel |first1=Barend Jan |title=Monks and Magic: Revisiting a Classic Study of Religious Ceremonies in Thailand |date=2012 |publisher=[[Nordic Institute of Asian Studies]] |isbn=978-87-7694-101-7 |url=http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:867441/FULLTEXT01.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20180819011419/http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:867441/FULLTEXT01.pdf |archive-date=19 Awst 2018 |url-status=live }}
* {{Citation | last =Trainor | first =Kevin | year =2004 | title =Buddhism: The Illustrated Guide | publisher =Oxford University Press | isbn =978-0-19-517398-7 | url =https://books.google.com/books?id=_PrloTKuAjwC }}
* {{citation|author=Thich Nhat Hanh|author-link=Thich Nhat Hanh|title=The Heart of the Buddha's Teaching|publisher=Broadway Books|year=1974|isbn=978-0-7679-0369-1}}
<!-- V -->
* {{Citation | last =Vetter | first =Tilmann | year =1988 | title =The Ideas and Meditative Practices of Early Buddhism | publisher =Brill}}
<!-- W -->
* {{Citation | last =Warder | first =A.K. | author-link=A. K. Warder | year =2000 | title=Indian Buddhism | place=Delhi | publisher =Motilal Banarsidass Publishers}}
* {{Citation | last =Welch| first =B. Alan| year =1967| title =The practice of Chinese Buddhism, 1900–1950 | publisher =Cambridge: Harvard University Press}}
* {{citation|last=Wells|first=John C.|author-link = John C. Wells|year=2008|title=Longman Pronunciation Dictionary |edition=3rd |publisher=Longman|isbn=978-1-4058-8118-0}}
* {{Citation | last =White|first= Kenneth | title=The Role of Bodhicitta in Buddhist Enlightenment Including a Translation into English of Bodhicitta-sastra, Benkemmitsu-nikyoron, and Sammaya-kaijo|publisher=The Edwin Mellen Press |year=2005 |isbn=0-7734-5985-5}}
* {{citation|first=Jeff|last= Wilson|year= 2010|title= Saṃsāra and Rebirth, in Buddhism| publisher= Oxford University Press|isbn= 978-0-19-539352-1| doi=10.1093/obo/9780195393521-0141}}
* {{Citation | last =Williams|first= Paul | title =Mahayana Buddhism: the doctrinal foundations | publisher =Routledge | location =London|year=1989|isbn=978-0-415-02537-9}}
* {{Citation | last =Williams | first =Paul | year =2000 | title =Buddhist Thought in India}}
* {{Citation | last =Williams | first =Paul | year =2002 | title =Buddhist Thought |edition=Kindle | publisher = Taylor & Francis}}
* {{Citation | editor-last =Williams | editor-first =Paul | year =2005 | title =Buddhism: Critical Concepts in Religious Studies, 8 volumes | publisher =Routledge | location =London}}
* {{Citation |editor-last=Williams |editor-first=Paul |year=2005a |title=Buddhism: The early Buddhist schools and doctrinal history; Theravāda doctrine, Volume 2 |url=https://books.google.com/books?id=e5LXzQD-GyEC |publisher=Taylor & Francis |isbn=978-0-415-33228-6 }}
* {{cite book |last=Williams |first=Paul |year=2005b |title=Buddhism: The origins and nature of Mahāyāna Buddhism; Some Mahāyāna religious topics |url=https://books.google.com/books?id=LwSRqVKQ46MC |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-33229-3 }}
* {{cite book |last=Williams |first=Paul |year=2005c |title=Buddhism: Critical Concepts in Religious Studies |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-33226-2 |url=https://books.google.com/books?id=pgrZnmKUKtgC }}
* {{Citation |last=Williams |first=Paul |year=2008 |title=Mahayana Buddhism: the doctrinal foundations |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0-415-35653-4 |url=https://books.google.com/books?id=GMN-AgAAQBAJ }}
* {{Citation |last1=Williams |first1=Paul |last2=Tribe |first2=Anthony |last3=Wynne |first3=Alexander |year=2012 |title=Buddhist Thought: A Complete Introduction to the Indian Tradition |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-57179-1 |edition=2nd |url=https://books.google.com/books?id=NOLfCgAAQBAJ }} {{ISBN|978-1-136-52088-4}}
* {{Citation |last=Wynne |first=Alexander |title=The Origin of Buddhist Meditation |publisher=Routledge |year=2007 |series=Routledge Critical Studies in Buddhism |isbn=978-0-415-42387-8 |url=https://books.google.com/books?id=2LZ9AgAAQBAJ }}
<!-- Y -->
* {{Citation|ref=Yin_98|author=Yin Shun|translator=Yeung H. Wing|author-link=Yin Shun|title=The Way to Buddhahood: Instructions from a Modern Chinese Master|publisher=Wisdom Publications|year=1998|isbn=978-0-86171-133-8|url=https://archive.org/details/waytobuddhahood00yins}}
* {{Citation|last =Zürcher | first = Erik | author-link = Erik Zürcher|title=The Buddhist Conquest of China|publisher=Leiden: E.J. Brill|year=1972}}
{{Refend}}

==Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}

{{Rheoli awdurdod}}


[[Categori:Bwdhaeth| ]]
[[Categori:Bwdhaeth| ]]
Llinell 31: Llinell 332:
[[Categori:Credoau, traddodiadau a mudiadau crefyddol]]
[[Categori:Credoau, traddodiadau a mudiadau crefyddol]]
[[Categori:Crefydd yn India]]
[[Categori:Crefydd yn India]]

{{Cyswllt erthygl ddethol|ro}}

{{Cyswllt erthygl ddethol|vi}}

[[af:Boeddhisme]]
[[als:Buddhismus]]
[[am:ቡዲስም]]
[[an:Budismo]]
[[ang:Būddendōm]]
[[ar:بوذية]]
[[arz:بوذيه]]
[[as:বৌদ্ধ ধৰ্ম]]
[[ast:Budismu]]
[[az:Buddizm]]
[[ba:Буддизм]]
[[bar:Buddhismus]]
[[bat-smg:Budėzmos]]
[[bcl:Budismo]]
[[be:Будызм]]
[[be-x-old:Будызм]]
[[bg:Будизъм]]
[[bi:Budisim]]
[[bjn:Buddha]]
[[bn:বৌদ্ধ ধর্ম]]
[[bo:ནང་བསྟན།]]
[[bpy:বৌদ্ধ লিচেত]]
[[br:Boudaegezh]]
[[bs:Budizam]]
[[ca:Budisme]]
[[ceb:Budismo]]
[[co:Buddisimu]]
[[cs:Buddhismus]]
[[da:Buddhisme]]
[[de:Buddhismus]]
[[el:Βουδισμός]]
[[en:Buddhism]]
[[eo:Budhismo]]
[[es:Budismo]]
[[et:Budism]]
[[eu:Budismo]]
[[fa:بوداگرایی]]
[[fi:Buddhalaisuus]]
[[fiu-vro:Budism]]
[[fo:Buddisma]]
[[fr:Bouddhisme]]
[[frp:Boudismo]]
[[fur:Budisim]]
[[fy:Boedisme]]
[[ga:An Búdachas]]
[[gan:佛教]]
[[gd:Buddhachd]]
[[gl:Budismo]]
[[gu:બૌદ્ધ ધર્મ]]
[[hak:Fu̍t-kau]]
[[he:בודהיזם]]
[[hi:बौद्ध धर्म]]
[[hif:Buddhism]]
[[hr:Budizam]]
[[ht:Boudis]]
[[hu:Buddhizmus]]
[[hy:Բուդդայականություն]]
[[ia:Buddhismo]]
[[id:Agama Buddha]]
[[ie:Budhisme]]
[[ilo:Budismo]]
[[io:Budismo]]
[[is:Búddismi]]
[[it:Buddhismo]]
[[ja:仏教]]
[[jbo:bu'ojda]]
[[ka:ბუდიზმი]]
[[kk:Буддизм]]
[[km:ព្រះពុទ្ធសាសនា]]
[[kn:ಬುದ್ಧ]]
[[ko:불교]]
[[ku:Budîzm]]
[[kw:Bouddhisteth]]
[[ky:Бурканчылык]]
[[la:Buddhismus]]
[[lad:Budizmo]]
[[lb:Buddhismus]]
[[lez:Буддизм]]
[[li:Boeddhisme]]
[[lij:Buddiximo]]
[[lmo:Buddism]]
[[lo:ພຸດທະສາດສະໜາ]]
[[lt:Budizmas]]
[[lv:Budisms]]
[[map-bms:Agama Buddha]]
[[mk:Будизам]]
[[ml:ബുദ്ധമതം]]
[[mn:Бурханы шашин]]
[[mr:बौद्ध धर्म]]
[[ms:Agama Buddha]]
[[mt:Buddiżmu]]
[[mwl:Budismo]]
[[my:ဗုဒ္ဓဘာသာ]]
[[mzn:بودیسم]]
[[nds:Buddhismus]]
[[nds-nl:Boeddhisme]]
[[ne:बौद्ध धर्म]]
[[new:बुद्ध धर्म]]
[[nl:Boeddhisme]]
[[nn:Buddhismen]]
[[no:Buddhisme]]
[[nov:Budisme]]
[[nso:Sebuda]]
[[oc:Bodisme]]
[[or:ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ]]
[[os:Буддизм]]
[[pa:ਬੁੱਧ ਧਰਮ]]
[[pap:Budismo]]
[[pih:Budism]]
[[pl:Buddyzm]]
[[pnb:بدھ مت]]
[[ps:بوديزم]]
[[pt:Budismo]]
[[qu:Budismu]]
[[ro:Budism]]
[[ru:Буддизм]]
[[rue:Будгізм]]
[[sa:बौद्धदर्शनम्]]
[[sc:Buddhismu]]
[[scn:Buddismu]]
[[sco:Buddhism]]
[[sh:Budizam]]
[[si:බුදු දහම]]
[[simple:Buddhism]]
[[sk:Budhizmus]]
[[sl:Budizem]]
[[sq:Budizmi]]
[[sr:Будизам]]
[[su:Agama Buddha]]
[[sv:Buddhism]]
[[sw:Ubuddha]]
[[ta:பௌத்தம்]]
[[te:బౌద్ధ మతము]]
[[tg:Дини Буддои]]
[[th:ศาสนาพุทธ]]
[[tl:Budismo]]
[[tpi:Budisim]]
[[tr:Budizm]]
[[tt:Буддизм]]
[[ug:بۇددا دىنى]]
[[uk:Буддизм]]
[[ur:بدھ مت]]
[[uz:Buddizm]]
[[vec:Budhismo]]
[[vep:Buddizm]]
[[vi:Phật giáo]]
[[war:Budhismo]]
[[wuu:佛教]]
[[xal:Бурхн Багшин ном]]
[[yi:בודהיזם]]
[[yo:Ẹ̀sìn Búddà]]
[[zh:佛教]]
[[zh-classical:佛教]]
[[zh-min-nan:Hu̍t-kàu]]
[[zh-yue:佛教]]
[[zu:UbuBudha]]

Golygiad diweddaraf yn ôl 21:57, 22 Gorffennaf 2024

Bwdhaeth
Enghraifft o'r canlynolcrefydd, grwp crefyddol mawr, mudiad athronyddol, barn y byd, ffordd o fyw Edit this on Wikidata
Mathcrefyddau India, eitem a ddylunir Edit this on Wikidata
Dechrau/SefydluUnknown Edit this on Wikidata
Rhagflaenwyd ganHistorical Vedic religion Edit this on Wikidata
Lleoliadledled y byd Edit this on Wikidata
Yn cynnwysysgol Bwdhaeth Edit this on Wikidata
SylfaenyddSiddhartha Gautama Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Siddhartha Gautama, Y Bwdha.

Crefydd ddi-dduw yw Bwdhaeth neu Fwdïaeth. Gellir ei hystyried hefyd yn athroniaeth gymhwysol neu'n ffurf ar seicoleg. Canolbwynt Bwdhaeth yw'r hyn a ddysgodd Gotama Buddha, a aned yn Kapilavastu (sydd yn Nepal erbyn hyn), ac a enwyd Siddhattha Gotama oddeutu'r 5g cyn Crist. Lledaenodd Bwdhaeth drwy is-gyfandir India yn y pum canrif nesaf, ac i ardaloedd ehangach o Asia wedi hynny.

Erbyn heddiw, rhennir Bwdhaeth yn dri phrif draddodiad: Theravāda, Mahāyāna, a Vajrayāna. Mae'n parhau i ddenu dilynwyr ledled y byd, ac yn ôl [1] Archifwyd 2018-12-26 yn y Peiriant Wayback, mae oddeutu 350 miliwn o Fwdhyddion (fodd bynnag, mae'r amcangyfrifon a geir mewn sawl wlad yn ansicr). Hyhi yw'r bumed grefydd fwyaf yn y byd yn ôl niferoedd, ar ôl Cristnogaeth, Islam, Hindŵaeth, a chrefydd traddodiadol Tsieineaidd. Mae'r urdd mynaich Sangha ymysg y sefydliadau hynaf ar y ddaear.

Hi yw pedwaredd grefydd fwyaf[1][2] gyda dros 520 miliwn o ddilynwyr, neu dros 7% o'r boblogaeth fyd-eang.[1][3] Mae gan Bwdhaeth amrywiaeth o draddodiadau, dysgeidiaeth, credoau ac arferion ysbrydol.

Fel y mynegir ym Mhedwar Gwiredd Doeth y Bwdha, nod Bwdhaeth yw goresgyn dioddefaint (duḥkha) a achosir gan awydd ac anwybodaeth o wir natur realaeth, gan gynnwys amherffeithrwydd (anicca) a diffyg bodolaeth yr hunan (anattā).[4] Mae'r rhan fwyaf o draddodiadau Bwdhaidd yn pwysleisio mynd dros yr hunan unigol trwy gyrhaeddiad Nirvana neu trwy ddilyn llwybr Bwdhaeth, gan ddod â chylch marwolaeth ac aileni (Saṃsāra) i ben.[5][6][7] Mae dehongliadau gwahanol ysgolion Bwdhaidd yn amrywio o'r llwybr at ryddhad.[8][9] Ymhlith yr arferion a geir yn aml y mae myfyrdod, cadw praeseptau moesol, mynachaeth, lloches yn y Bwdha, y Dharma a'r Sangha, ac datblygu'r Paramitas (perffeithrwydd, neu rinweddau).[10]

Yn gyffredinol, mae ysgolheigion yn cydnabod dwy gangen fawr o Fwdhaeth: Theravāda (Pali: "Ysgol y Blaenoriaid") a Mahāyāna (Sansgrit: "Y Cerbyd Mawr"). Mae gan Theravada ddilyniant eang yn Sri Lanka a De-ddwyrain Asia fel Cambodia, Laos, Myanmar a Gwlad Thai. Mae Mahayana, sy'n cynnwys traddodiadau Zen, y Tir Pur, Bwdhaeth Nichiren , Bwdhaeth Tiantai (Tendai), a Shingon, yn cael ei ymarfer yn agored yn Nepal, Malaysia, Bhutan, China, Japan, Korea, Fietnam, a Taiwan.

Gellir ystyried Vajrayana, corff o ddysgeidiaeth a briodolir i swyddogion India, fel cangen ar wahân neu fel agwedd ar Fwdhaeth Mahayana.[11] Mae Bwdhaeth Tibet, sy'n cadw dysgeidiaeth Vajrayana yn India'r 8g, yn cael ei ymarfer yng ngwledydd rhanbarth yr Himalaya, Mongolia, [16] a Kalmykia.[12] Yn hanesyddol, tan ddechrau'r ail fileniwm, roedd Bwdhaeth hefyd yn cael ei ymarfer yn eang yn Afghanistan ac roedd ganddo droedle i raddau mewn lleoedd eraill gan gynnwys Ynysoedd y Philipinau, y Maldives, ac Wsbecistan.

Bywyd y Bwdha

[golygu | golygu cod]
Teyrnasoedd a dinasoedd hynafol India yn ystod amser y Bwdha (tua 500 BCE) - India heddiw, Pacistan, Bangladesh ac Affghanistan
"Cerflun y Bwdha Tenau" goreurog mewn Ubosoth yn Bangkok; dyma'r cam sy'n cynrychioli ei asceticiaeth

Mae Bwdhaeth yn grefydd Indiaidd a seiliwyd ar ddysgeidiaeth Gautama Bwdha ac a elwir hefyd yn Shakyamuni (doethor y Shakya's), neu'r "Bwdha" ("yr Un Effro"); roedd yn byw rhwng y 5ed a'r 4g CC[13][13].

Yn y testunau cynnar gelwir teulu'r Bwdha yn "Gautama" (Pali: Gotama). Sonnir am fanylion bywyd Bwdha mewn llawer o destunau Bwdhaidd Cynnar ond maent yn anghyson. Mae'n anodd profi ei gefndir cymdeithasol a manylion bywyd, ac mae'r union ddyddiadau yn ansicr.[14][22]

Mae tystiolaeth y testunau cynnar yn awgrymu bod Siddhartha Gautama wedi ei eni yn Lumbini, (Nepa) heddiw) a’i fagu yn Kapilavastu,[23] tref yng Ngwastadedd Afon Ganga, ger ffin fodern Nepal-India, a’i fod wedi treulio ei oes yn yr hyn sydd bellach yn Bihar [25] ac Uttar Pradesh.[24][14]

Dywed rhai chwedlau hagiograffig bod ei dad yn frenin o'r enw Suddhodana, ac mai ei fam oedd y Frenhines Maya.[26] Mae ysgolheigion fel Richard Gombrich yn ystyried hyn yn amheus oherwydd bod cyfuniad o dystiolaeth yn awgrymu iddo gael ei eni yng nghymuned Shakya, a lywodraethwyd gan gyngor-gweriniaeth bychan lle nad oedd rhengoedd cymdeithasol, ond lle'r oedd hynafedd yn bwysig.[27][30] Efallai bod rhai o'r straeon am Fwdha, ei fywyd, ei ddysgeidiaeth, a'i honiadau am y gymdeithas y cafodd ei magu ynddi wedi cael eu dyfeisio a'u rhyngosod yn ddiweddarach yn y testunau Bwdhaidd.[27][31]

Yn ôl testunau cynnar fel y Pali Ariyapariyesanā-sutta ("YTraethawd ar y cwest bonheddig," MN 26) a'i baralel Tsieineaidd yn MĀ 204, symudwyd Gautama gan ddioddefaint (dukkha) bywyd a marwolaeth, a'i ailadrodd diddiwedd oherwydd ailenedigaeth.[32] Felly aeth ati i geisio dod o hyd i ryddhad rhag dioddefaint (a elwir hefyd yn "nirvana").[33] Mae testunau a bywgraffiadau cynnar yn nodi bod Gautama wedi astudio gyntaf o dan ddau athro myfyrdod, sef Alara Kalama (Sansgrit: Arada Kalama) ac Uddaka Ramaputta (Sansgrit: Udraka Ramaputra), gan ddysgu myfyrdod ac athroniaeth, yn enwedig cyrhaeddiad myfyriol "cylch dim byd" gan y cyntaf, a "sffêr heb ganfyddiad na di-ganfyddiad" gan yr ail.[34][35][38]

Gan ddarganfod nad oedd y dysgeidiaethau hyn yn ddigonol i gyrraedd ei nod, trodd at arfer asgeticiaeth ddifrifol, a oedd yn cynnwys trefn ymprydio gaeth a gwahanol fathau o reoli anadl.[39] Methodd hyn â chyrraedd ei nod, ac felly trodd at yr arferiad myfyriol dhyana. Eisteddodd mewn myfyrdod o dan goeden Ficus religiosa a elwir bellach yn Goeden Bodhi yn nhref Bodh Gaya a chyrhaeddodd stad a elwir y "Deffroad" (Bodhi).[40]

Yn ôl amryw destunau cynnar fel y Mahāsaccaka-sutta, a’r Samaññaphala Sutta, wedi deffro, cafodd y Bwdha fewnwelediad i waith karma a’i fywydau blaenorol, ynghyd â chyflawni diwedd yr halogi meddyliol (asavas), diwedd dioddefaint, a diwedd aileni yn saṃsāra.[39] Daeth y digwyddiad hwn â sicrwydd hefyd am y Ffordd Ganol fel y llwybr cywir o ymarfer ysbrydol i roi diwedd ar ddioddefaint.[41] [42] Fel Bwdha goleuedig , denodd ddilynwyr a sefydlu Sangha (trefn fynachaidd).[43] Treuliodd weddill ei oes yn dysgu'r Dharma yr oedd wedi'i ddarganfod, ac yna bu farw, gan gyflawni " nirvana terfynol ," yn 80 oed yn Kushinagar, India.[44]

Lluosogwyd dysgeidiaeth Bwdha gan ei ddilynwyr, a drodd yn ystod canrifoedd olaf y mileniwm 1af CC yn sawl ysgol o feddwl Bwdhaidd, pob un â'i fasged ei hun o destunau yn cynnwys gwahanol ddehongliadau a dysgeidiaeth ddilys o'r Bwdha;[44][45][46] esblygodd y rhain dros amser i lawer o draddodiadau. Y mwyaf adnabyddus, mae'n debyg yw Bwdhaeth Theravada, Mahayana a Vajrayana.[47][48][51]

Golwg bydeang

[golygu | golygu cod]

Mae'r term "Bwdhaeth" yn air gwneud gorllewinol, yn gyffredin (ac "yn ddisgrifiad bras iawn" yn ôl Donald S. Lopez Jr) a ddefnyddir fel cyfieithiad o Dharma'r Bwdha, fójiào mewn Tsieinëeg, bukkyō mewn Japaneg, nang pa sangs rgyas pa'i chos mewn Tibeteg, buddhadharma mewn Sansgrit, a buddhaśāsana mewn Pali.[52]

Athrawiaethau

[golygu | golygu cod]

Y Pedwar Gwiredd Doeth

[golygu | golygu cod]
Y Bwdha'n dysgu'r Pedwar Gwiredd Doeth. Llawysgrif Sansgrit. Nalanda, Bihar, India.

Dysgodd y Bwdha fod dioddefaint mewn bywyd a achosir gan chwenychu, ac y gellir ei ddileu trwy ddilyn y Llwybr Wythblyg Doeth (gw. isod):

  1. Dioddefaint: Dioddefaint yw genedigaeth, dioddefaint yw heneiddio, dioddefaint yw afiechyd, dioddefaint yw marwolaeth; dioddefaint yw uno â'r hyn sy'n annymunol; dioddefaint yw gwahanu o'r hyn sy'n ddymunol; dioddefaint yw peidio â chael yr hyn a ddymunir; yn gryno, dioddefaint yw'r pump cyfansawdd sy'n wrthrych ymafael.
  2. Tarddiad dioddefaint: Y chwenychu sy'n arwain at ailenedigaeth, a'r ymgais i osgoi yr hyn a welir yn annymunol.
  3. Darfod dioddefaint: Darfod chwenychu.
  4. Y ffordd sy'n arwain at ddarfod dioddefaint: Y Llwybr Wythblyg Doeth;

Nirfana

[golygu | golygu cod]

Nirfana yw diffodd pob chwenychiad, rhithdyb, ac anwybodaeth.

Y Llwybr Wythblyg Doeth

[golygu | golygu cod]
  1. Safbwynt Cyfiawn - Sylweddoli'r Pedwar Gwiredd Doeth
  2. Gwerthoedd Cyfiawn - Ymrwymiad i dyfiant meddyliol a moesol mewn cymedroldeb
  3. Iaith Gyfiawn - Siarad mewn modd di-drais, gan ddweud y gwir, a heb or-ddweud
  4. Gweithredoedd Cyfiawn - Gweithredu holliach, gan osgoi gweithredoedd a fyddai'n gwneud niwed.
  5. Bywoliaeth Gyfiawn - Gwneud swydd nad yw'n diweddu eich hun neu eraill mewn unrhyw ffordd, yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol.
  6. Ymdrech Cyfiawn - Gwneud ymdrech i wella
  7. Gwybodus Rwydd Cyfiawn - Y gallu meddyliol i weld pethau fel y maent, gydag ymwybod clir.
  8. Myfyrio Cyfiawn

Y cylch aileni

[golygu | golygu cod]

Saṃsāra

[golygu | golygu cod]

Ystyr Saṃsāra yw "crwydro" neu "fyd", gyda chysyniad newid cylchol, cylchol.[53][54] Mae'n cyfeirio at theori aileni a "chylch bywyd, mater, bodolaeth", rhagdybiaeth sylfaenol o Fwdhaeth, fel gyda phob prif grefydd Indiaidd.[54][55] Ystyrir bod Samsara mewn Bwdhaeth yn dukkha, yn anfoddhaol ac yn boenus, [56] yn cael ei gynnal gan awydd ac avidya (anwybodaeth), a'r karma sy'n deillio o hynny.[54][57][58] Y rhyddhad o'r cylch hwn o fodolaeth, yw nirvana, sef sylfaen a chyfiawnhad hanesyddol pwysicaf Bwdhaeth.[59][60]

Mae testunau Bwdhaidd yn honni y gall aileni ddigwydd mewn chwe chylch o fodolaeth, sef tri chylch da (nefol, demi-dduw, dynol) a thri chylch drwg (anifail, ysbrydion llwglyd, uffernol).[note 1] Daw Samsara i ben os yw person yn cyrraedd ei nirvana.[62][63][64]

Aileni

[golygu | golygu cod]
A very large hill behind two palm trees and a boulevard, where the Buddha is believed to have been cremated
Credir mewn rhai llefydd mai Ramabhar Stupa yn Kushinagar, Uttar Pradesh, India yw'r safle lle'r amlosgwyd y Bwdha

Mae aileni yn cyfeirio at broses lle mae pobl yn mynd trwy sawl einioes (neu fywyd), fel un o lawer, a phob un yn rhedeg o genhedlu i farwolaeth.[65] Yn y meddwl Bwdhaidd, nid yw'r aileni hwn yn cynnwys enaid nac unrhyw sylwedd sefydlog. Y rheswm am hyn yw bod athrawiaeth Bwdhaidd anattā yn gwrthod cysyniadau hunan parhaol neu enaid tragwyddol digyfnewid a geir mewn crefyddau eraill.[66]

Yn gyffredinol, mae'r traddodiadau Bwdhaidd wedi anghytuno pa ran o'r person sy'n cael ei aileni, yn ogystal â pha mor gyflym y mae'r aileni'n digwydd ar ôl marwolaeth.[67][68] Honna rhai traddodiadau Bwdhaidd nad yw athrawiaeth "di-hunan" yn golygu nad oes hunan barhaol, ond mae personoliaeth avacya (anesboniadwy) (pudgala) yn bodoli, ac mae hwnnw'n mudo o un bywyd i'r llall.[67]

Karma

[golygu | golygu cod]
Prif: Karma

Mewn Bwdhaeth, mae karma (o Sansgrit : "gweithredu, gwaith") yn gyrru saṃsāra - cylch o ddioddefaint ac aileni ar gyfer pob bod. Mae gweithredoedd da, (Pāli: kusala) a gweithredoedd drwg, (Pāli: akusala) yn cynhyrchu "hadau" yn y cynhwysydd anymwybodol (ālaya) sy'n aeddfedu'n hwyrach naill ai yn y bywyd hwn neu mewn aileni dilynol.[69][69] Mae bodolaeth karma yn gred graidd mewn Bwdhaeth, fel gyda phob prif grefydd Indiaidd, ac nid yw'n awgrymu tynged, na bod karma yn achosi popeth sy'n digwydd i berson.[70][note 2]

Arferion Bwdhaidd cyffredin

[golygu | golygu cod]

Clywed a dysgu'r Dharma

[golygu | golygu cod]
Pregeth yn y Parc Ceirw a ddarlunnir yn Wat Chedi Liam, ger Chiang Mai, Gogledd Gwlad Thai .

Mewn amryw o suttas sy'n cyflwyno'r llwybr graddedig a addysgir gan y Bwdha, fel y Samaññaphala Sutta a'r Cula-Hatthipadopama Sutta, y cam cyntaf ar y llwybr yw clywed y Bwdha'n dysgu'r Dharma.[71] Yna dywedir fod hyn yn arwain i'r person fagu hyder neu gryfhau yn ei ffydd yn nysgeidiaeth y Bwdha.[71]

Mae athrawon Bwdhaidd Mahayana fel Yin Shun hefyd yn nodi bod clywed y Dharma ac astudio traethodau Bwdhaidd yn angenrheidiol "os yw rhywun eisiau dysgu ac ymarfer y Bwdha Dharma." [72] Yn yr un modd, ym Mwdhaeth Indo-Tibet, mae'r testunau "Camau'r Llwybr" (Lamrim) yn gosod y gweithgaredd o wrando ar ddysgeidiaeth Bwdhaidd fel arfer cynnar pwysig.[73]

Lloches

[golygu | golygu cod]

Yn draddodiadol, y cam cyntaf yn y rhan fwyaf o ysgolion Bwdhaidd yw gofyn am gymryd y "Tair Lloches", a elwir hefyd y "Tair Gem" ( Sansgrit: triratna, Pali: tiratana) fel sylfaen ymarfer crefyddol person.[74] Efallai bod motiff Brahmanaidd y lloches driphlyg, a geir yn Rigveda 9.97.47, Rigveda 6.46.9 a Chandogya Upanishad 2.22.3–4, wedi dylanwadu ar yr arfer hwn.[75] Weithiau mae Bwdhaeth Tibet yn ychwanegu pedwerydd lloches, ysef y lama. Mae'r Bwdist yn credu bod y tair lloches yn amddiffynnol ac yn fath o barch.[74]

Mae'r fformiwla hynafol sy'n cael ei hailadrodd ar gyfer cymryd lloches yn cadarnhau "Rwy'n mynd at y Bwdha fel lloches, rwy'n mynd at y Dhamma fel lloches, rwy'n mynd at y Sangha fel lloches".[76]Mae adrodd y tair lloches, yn ôl Harvey, yn cael ei ystyried nid fel lle i guddio, yn hytrach fel lee sy'n "puro, codi a chryfhau'r galon".[77]

Śīla - moeseg Bwdhaidd

[golygu | golygu cod]
Mynachod Bwdhaidd yn casglu elusen yn Si Phan Don, Laos . Mae rhoi yn rhinwedd allweddol mewn Bwdhaeth.

Śīla (Sansgrit) neu sīla (Pāli) yw'r cysyniad o "rinweddau moesol", dyna'r ail grŵp ac yn rhan annatod o Lwybr Wythplyg Teg.[78] Yn gyffredinol mae'n cynnwys lleferydd cywir, gweithredu cywir a bywoliaeth gywir.[78]

Un o'r ffurfiau moeseg mwyaf sylfaenol mewn Bwdhaeth yw cymryd "praeseptau". Mae hyn yn cynnwys y Pum Praesept ar gyfer lleygwyr, Wyth neu Deg Precept ar gyfer bywyd mynachaidd, yn ogystal â rheolau Dhamma (Vinaya neu Patimokkha) a fabwysiadwyd gan y fynachlog.[79][79]

ymhlith elfennau pwysig eraill moeseg y Bwdhst y mae rhoi neu elusen (dāna), Mettā (Ewyllys Da), gochelgarwch ( Appamada ), 'hunan-barch' ( Hri ) a 'pharch at ganlyniadau' (Apatrapya).

Praeseptau

[golygu | golygu cod]

Mae ysgrythurau Bwdhaidd yn egluro'r pum argymhelliad fel y safon leiaf o foesoldeb Bwdhaidd.[80] Dyma'r system foesoldeb bwysicaf o fewn Bwdhaeth, ynghyd â'r rheolau mynachaidd.[81]

  1. "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi (sikkha-padam) i ymatal rhag ymosodiad ar fodau sy'n anadlu." Mae hyn yn cynnwys archebu neu achosi i rywun arall ladd. Mae'r suttas Pali hefyd yn dweud na ddylai person "gymeradwyo pobl eraill i ladd" ac y dylai pobl fod yn "egwyddorol, yn dosturiol, yn crynu er lles popeth byw."[82]
  2. "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi i ymatal rhag cymryd yr hyn nad yw'n cael ei roi." Yn ôl Harvey, mae hyn hefyd yn cynnwys twyll, twyllo, ffugio yn ogystal â "gwadu ar gam fod un mewn dyled i rywun."[83]
  3. "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi i ymatal rhag camymddwyn ynghylch pleserau'r synhwyrau." Mae hyn yn gyffredinol yn cyfeirio at odineb, yn ogystal â threisio a llosgach. Mae hefyd yn berthnasol i ryw gyda'r rhai sydd o dan ofal gwarchodwyr cyfreithiol ee rhieni maeth. Fe'i dehonglir mewn gwahanol ffyrdd yn y diwylliannau Bwdhaidd amrywiol.[84]
  4. "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi i ymatal rhag lleferydd ffug." Yn ôl Harvey mae hyn yn cynnwys "unrhyw fath o ddweud celwydd, twyll neu or-ddweud ... hyd yn oed twyll di-eiriau trwy ystum neu arwydd arall ... neu ddatganiadau camarweiniol."[85] Mae'r praesept yn aml hefyd yn cael ei ystyried yn cynnwys mathau eraill o leferydd anghywir fel "lleferydd ymrannol, geiriau llym, ymosodol, blin, a hyd yn oed hel clecs."[86]
  5. "Rwy'n ymgymryd â'r praesept hyfforddi i ymatal rhag diod alcoholig neu gyffuriau sy'n arwain at ddiofalwch neu esgeulustod." Yn ôl Harvey, mae meddwdod yn cael ei ystyried yn ffordd i guddio yn hytrach nag wynebu dioddefiadau bywyd. Mae'n cael ei ystyried yn niweidiol i eglurder meddyliol, ymwybyddiaeth ofalgar a'r gallu i gadw'r pedair praesept arall.[87]

Mae ymgymryd a chynnal y pum praesept yn seiliedig ar yr egwyddor o beidio â niweidio ( Pāli a Sansgrit: ahiṃsa).[88] Mae'r Canon Pali yn argymell un i berson gymharu'i hun ag eraill, ac ar sail hynny, i beidio â brifo eraill.[89] Sylfaen i'r praeseptau yw tosturi a chred mewn dial karmig.[90][91] Rhan hanfodol o'r arfer defosiynol rheolaidd, gartref ac yn y deml leol yw ymgymryd â'r pum praesept.[92][93]

Fodd bynnag, mae'r graddau y mae pobl yn eu cadw yn wahanol fesul rhanbarth ac amser.[94][94] Cyfeirir atynt weithiau fel praeseptau śrāvakayāna yn nhraddodiad Mahāyāna, gan eu cyferbynnu â'r praeseptau bodhisattva.[94]

Nid yw'r pum praesept yn orchmynion ac nid yw camweddau yn gwahodd sancsiynau crefyddol, ond mae eu pŵer wedi'i seilio ar y gred Bwdhaidd mewn canlyniadau karmig a'u heffaith yn y bywyd ar ôl hynny. Mae lladd neu lofruddiaeth o fewn y gred Bwdhaidd yn arwain at aileni'r person ym mharthau uffern, ac am gyfnod hirach mewn amodau mwy difrifol pe bai un a leddir yn fynach. Mae'r person sy'n godinebu, yn yr un modd, yn cael ei aileni fel putain neu yn uffern, yn dibynnu a oedd y partner yn ddibriod neu'n briod.[95] Mae'r praeseptau moesol hyn yn cael eu gorfodi'n wirfoddol gan y person, mewn diwylliant Bwdhaidd lleyg trwy gredu mewn karma ac aileni. O fewn yr athrawiaeth Fwdhaidd, bwriad y praeseptau yw datblygu meddwl a chymeriad i wneud cynnydd ar y llwybr i oleuedigaeth.[96]

Myfyrdod - Samādhi a Dhyāna

[golygu | golygu cod]
Kōdō Sawaki yn ymarfer Zazen ("asana dhyana")

Mae ystod eang o arferion myfyrio wedi datblygu yn y traddodiadau Bwdhaidd, ond mae "myfyrdod" yn cyfeirio'n bennaf at gyrhaeddiad samādhi ac arfer dhyāna (Pali: jhāna). Mae Samādhi yn gyflwr digynnwrf lle canolbwyntir ar un peth, a hynny yn ddwys, mewn myfyrdod. Fe'i diffinnir gan Asanga fel "un pwynt meddwl ar y gwrthrych sy'n cael ei ystyried. Ei swyddogaeth yw rhoi sylfaen i wybodaeth (jñāna)."[97] Dhyāna yw'r "cyflwr o fod yn gydradd ac ymwybyddiaeth berffaith (upekkhā-sati-parisuddhi)," a gyrhaeddir trwy hyfforddiant meddwl â ffocws.[98]

Mae arfer dhyāna, sy'n cael ei wneud yn aml pan fo'r corff mewn safle (neu asana) ioga, yn tawelu'r meddwl.[99][note 3]

Gwreiddiau

[golygu | golygu cod]
Kamakura Daibutsu, Kōtoku-in, Kamakura yn Japan.

Mae'r dystiolaeth gynharaf o iogis a'u traddodiad myfyriol, fel y dywed Karel Werner, i'w chael yn emyn Keśin 10.136 y Rigveda.[100] Er bod tystiolaeth yn awgrymu bod myfyrdod wedi'i ymarfer yn y canrifoedd cyn y Bwdha,[101] mae'r methodolegau myfyriol a ddisgrifir yn y testunau Bwdhaidd yn rhai o'r cynharaf ymhlith testunau sydd wedi goroesi i'r oes fodern, mewn unrhyw iaith.[102][102] Mae'r methodolegau hyn, felly, yn gyfuniad o'r hyn a oedd yn bodoli cyn y Bwdha yn ogystal â'r hyn a ddatblygwyd yn gyntaf o fewn Bwdhaeth cynnar.[106]

Nodiadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Earlier Buddhist texts refer to five realms rather than six realms; when described as five realms, the god realm and demi-god realm constitute a single realm.[61]
  2. ↑ Diseases and suffering induced by the disruptive actions of other people are examples of non-karma suffering.[70]
  3. ↑ Williams refers to Frauwallner (1973, p. 155)

Llyfryddiaeth

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ 1.0 1.1 "Buddhism". (2009). In Encyclopædia Britannica. Retrieved 26 Tachwedd 2009, from Encyclopædia Britannica Online Library Edition.
  2. ↑ Roach (2011).
  3. ↑ "Christianity 2015: Religious Diversity and Personal Contact" (PDF). gordonconwell.edu. January 2015. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 25 Mai 2017. Cyrchwyd 2015-05-29.
  4. ↑ Donner, Susan E. (April 2010). "Self or No Self: Views from Self Psychology and Buddhism in a Postmodern Context". Smith College Studies in Social Work 80 (2): 215–227. doi:10.1080/00377317.2010.486361. https://www.researchgate.net/publication/233230499. Adalwyd 8 Tachwedd 2020.
  5. ↑ Gethin (1998), pp. 27–28, 73–74.
  6. ↑ Harvey (2013), p. 99.
  7. ↑ Powers (2007), pp. 392–393, 415.
  8. ↑ Williams (1989), pp. 275ff.
  9. ↑ Robinson & Johnson (1997), p. xx.
  10. ↑ Avison, Austin (October 4, 2021). "Delusional Mitigation in Religious and Psychological Forms of Self-Cultivation: Buddhist and Clinical Insight on Delusional Symptomatology". The Hilltop Review 12 (6): 1–29. https://scholarworks.wmich.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1429&context=hilltopreview.
  11. ↑ White, David Gordon, gol. (2000). Tantra in Practice. Princeton University Press. t. 21. ISBN 978-0-691-05779-8.
  12. ↑ "Candles in the Dark: A New Spirit for a Plural World" by Barbara Sundberg Baudot, p. 305
  13. ↑ 13.0 13.1 Gethin (1998), pp. 7–8.
  14. ↑ 14.0 14.1 Gethin (1998), pp. 13–14.
  15. ↑ Swearer (2004), p. 177.
  16. ↑ Gethin (1998), pp. 15–24.
  17. ↑ Keown & Prebish (2010), pp. 105–106.
  18. ↑ Buswell (2004), p. 352.
  19. ↑ Lopez (1995), p. 16.
  20. ↑ Carrithers (1986), p. 10.
  21. ↑ Armstrong (2004), p. xii.
  22. ↑ Buddhist texts such as the Jataka tales of the Theravada Buddhist tradition, and early biographies such as the Buddhacarita, the Lokottaravādin Mahāvastu, the Sarvāstivādin Lalitavistara Sūtra, give different accounts about the life of the Buddha; many include stories of his many rebirths, and some add significant embellishments.[15][16] Keown and Prebish state, "In the past, modern scholars have generally accepted 486 or 483 BCE for this [Buddha's death], but the consensus is now that they rest on evidence which is too flimsy.[17] Scholars are hesitant to make unqualified claims about the historical facts of the Buddha's life. Most accept that he lived, taught and founded a monastic order, but do not consistently accept all of the details contained in his biographies."[18][19][20][21]
  23. ↑ The exact identity of this ancient place is unclear. Please see Gautama Buddha article for various sites identified.
  24. ↑ 24.0 24.1 Gombrich (1988), p. 49.
  25. ↑ Bihar is derived from Vihara, which means monastery.[24]
  26. ↑ Edward J. Thomas (2013). The Life of Buddha. Routledge. tt. 16–29. ISBN 978-1-136-20121-9.
  27. ↑ 27.0 27.1 Gombrich (1988), pp. 49–50.
  28. ↑ Gombrich (1988), p. 50.
  29. ↑ Gombrich (1988), pp. 50–51.
  30. ↑ Other details about Buddha'a background are contested in modern scholarship. For example, Buddhist texts assert that Buddha described himself as a kshatriya (warrior class), but states Gombrich, little is known about his father and there is no proof that his father even knew the term kshatriya.[28] Mahavira, whose teachings helped establish another major ancient religion Jainism, is also claimed to be ksatriya by his early followers. Further, early texts of both Jainism and Buddhism suggest they emerged in a period of urbanisation in ancient India, one with city nobles and prospering urban centres, states, agricultural surplus, trade and introduction of money.[29]
  31. ↑ Kurt Tropper (2013). Tibetan Inscriptions. Brill Academic. tt. 60–61 with footnotes 134–136. ISBN 978-90-04-25241-7.
  32. ↑ Analayo (2011). A Comparative Study of the Majjhima-nikāya Volume 1 (Introduction, Studies of Discourses 1 to 90), p. 170.
  33. ↑ Wynne, Alexander (2019). "Did the Buddha exist?". JOCBS 16: 98–148.
  34. ↑ 34.0 34.1 34.2 Wynne (2007), pp. 8–23.
  35. ↑ Hajime Nakamura (2000). Gotama Buddha: A Biography Based on the Most Reliable Texts. Kosei. tt. 127–129. ISBN 978-4-333-01893-2.
  36. ↑ Bronkhorst (2013), pp. 19–32.
  37. ↑ Hirakawa (1993), pp. 22–26.
  38. ↑ The earliest Buddhist biographies of the Buddha mention these Vedic-era teachers. Outside of these early Buddhist texts, these names do not appear, which has led some scholars to raise doubts about the historicity of these claims.[34][36] According to Alexander Wynne, the evidence suggests that Buddha studied under these Vedic-era teachers and they "almost certainly" taught him, but the details of his education are unclear.[34][37]
  39. ↑ 39.0 39.1 Analayo (2011). "A Comparative Study of the Majjhima-nikāya Volume 1 (Introduction, Studies of Discourses 1 to 90)," p. 236.
  40. ↑ K.T.S, Sarao (2020). The History of Mahabodhi Temple at Bodh Gaya. Springer Nature. t. 62. ISBN 9789811580673.
  41. ↑ Bronkhorst (2011), pp. 233–237.
  42. ↑ Schuhmacher & Woener (1991), p. 143.
  43. ↑ Gombrich (1988), pp. 49–51.
  44. ↑ 44.0 44.1 Keown (2003), p. 267.
  45. ↑ Barbara Crandall (2012). Gender and Religion (arg. 2nd). Bloomsbury Academic. tt. 56–58. ISBN 978-1-4411-4871-1.
  46. ↑ Tipitaka Encyclopædia Britannica (2015)
  47. ↑ Sarah LeVine; David N Gellner (2009). Rebuilding Buddhism. Harvard University Press. tt. 1–19. ISBN 978-0-674-04012-0.
  48. ↑ Gethin (1998), pp. 1–5.
  49. ↑ Gethin (1998), pp. 1–2, 49–58, 253–271.
  50. ↑ Williams (1989), pp. 1–25.
  51. ↑ The Theravada tradition traces its origins as the oldest tradition holding the Pali Canon as the only authority, Mahayana tradition revers the Canon but also the derivative literature that developed in the 1st millennium CE and its roots are traceable to the 1st century BCE, while Vajrayana tradition is closer to the Mahayana, includes Tantra, is the younger of the three and traceable to the 1st millennium CE.[49][50]
  52. ↑ Donald S. Lopez Jr. (2017-12-21). Hyecho's Journey: The World of Buddhism (yn Saesneg). University of Chicago Press. t. XIV. ISBN 978-0-226-51806-0.
  53. ↑ Klostermaier (2010), p. 604.
  54. ↑ 54.0 54.1 54.2 Juergensmeyer & Roof (2011), pp. 271–272.
  55. ↑ Trainor (2004), p. 58, Quote: "Buddhism shares with Hinduism the doctrine of Samsara, whereby all beings pass through an unceasing cycle of birth, death and rebirth until they find a means of liberation from the cycle. However, Buddhism differs from Hinduism in rejecting the assertion that every human being possesses a changeless soul which constitutes his or her ultimate identity, and which transmigrates from one incarnation to the next..
  56. ↑ Wilson (2010).
  57. ↑ McClelland (2010), pp. 172, 240.
  58. ↑ Williams, Tribe & Wynne (2012), pp. 18–19, chapter 1.
  59. ↑ Conze (2013), p. 71, Quote: "Nirvana is the raison d'être of Buddhism, and its ultimate justification.".
  60. ↑ Gethin (1998), p. 119.
  61. ↑ Buswell (2004), pp. 711–712.
  62. ↑ Buswell & Gimello (1992), pp. 7–8, 83–84.
  63. ↑ Choong (1999), pp. 28–29, Quote: "Seeing (passati) the nature of things as impermanent leads to the removal of the view of self, and so to the realisation of nirvana.".
  64. ↑ Rahula (2014), pp. 51-58.
  65. ↑ Keown (1996), p. 107.
  66. ↑ Oliver Leaman (2002). Eastern Philosophy: Key Readings. Routledge. tt. 23–27. ISBN 978-1-134-68919-4.
  67. ↑ 67.0 67.1 Buswell & Lopez (2003), pp. 708–709.
  68. ↑ Ronald Wesley Neufeldt (1986). Karma and Rebirth: Post Classical Developments. State University of New York Press. tt. 123–131. ISBN 978-0-87395-990-2.
  69. ↑ 69.0 69.1 Harvey (2013), pp. 131, 32–34.
  70. ↑ 70.0 70.1 Harvey (2013), pp. 40–41.
  71. ↑ 71.0 71.1 Bucknell, Rod, "The Buddhist Path to Liberation: An Analysis of the Listing of Stages", The Journal of the International Association of Buddhist Studies Volume 7, Number 2, 1984
  72. ↑ Yin-shun (2012). "The Way to Buddhahood: Instructions from a Modern Chinese Master," p. 29. Simon and Schuster.
  73. ↑ See for example, Tsong-Kha-Pa (2015) "The Great Treatise on the Stages of the Path to Enlightenment", chapter three. Shambala Pubs.
  74. ↑ 74.0 74.1 Harvey (2013), p. 249.
  75. ↑ Shults (2014), p. 108.
  76. ↑ Harvey (2013), p. 244.
  77. ↑ Harvey (2013), pp. 244–245.
  78. ↑ 78.0 78.1 Harvey (2013), pp. 83–84.
  79. ↑ 79.0 79.1 Williams (2005c), p. 398.
  80. ↑ Gowans (2013).
  81. ↑ Goodman, Charles (2017). "Ethics in Indian and Tibetan Buddhism". The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 Gorffennaf 2010.
  82. ↑ Harvey (2000), p. 69.
  83. ↑ Harvey (2000), p. 70.
  84. ↑ Harvey (2000), pp. 71-74.
  85. ↑ Harvey (2000), p. 75.
  86. ↑ Harvey (2000), p. 76.
  87. ↑ Harvey (2000), p. 77.
  88. ↑ Keown (2013).
  89. ↑ Harvey (2000).
  90. ↑ Ratanakul (2007).
  91. ↑ Horigan (1996).
  92. ↑ Terwiel (2012), pp. 178–179.
  93. ↑ Harvey (2000), p. 80.
  94. ↑ 94.0 94.1 94.2 Ledgerwood (2008).
  95. ↑ McFarlane (2001), p. 187.
  96. ↑ Getz (2004).
  97. ↑ Boin-Webb, Sara. (English trans. from Walpola Rāhula’s French trans. of the Sanskrit; 2001) "Abhidharmasamuccaya: The Compendium of the Higher Teaching (Philosophy) by Asaṅga", p. 9, Asian Humanities Press.
  98. ↑ Vetter, Tilmann (1988), "The Ideas and Meditative Practices of Early Buddhism," p. 5. BRILL.
  99. ↑ Williams (2000), pp. 45–46.
  100. ↑ Werner, Karel (1977). "Yoga and the Ṛg Veda: An Interpretation of the Keśin Hymn (RV 10, 136)". Religious Studies 13 (3): 289–302. doi:10.1017/S0034412500010076. https://archive.org/details/sim_religious-studies_1977-09_13_3/page/289.
  101. ↑ Carrithers (1986), p. 30.
  102. ↑ 102.0 102.1 Gombrich (1988), p. 44.
  103. ↑ Collins (2000), p. 199.
  104. ↑ Mark Singleton (2010), Yoga Body: The Origins of Modern Posture Practice, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-539534-1, pp. 25–34
  105. ↑ White, David Gordon (2011). Yoga, Brief History of an Idea. Princeton University Press. tt. 3–5.
  106. ↑ Many ancient Upanishads of Hinduism describe yoga and meditation as a means t liberation.[103][104][105]
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Bwdhaeth&oldid=12907456"