Ravêr zerreki

Evolusyon

Gıreyan bıvurne
Wikipediya, ensiklopediya xosere ra
Vurnayışo ke 05:04, 23 Hezirane 2024 de terefê InternetArchiveBot (werênayış | iştıraki) (Rescuing 5 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5) ra biyo
(ferq) ←Viyarnayışo kıhanêr | Viyarnayışo peyên (ferq) | Viyarnayışo neweyêr→ (ferq)
Biyolociye
Biyolociya evolusyonale
Dara evolusyonale, yew pi ra ameyış, resayış u zêdebiyayışo ganiyan mocniyena
 
Portalê biyolociya evolusyonale
Kategoriye • Kıtab


Evolusyon, biyolociye de be raverşiyayışi zemani ra vuriyayışo ganiyano, vuriyayışo cênetiko û karaktero newe gırotış, karaktero kıhan vinikerdışo. Verêni evolusyon her çi de esto. Evolusyon de gani/ganie hali cıyo verêni ra vurino/vurina, teberi cı û zerrey cı de vuriyayış beno. Ewro evolusyon biyolociye de kerreya seriya û biyolociye her çi sero raya evolusyoni ra unına.[1] Evolusyon jew teoriya û na teoriye de heme ganiyan heywan, resayoği (nebati) û ganiê bini ke dınya ser de esti, heme inan ganiê ke verê inan ra est bi, uca ra yeni.

Evolusyon de jew populasyoni ganiyan, kompozisyoni cênetiki de be mutasyoni tesadufi ra vıraziyeno.[2] Cên de mutasyoni, goçi ya zi turê binan miyan de transferi cênan ra vecino û peyêni ganio newe/gania newiye de varyasyoni vırazeni, no evolusyono. Evolusyon no vurnayışi ra deha hêdio û pêro populasyonan de beno.

Ganiyani dınya ra tenya 2 milyon gani şınasiyeni û klasifike biyi. Tay texminan vani ki dınya ser de 10 (des) û 30 (hirıs) miyan de ganiy esti. Heme enê ganiy, piyo miyandar ra amey û peyniya averşiyayış û vuriyayışo evolusyonalo. Merdum û heywani bini, vere 150 milyon serran, jew Shrew (ganiya ke zey Mere asena) ra amey û na mere daran ser de cuwiyêne. Çıçıkın, Masi, Fırdoği (theyr), Mari û dı cuwiyayışdari heme ninan verê 600 milyon (şeştise) serran ra tenya jew gani (malık) ra yeni.[3] Ê heme heywan û nebatan 3 (hiri) milyar serran ra ver, jew organizma ra yeni.[4]

Evolusyon, biyolociye teber de, biyolociya konservasyone (biyolociya seveknayışe), biyolociya pilbiyayışe, ekolociye, fizyolociye, paleontolociye û tıbi sero zi xaptıno. Ninan teber de evolusyon ziraet, psikolociye, antropolociye û felsefe sero zi tesır kerdo. Biyoloği evolusyonali, raveri referansi ke evolusyoni raşt keni, inan vêneni, dıma inan test keni û a keni inan ra.

Vêrde/Tarix

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Vêrdey/tarixi merdıman de fıkiri evolusyoni, kıhano. Papazi Xıristiyani Gregoro Nazianıc û Augustinus vato ki Homa vıraşto ganiyan ra emma tay inan be zemani ra vuriyi û raver şiyi. Emma no fıkiri şıma şınasiye/zanışiye ra nêamey, dini ra ameo çunki gorey inan ra eke Nuh heme ganiyan gemi de pêro kerdo, senin heme ganiyan kowti gemiye ra, a ri ra ê vati ki tay ganiyan be zemani ra zemani peyi de veciyi. Filozofi antiki Anaksimandros zi vato ki asayışi heywanan şeno bıvuriyo, filozofo bin Empedocles vato ki gani şeno jewbiyayışi ganiyani binan ra vıraziyo. Tarixi İslami de El-Cahız kıtabi xo 'Kitab el Haywanat' de zi vato ki ganiyan miyan de evolusyon esto. Aristoteles ra hata Konfuçyusi, zafi namanê namdaran, evolusyoni sero çi nuşto. İbni Sina û İbni Halduni zi evolusyoni sero çi nuşto û vinayışi inan izah kerdi. Seserra 19 de Jean-Baptiste Lamarck rıstım û cênetiki ganiyan sero cıgeyrayış kerdo û hipotez vıraşto emma cıgeyrayışi xo vıran biyo. Tewr peyên Charles Darwin evolusyoni sero cıgeyrayış kerdo û mekanizmaya evolusyonali raya Seleksiyoni ra a kerdo û cıgeyrayışi xo biyo raşt.

Charles Darwin tarixi tebieti sero kari kerdo. O serra 1859 de jew teoriya evolusnoyale eşto meydan û no teoriya xo ewro sentezo en herao. No iddiaya xo raşt biyo emma kemi biyo, yani Darwin evolusyonal pêro nêdiyo. Seleksyoni Darwini vano ki eke jew gani wayiri jew organano, gorey ganiyan binan ra deha quwetıno, quweti xo deha esto, o şeno heyati de bımano, cınde bo. A ri ra gani ganiyani binan ra wayiri avantaji beno û cuwıno. Darwin serrani 1831-1836 miyan de semedi xapitene, xeylê cayani dınya şiyo û cıgeyrayışi kerdi. Nê serran de mezgi xo ra fıkiri evolusyoni ame. O tay cayan de 3 (hiri) serri vêrdno. Peyêni, Adeyê Galapagosi de qarar dayo û inca de mendo. O inca de fark kerdo û ganiya ke ganiyani binan ra deha avantajê xo esto, heyat de maneno. A ri ra Darwin inca de hiri prensibi vıraşto;

  • Jew popolasyoni ganiyan de xeylê karakteristiki esti û enê karakteristiki be biyayış û pêmendışi ra ganiyani newan rê şıni
  • Ganiy, merdeyan ra vêşi pê maneni û leyri keni
  • Jew populasyono miyani de amorê ganiyan pêro hem (sebıt) maneno, populasyon de bêpeyni pil nêbeno

Dıma enê prensiban, Darwin kıtab û cıgeyrayışi xo Rıstımê ganiyan (Kokê türan) nuşto. Darwin 30 (hirıs) serran ra zêde delil cı gêro, uno (ewno). Emma heta serra 1858 fıkiri xo nêvato, çunki tersao. Çı wext Alfred Russel Wallace zey teoriya Darwini jew teoriya bin vıraşto û be mektubi ra rışto, Darwin qarar dayo ki fıkiri xo a kero. Darwin û Wallace her dı zi evolusyoni sero fıkiri xo a kerdi û tezi vıraşti. Emma Darwin serra 1859 de cıgeyrayışi xo "On The Origin of Species by Means of Natural Selection or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life" (Perodayışê Cıwiyayışi de Seleksiyono Natural ya zi be Raya Seveknayışê Irqanê Avantajdaran ra Rıstımê Ganiyan) çap kerdo û no cıgeyrayış zaf namdar biyo û fıkiri Darwini fıkiri Wallacey ra deha hera û namdar biyi. No kıtab biyolociye de kıtabê do namdari biyo.

Serra 1930i de Gregor Mendel teoriya cênetiki vıraşto, biyolociya molekulare sero zaf feyda kerdo. Na teoriye be teoriya Dawrini ra jew biyo û evolusyoni ewroyên ameo meydan. Be cıonyayışi rocane ra evolusyon jew hewuzê cênan de gırebiyayış û vuriyayışi allelano ke nesıl be nesıl karakteri ganiyan jewbinan ra beno. Ewro name teoriya evolusyonale Teoriya Evolusyono Sentetiko.

Vêrde de averşiyayşi evolusyoni

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Skalaya ke bın dera, cıgeyrayışi evolusyonali sero jew onyayışi pêroyi mocnena;

Andreas Vesalius
William Harvey
J.B. Lamarck
Charles Darwin
Gregor Mendel

Serra 1543 Andreas Vesalius eseri Galeni sero xaptiyo û anatomiya merduman sero vıranê xo diyo. Vesalius be name “De humani corporis fabrica libri septem” yani “Estiya Bedeni Merduman Sero Hawt Kıtabi” ra kıtab nuştoi cıgeyrayışi xo izah kerdo. [5] Serra 1628 William Harvey, Haver jew doktor biyo û vato ki goyni, zerre (qelb)i ra wucıdi merduman ri pompa beni, erziyeni. O be name "Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus"i ra jew kıtabo ilmi nuşto. No kıtab 200 (dıse) serran cuwiyayışi İngılızan sero tesır kerdo. Teolociya ke vano be mezgi ra plan û estiya Homay şeno areze bo, vıraziyao.[6] Serra 1666 de Nicolas Steno, Steno jew kutıkmase teşrix kerdo û areze kerdo ki dızanê kutıkmase, zey kerrey ke uca de esti, hemo (eyniyo). Dıma diyo ki letey kerreyan, esasen fosili, yani kerre niyo. Uca ra Palentolociye ameo meydan. Dıma Steno xo dayo ilim û fazê/safhay fosilan sero kar kerdo. [7] Serraa 1735 de Carl Linnaeus, Linnaeus, biyolociye û botanik de esasi Sınıfkerdışo ilmi ardo, heme ganiyan jew cetvel ser de mocno. No metodê xo ewro zi esto û gureyeno. [8] Serra 1749 de Comte de Buffon, Buffon vato ki semedi vêrdey/tarixi cihani/dınyay sero çi vatene tarixi Erdkure be çiyi ke İncili de ca nêgeni, be inan ra a bo, û tarixi dınya be fiziki Isaac Newtoni ra izah bo. No teber de Buffon, be eseri xo "Histoire naturelle générale et particulière" de vato ki cuwiyayış tay şertan de be xo ra resao û be xo ra vecio. Fıkiri Buffoni sebebi xeylê resayışani evolusyonali biyo. Mısal teoriya Darwini dewamê vınayışê Buffonio.[7][9] Serra 1789 de Thomas Malthus; Malthus, pilbiyayışi nıfusi sero kari û cıgeyrayışi kerdo û enê cıgeyrayışi eseri xo "A An Essay on the Principle of Population as it affects the Future Improvement of Society" de bınê şerti mınasibi de nuşto. Eseri xo de bınê şertê mınasibi de populasyon, pilbiyayışi maddey werdey ra deha leze beni pil.[10] Serra 1812 de Georges Cuvier vıraştoğo Paleontolociya ilmia û jew merdımê do Fıransızo. Nuştey xo "Recherches sur les ossements fossiles de quadrupèdes" (Fosılê Ganiê ke Çehar Payê xo Esto, İnan sero Cıgreyrayışi) de eseri xo de vato ki her fosil, dewamê fosilo verênio û verêni vato ki "Peynidiyayışê populasyonani" eşto meydan. Nê cıgeyrayışi hipotezi Cuvieri afeto tebii ya zi ideay Katastrofizmi vıraşto.[11] Cuvier'in Hipotezê afeto tebii esasen jew hipotezo raşt niyo û semedi evolusyoni rakerdış nêgureyeno.[12] Miyani serrani 1815-1822 de Jean-Baptiste Lamarck, verê Darwini ra çınibiyayışi turan û be zemani ra vuriyayışi ganiyan, zey ma ewro vani, be zemani ra evolusyoni ganiyan, raveri naturalist Lamarck vıraşto û eşto meyndan. Karê Lamarcki Lamarckizm ya zi be name bini ra ”resnayışi hısusiyeti ke geniyaê”, vano ki heme ganiyan tenya yew rıstım/koki ra yeni û caê ket ede gani cuwıni, vuriyayışi ke uca de yeno meydan, semedi/seba ganio ke uca de cuwiyene xaptıno, heme tewrdar/mensıbê populasyoni ser de vuriyayış vırazeno. Mısal gorey Lamarcki ra, organo ke gureyeno, oyo ki reseno; organo ke nêgureyeno, oyo ki kor beno. No hısusiyeto ke newe gêniyao, nesılê newan sero be raya cênetiki ra şeno bıresiyo.[13] No waziyet zêdebiyayış, ferqgıretış û vuriyayışi ganiyan sero raye a keno. İdeay Lamarcki cênetik ser de gırd tesır kerdo emma be diyayışi cênan ra na ideay xo ameo terk kerdene.[14] Serrani 1838-1859 miyan de ,Charles Darwin be kıtabi xo "Rıstımê Ganiyan" de Charles Darwin û hem zeman de Alfred Russell Wallace, "Teoriya Evolusyonale be Raya Seleksiyono Natural" eşti meyndan û ê vati ki heme ganiyan tenya jew gani (rıstım/kok) ra yeni, turê ganiyan de vuriyayış beno, û çıray/sebebi enê vuriyayışian, fıkirê Lamarcki (be vuriyayışi cayan ra gani karatero newe gêno û be raya cênetiki ra dana leyr û qıcê ra) niyo, vuriyayış û averşiyayışi gani, şerti rê deha howl û weş uyum kerdışi ganiyano. Adaptasyon, peynia Seleksyiono naturalio, emma gorey Lamarcki ra no waziyet ca de seba cuwiyene, uyum û ihtimalê uyumê ganiyan biyi.[15] Serra 1853 de Gregor Mendel cênetikê bezelyeyan sero kari kerdo û vato ki karakterê cênetiki be zemani ra pi ra qıci rê vêrıno û eno heme ganiyan de esto. Yani karakter be zemani ra nesılê newan rê vêrıno. No fıkirê Mendeli, zemanê xo de elaqa nêdiyo emma dıma merdışi Mendeli Cênetika Mendeli esas kerreya biyolociye biya.[16] Serra 1930 de ilimdari zey |Fisher, Haldane û Wright İngilizi û biyoloği evolusyonali Ronald Fisher, J.B.S. Haldane ve Sewall Wright û karê vıraştoği Cênetika populasyone Fisher'in "The genetical theory of natural selection Evolution" de Seleksiyono natural dınyay Mendeli de senin kar keno û senin aver şıno, ê ninan sero raya matematiksel ra modeli vıraşti.[17] Serra 1937 de Theodosius Dobzhansky, cênetikzanao Ukraynaıci û biyoloğo evolusyonal Dobzhansky, "Genetics und the Origin of Species" (“Genetik ve Türlerin Kökeni”) isimli kitabında iddia kerdê ki mutasyoni her zeman natural vecıni, tay halan de mutasyoni tay zemanan de zerar dani, mutasyoni tesır nıkeni, ê delıli inani veti, ê Sentezo Evolusyonalo Modern rê şekıl daê û ê Biyolociya evolusyonale ser de rolo merkezi kay kerdê.[18] Serra 1942 de |Ernst Mayr, Julian Huxley teoriya Darwini (teoriya evolusyonale) û teoriya Mendeli (Cênetik) eserê inan, "Systematics and the Origin of Species" û "Evolution - The Modern Synthesis" jew te lewe ardê û modern Niyolociya molekular û bınê roşniya Cênetika populasyonale de vatê, Ernst Mayr û Julian Huxley no karê inan rê, name sentezo evolusyonalo modern daê.[19][20]

Adaptasyon

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Adaptasyon evolusyon de meseleyo esasio. Dıma seleksiyono naturali zemano ke tede cayi habitati organizma de vuriyayış beno, eke organizma şena hema bıcıwo, gani û cınde bo cı ri vaciyeno, adaptebiyayışo ganiyano. Be raverşiyayışi zemani ra be adaptasyoni ra bedeni organzimayan hêdi hêdi vuriyeni û hali cıyo natural keni vini.[21][22] Ganiyo/a ke şeno/a adapte bo, cı ri vaciyeno/a ganiyo/a adaptiv.

Adaptasyon jew vurnayışo cênetiko ke semedi cuwiyayışi ganiyan asenkerdış û dewami inan vıraştış merduman sero tesır keno. Adaptasyon şeno cênetik, fizolocik ya zi hareketi bo. Rengi posti, tenya post, beden adaptasyono cênetiko. Fototropizm jew adaptasyono hareketiyo û haretekani ganiyan sero vuriyayış keno. Sım (Zehır) vıraştış, mukus resnayış, raya homeostazi, i adaptasyono fizyolocik ri mısali.

Adaptasyon, karakteristiko seleksiyonalo ke seleksiyono natural ra ameyo. Cêno ke husısiyeto adaptiv mocnıno, veri ra esto yani dıme ra nıvıraziyo, riy çevre ra nıvıraziyeno. Varyanti cıyi cênetiki veri ra est biyo û teno ke eno cên bar keno, cı ri ano avantac. Raveri Salvador Luria û Max Delbrück cerrebi kerdi û ê raverirabiyayışi varyantani mocnayi. Eni cıgeyrayoği be Testê fluksasyoni ra bakteriya Escherichia coli sero vurnayışo adaptiv kerdi be zemani ra bakteriyan de Antibiyok ver de vındış (Muqawemeto antibiyotik) veciyo û eni isbatê adaptasyonan û isbato adaptiv biyo. Organizmay ke wayiri karakterani adaptiv niya, ya habitati ho vurnına ya ki nışena dıma vurnayışan bıcıwa û peynia cuwiyayış cı yeno, nesli cı bırniyeno û inca de mırena. Bırnayışi nesli organizmayan yeno menay biyayış kemi beno û kemiyeno, merdış beno zaf û hêdi hêdi peyniya eno gani yeno. Eke waziyet beno ters, uca de seleksiyon vıraziyeno. Yani biyayışi ganiya ke wayiri karakteristiko adaptiva, ganiya ke wayir niya, cı ra deha berz beno û bırnayışi nesli beno vini. Adaptasyoni ke ganiyan de aseni, hedef û amaci cı balıyo (belliyo). Emma amac û hedefi zafi adaptasyonan balı niyo û xetta estiya tay adaptasyonan nışınasiyeno û nızaniyeno. Sebebi cı enoyo ki mısal yew adaptasyon zemani veri de zaf weş û howl biyo û kari ganiy kerdo asen û qolay emma be zemani ra eno karakteristik fonksiyoni cı kerdo vini û kari gani nıresayo û hêdi hêdi biyo vini. Ya zi fayday eno karakteristiki esta emma hema nışınesiyeno. Ya azi eno karakteristik be yew karakteristiko binan ra gıre dayo û inca ra faydey cı esto (teoriya Spandreli). Eno çımraviyarnayış bıni dı prensiban çızgi keno;

  • Varyantê cênetiki be tesadüfi vıraziyê
  • Adaptasyon be zemani ra vıraziyeno, resıno û bado mıreno. Adaptasyoni yeno û vêrıno.

Eke yew adaptasyon zerrey gani de vıraziyo û cı ri desteg kerdo û karê gani resayo, ema be zemani ra biyo hêdi û fonksiyoni ho vini kerdo. Xetta gani ri zerar dano, ci ri Adaptasyono vestigial vaciyeno. Tayê zemanan de adaptasyon tenya cuwiyayışi yew gani akeno û yeno menay vurnayışo ke tenya yew seri gani de beno. Hama semedi (qandê) eno terim deha spesifik kerdış aklimasyon ya zi aklimitizasyon zi vaciyeno.[23]

Mendışo evolusyonal

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Estiya DNA. Nukleobazi miyan de ca gêni û zerrey Duble helixi de terefi zenciri fosfat-şekeri ra qapan beni

Ganiyan miyan de jew organizma de evolusyon be vuriyayışi fenotipan ra vıraziyeno. Mısal, merduman de rengi çımi jew karakteristiko cênetiko. Ten/tene şeno/şena rengi çımani xo, ma û pi xo ra bıgiro/bıgira.[24] Enê karakteristiki ke gêniyeni, terefê cênan ra kontrol beni. Qandê jew organizma, zerrey genomi de heme rêza cênan, genotipê ena organizma aseno.[25] Vıraştış û vıraziyayışi ke jew organizma de esti û şeno bımocniyo, fenotipê organizma vaciyena. Nê karakteristiki be zeman ra karaketeri newe qezençkerdışi ra vıraziyeni.[26] Peyêni, xeyli terefi ganiy fenotipi, nêşeni beri û nesıli newe şıri. Mısal jew postê bronzi, bınê tici de mendene ra vecino û nêşeno be raya evolusyonale ra nesılê newan ra şıro. Emma tay merduman riê cênetikê inan ra deha asen (qolay) şeno bronz bo, yani postê xo şeno tari (siya) bo. No vuriyayışi gênotipan ra yeno. Nêweşiya Albnizmi jew mısalo nêvuriyayışio. Na nêweşiye de postê nêweşi (merdımo ke nêweşo) bınê tici de tari û siya nêbeno. A ri ra albinizm jew nêweşiyê da cênetika.[27]

Ewro şınasiyeno ki jew molekul esto û şınasiya cênetiki be raya DNAy ra kod keno û nesıl be nesıl şono.<ref< name=Pearson_2006</ref> DNA, jew polimero ke çeher çeşıd bazi ra vıraziyeno. Rêza bazan jew molekuli DNA sero kuna, zey rêza herfan ke jew cumle balı kena, şınasiya cênetiki balı kena. Dıma cırabiyayışi jew hucrey ra, raveri DNA kopya bena û dı hucrey newey vecini. Her dı hucrey be raya cênetiki ra rêza DNAy gêna. Letey DNA ke tenya jew karê fonksiyoni mocnena, cı rê cên vaciyeno. Cênê binan, jewbinan miyan de rêza bazanê bini ra wayiri. DNA de layê dergi, zerrey hucre de estiya ke zey mila û name cı kromozomo, inan vırazeno. Jew rêza DNA de, caê kromozomi rê lokus vaciyeno. Eke jew lokus miyan de rêza DNA merdıman miyan de vuriyayış mocneno, formê enê rêza bini ra alel vaciyeno. Rêza DNAyan terefê mutasyonê ke alellê newe vırazeno ra şeno bıvurniyo. Zerrekê jew gen de eke mutasyon beno, alello newe ke vıraziyeno, asayışê ganiyan vurneno û genê ganiyan rê nizam dano û kontrol keno.[28][29][30] La, tayê waziyetan de gıreya basite ke alell û yew karakteristik miyan de bena, tayê halan de şena kar kera, zafê karakteristikan halo deha kompleksti derê Quantitative trait locus ya zi multiple interacting genes teref ra kontol beno.[31] Cıgeyrayışi pêyeni, vuriyayışi rêza nukleotidan û vuriyayışi cênetiki ke nêşınasiyeno, heqê inan de ma rê enformasyon danê, nê aktivitey kerdê raşt. Enê fenomeni, zey sistemi cênetiki epigenetiki sıfınkerdış ameo kerdene.[32] Metilasyonê DNAy ke kromatini dı keni, be xo ra xo idame keno û metaboliko. Enterfansê DNAy be enê kromatinan ra temam beno û cêni hış beni (İng: gene silencing.[33][34] Biyoloğê resayışi, ağê ke cênan de estê vanê ke kominikasyonê kaotiki û hucreyan miyan de kominikasyon şeno varyasyonan raye ra kero. [35] Mendışo evolusyonal şeno zaf gırd bo. Mısal miraso ekolociki ke be nişvıraştış (İng: niche construction) ra ameo dest ra, zey aktivitey ke organizma û tabiet miyan de beno û teqrar be teqrar beni izah biyi. No, seba nesılê newey, hiyerarşia ke ekosistem dera de ca weçinıtış û ca vurnayışi miraz vırazeno. Ani, nesılê newey, fealiyeti ke ma û pi xo kerdêne, heme inan xo sero gênê.[36] Evolusyon de hedisey cênetikiê bini ke bınê kontrolê cênetiki de niyê, terefê teoriya mendışê dıki (dual inheritance theory) ra yeno rakerdene. Na teoriye çiyo ke vıraziyayışo simbiyozan a keno û name cı simniyogenezo û karakteristikê kulturali (bini) miyan de evolusyoni cên-kultur miyani vırazena. [37][38]

Varyasyono cênetik

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Perperıka (pılpılık, çınçınık) ke rengi xo akerdo, name xo Biston betulariao (veri varyasyoni ra)
Perperıka ke rengi xo tario û siyao (dıma melanizmo endustriyal ra, rengi xo de vuriyayış viraziyo)

Karakteri fenotipi yew organizmaya gani, genotipo ke cı ser de esto û tesıri teberi ra yeno. Letey vuriyayışi fenotipi ke yew populasyon de vecini, vuriyayışi ke genotipan miyan deri, uca ra yeni.[39] Sentezo evolusyonalo modern, enê vuriyayışi varyasyonan ke zerrey zemani de beni zey evolusyon qabul keno. Frekansê yew cêniê alelli, be zemani ra tip û formê eno cêniyo bini ra deha vêşi ya zi deha kemi beni. Yew tipo alellio newe, averşiyayişi zemani de key noxtay sebıtmendışi ra yeno, ya allelo ke cı ra ver ameo caê xo gêno ya zi hemem populasyon esteriyeno, çınebiyayışi yew populasyoni ri raye ra keno.

Seleksiyono natural, jew populasyon de eke amorê varyasyonani cênetikan beso ani evolusyon vırazeno. Veri keşfi Cênetikê Mendeli ra, hipotezi ke name cı 'Hipotezê pêrokerdış'i, yew hipotezo hera biyo. Hipotezi pêrokerdışi vano ki leyr û qıcê ke beni, karakterê ma û pi xo anê. Mısal eke jew ceniye manena pê û pıtê xo beno, eke marda xo kılma/ya zi marda xo derga û piyê xo dergo/ya zi piyê xo kılmo, çı wext pıt beno pil, dergiya xo beno normal; zaf derg niyo zaf kılm zi niyo, qameo normal. La eke hipotezi pêroyi raşto, gani varyasyono cênetiki mebo û zaf leze çıne bo. A ri ra areze beno ki hipotezi pêroyi raşt nêbiyo, vıraniya xo est biyo. Heto bin ra Hardy-Weinberg Kuralı zi jew populasyon de seveknayışê varyasyonan sero fıkirê xo vato. Gorey ey ra terefi quwetê ke frekansê cênan (varyasyonê ke cên derê), gorey qafıke ra pêro keno, cênanê ke vıraziyayışi letey hag (hak) û sperman de vecini û hucrey haki ke seks de vecini, kombinasyoni heme ninan sebıt yeno kerdene.[40]

Varyasyoni na mena de dıma newe ra jewbiyayışi cêni ke Materlayo cênetiki de ca gêni, mutasyon, reproduksiyono seksual û populasyonan miyan de goçi (Transferê cênan) ra vırazeni. Be mutasyon û transferi cêni ra populasyon de ganiy newey vıraziyeni la qısımi cênomê jew ganiê gırdi be turê ke cı ra nezdiê, be inan ra gıre dao, inan ra nezdiyo û xetta hemo (eyniyo).[41] Emma eno zi esto ki eke genotip de vuriyayışo qıtek esto, no şeno fenotip de vuriyayışo gırd bıkero û vuriyayışo dramatik rê raye akero. Mısal genomê şempaze û merduman miyan de qısımê ferqanê gırdi, ferqê nukleoditiê ke nısbetê  % 5,07 derê û delesyon û insersiyoni ra vecini emma ferqê nukleoditi tenya nısbetê  % 1.52 derê û şempaze û merdum miyan de pêro % 6,58 ferq vecino. Xetta eke teqrarê DNAy ra DNAy ke nısbeti xo kemio vecniyeno, ferq 2,37 ra kemiyeno. [42]

Mutasyono evolusyonal

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Replikasyono kromozomal

Mutasyoni jew genomi hucrey de vuriyayışi ke reza DNAyan de beno, name inano. Mutasyon her zeman nêşeno organizma ser de tesıro negatif ya zi tesıro pozitif kero. Mutasyono kee vıraziyeno, şeno mexsuli geni de vuriyayış, ya zi raşt û vıran (ğelet) karkerdışi geni ra engel megro. Mesi (meis, miyes) Drosophila melanogaster sero kari xaptiyayi û vecio meydan ki jew mutasyoni proteinan ke terefi genan ra vıraziyeni, %70ê no mutasyoni wayiri tesıri zerario, û nısbeti bini ke maneni, ya notr (bêtesır) ya zi kemi feyday xo est beno. [43]

Mutasyoni şeni pêro kromozomi ke terefi rekombinasyono cênetiki ra vıraziyeno (bv. Duplikasyono cênetik) ihtıwa keri û a ri ra enê rekombinasyonê cênetiki genom de jew kopyay geni şeno bıvecnio. [44] Kopyabiyayışi genan qandê/semedi genê newey resnayışi jew çımeo, referanso û rıstımo.[45] Tewr newe geni, hem (eyni, teny) pi ra yeni û genê ke inan ra ver est biyi, inan ra vıraziyeni û a ri ra kopyakerdışi genan muhımo û ver dero.[46] Mısıl roşniya çımi merdumi de qandê/semedê roşniya diyene çiy esti û çı wext nê çiy vıraziyeni çeher (4) geni gureyeni: 3ê (hiri) nê genan qandê/semedê rengan diyayış (vinayene) gureyeni û jew binio ki seba şewe de diyene/vinayene gureyeno. Heme enê çehar genan tenya jew pi ra zêdebiyi.[47]

Jew geno esasi, çı wexçt kopyay cı mutasyon vınêna û fonksiyono newe gêno, şeno turê newey vırazo, bıresno. No kar zêdebiyayışi sistemi xeyli keno û waziyeti kopyakerdışi geni de deha asano, qolayo. No şekıl de dı genan de yew gen, yew fonksiyono newe qezenç keno, kopyay cı zi fonksiyono kıhani tırakerdışi ri devam keno, hıma fonksiyono kıhani vınêno.[48][49] Mutasyon de jew tipo bini ki, genê ke raveri kod nêbiyi, şifre nêbiyi, şeni pêro gêni newey vırazi, bıresni.[50][51]

Yew jenerasyono gênano newe, şeno hem zeman de letey genê ke kopya biyê pe bıgro, ihtıwa kero û be enê letey newey ra kombinasyonê newe bıresno û vırazo.[52][53]

Genê newey be pêrobiyayışi gênano ke raveri est biyi, kumeyi ke enê leteyan ra vıraziyeni, qandê kombinasyono newe vıraştene be yewbinan ra pêro beni û zey serbest û moduli wayiri fonksiyoni basiti hareket keni .[54] Mısal sentazi poliketiti, enzimi gırdi ke antibiyotik vırazeni û zey her game xeta montaji de, heme dom de her kataliz zey ena game erzıni û se (100) gami beni û ninan dıma kume ihtıwa keni.[55]

Reproduksiyono seksual û rekombinasyono cênetik

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Organizmaya ke raya reproduksiyono seksuali ra zêde bena, geni domi biyayışi de be geni jew teni bini ra temam nêbeni û a ri ra ê gırey dani û be mendışo evolusyonal ra pêro yeni te lewe. Emma leyri ganiê ke repudusiyono seksuali ra zêde beno, ê ma û piê inan ra kromozomi ke xoser karakteri esti, inan ihtıwa keni. Ganiê ke raya reproduksiyono seksuali ra zêde beno, domê ke name xo Rekombinasyono homologo, uca ra be dı kromozomo ke jewbinan ra gêni, inan ra vurniyeni.[56] Rekomninasyonan û mısali serbesti miyan de jewbinan transferkerdış, frekansê alelan nêvurino emma caê cı ra kamci alel be kamci aleli ra gıre bıdo vurıno û leyrê newey resniyeni. [57] Reproduksiyono seksual, pêro varyasyono cênetiki û evolusyoni leze keno.[58][59]

Transfero cênetik

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Transfero cênetik, miyani populasyon û cınsan de nameyê gırotış û dayışo cênano.[60] Na ri ra , transfero cêneik, şeno populasyon ya zi tur miyan de yew varyasyono newe referans teşkıl kero. Zey, merrey ke populasyoni ke zerrey qıteyan deri uca ra populasyoni ke saxil (cayo derya ra nezdiyo) deri ra şıni, ya zi poleni vılan be tesıri va ra populasyoni vıli ke metali hêdi ra hassasi raye gêni. Ganiê populasyonê bini ra, inan miyan de şiyayış û ameyışi, hareketi goçkerdışi, transferi cênetiki ra şeni raye akeri.

Ganiyan miyan de no transfero cênetik veciyayışi ganiyani hibritan û transferi cênetiko horizontal ihtıwa keno. Transfero cênetikio horizontal transferkerdışo materyali cênetikio ke yew ganio ke yew ganio bini ke leyri xo niyo cı ri keno. No transfer bakteriyan miyan de zafo û transfero en herao.[61]No hal tıb de, bakteriê ke Verdevındışi antibiyotiki (muqavemet) qezenç keni, ê no karakteri inan bakteriê bini ra zaf leze ani û no şekıl de bakteriyan miyan de cênê rezistansi vıraziyeno û hera beno, inca de vêniyeno.[62] Transfero cênetiko horizontal, bakteriy ra raökaryoti ri beno. Yew cınsi maya Saccharomyces cerevisiae û Callosobruchus chinensis miyan de ki no hal beni, bakteriyan ra ökaryotan re, dı alemo bini miyan de cênan miyan de transfero horizontal biyo.[63][64] Transfero cênetikio horizontalo ke deha gırd beno, mısal inan rê genan de zey bakteriê rezkiy, mantar û resayoğ (nebat) hiri aleman ra rotiferaê ke jew turê ökaryotikiê Bdelloideao.[65] Hem zeman de virus zi şeno be raya transfero cênetiki ra ganiê alemanê biyolocikan miyan derê miyan de DNA bero.[66]

Transfero cênetikio horizontalo ke gırdo beno, piyê hucreya okaryotik û bakteriyan miyan de Kloroplast û mitokondri miyan de zi biyêne. Okaryot be xo, şeno transfero cênetikio horizontal ke bakteriy û arkeayan miyan de raşt beno, peyniya inan de bo.[67]

Evolusyon senin vıraziyeno, senin beno

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Dı temel domi esti ki evolusyoni vırazen: Seleksyiono natural û Tırakerdışo cênetik. seleksiyono natural| enê dı domi ra verênio û mena cı 'gania ke tebieti ra uyum keno, o cınde beno û gani maneno, cênetikê xo leyrê xo ra beno, karakteri reqibi zi nêşeni gani bımani û mıreni. Teni ke karakteri newey ke wayiri karakteri ke mutasyoni ra amey û be seleksiyono naturali xo ra gıroto, populasyon de dominant beno, teni ke şansê cıyê heyat de mendışi kemiyo, mıreno. Na ri ra jenerasyoni newey ke ma û pi xo ra karakteri wari û howli gıroti, heyat de mendışi de deha beno şansi, şansê xo zaf beno.[68][69] Dıma xeylê jenerasyonan ra, be adaptasyoni xeylê şansdar, qıtek û be zêdebiyayışi vuriyayışi tesadufi ra adaptasyoni beni deha asen û na ri ra enê ganiy tebiet rê derecey en berz de uyum mocneni. [70]

Seleksiyono natural

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Gorey evolusyoni ra tırakerdış û dewami ganiyan ebe seleksiyono natural raşt beno. Seleksiyono natural de hiri (3) temel esasi esti: çiyo ke dewami karakteri cênetiki vırazeno cênetik, çiyo ke çeşıdbiyayışi, zêdebiyayış û vêşi vırazeno Rekombinasyon û çiyo ke tebiet de mendışi ganiy vırazeno Seleksiyon. Enê temeli ra gore Darwin vano her gani nêşeno heyat de bımano û gani bo û zêde bo, mucadeley estbiyayışi oyo ki qandê cuwiyayış (heyat) de mendene û çi werdene, ganiy be yewbinan ra dani pêro, mucadele keno. No mucadeley estbiyayışi de ganio ke en quwetıno û ganio ke en howl adapte biyo tebiet ra, ê wayiri avantajan beni, deha vêşi cuwıni û deha vêşi cuwiyayış de maneni.

Seleksiyono natural de evolusyon asayışo ke jew sureci ke tede mustasyoni cênetiki ke zêdebiyayış raşt û tamir keno, jew populasyon de gam be gam û roc be roc deha sıx û zaf beno ifadey cıyo. Evolusyon jew mekanizma akerdo û seleksiyono naturali de evolusyon hiri (3) rayi ra şıno:

  • Varyasyono cênetik hıma karakteri populasyoniê ganiy de esto
  • Ganiy riê cuwiyayış de mendış ra deha vêşi pê maneni û leyri keni
  • Cuwiyayış de mendış û zêdebiyayışi her gani jübinan ra binio.

Na ri ra ganiyan miyan de jübinan miyan semedi cuwiyayış de mendış û zêdebiyayşi ra perodayış vecıno û reqabet beno. Peyni de karakteri ganiyi ke deha avantaji cı esto, jenerasyoni newey ra şıno, karakteri ke avantaji cı çıniyo, nêşeno jenerasyoni newey ra şıro.[71]

Dıma Charles Darwini ra reaksiyoni sosyal û kulturali

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Serra 1870. de yew karikatur Charles Darwin zey meymun sembolize keno û mocneno.[72]

Dıma merdışi Charles Darwini, teoariya xo sero werênayışi zaf biyê. Seserra 19. de hıssuen serra 1859 de be veciyayışi kıtabi ke name xo "Rıstmê Ganiyano"', fırki evolusyoni cuwiyayışi, felsefey evlousyoni, û heqa vetışi dini de werênayış û ontênayışi akademiki biyê xeylê û biyê referansi werênayışan. Ewro Sentezo Evolusyonalo Modern terefê pêro ilimdaran ra beno qebul.[73] Emma evolusyon tayê teistan rê hıma zey yew terimo û qewrami kritiki mendo.[74]

Tay mezhebi esti ki konsepti zey serê evlousyono teistiki ra baweri xo sero bawerkerdışvıraştış, evolusyoni û rıstımi dini miyan de yewiye raşt keni, tayê mezheb û dini zi esti ki vani evolusyon nêşeno raşt bo û referansi dini ra nêşıni, enê mezheb û dini de mitolociy (zey mitoloyi ke evolusyon ver de maneni) zey Kreatsionizm, enê konsept evolusyoni qabul nêkeni û evolusyoni sero kritik keni, werêneni.[75][76][77] Kıtabo ke serra 1844 de biyo çap û name xo Vestiges of the Natural History of Creationo zaf reaksiyoni diyo. Enê reaksiyoni zi mocniyê ki hetê biyolocia evolusyonali de ninan zaf werênayış vırazeni; merdım û meymuni tenya yew pi ra amey, ehlaq û karkerdışi mezgi merduman, zey karakteri biniê hewyanan, sebebê naturali (tebii) ra yeni, û evolusyoni merdıman .[78] Tay dewletan de, hısusen Dewleti Amerikay Yewbiyayey de, ilim û din miyan de enê werênayışi, siyaset û musnayışo milli rê şiyo û zey perodayışo dini Teoriya Evolusyone û Kreatsionizm miyan de raya ontênışan a kerdo.[79] Gılê ilmi zey Kozmolociya fiziki û ceolociye de zi nuştey dini ra oniyeni (ewnêyenê) û inca de zi werênayışi esti ama biyolociya evolusyonale heme ninan ra deha vêşi muxalefeto dini vınêno, muxalefeto dini rê maruz maneno.

Heta nimê seserra 20ına ra dersê lisey Amerikani de musnayışi biyolociya evolusyonale nêbiya herae. Qararê ke tarixi 1925 de gêniyaê û name inan Daway Scopesio ya zi daway meymunia, heta warıznayışi (hewadayış, wedarıtış) inan ra, qandê cıwanan ra zey çiyo xırab oniyaê (ewniyaê). Enê qarari evolusyoni ver de mendê, vınderdê û averşiyayışi evolusyoni hêdi kerdê. Emma dıme yew jeneasyoni, dersê biyolociy de konsepti evolusyoni newe ra mocniyayê, evolusyon newe ra sıfte kerdo. Serra 1968 de musnayoği (malım) biyolociy Susan Epperson yesaxê dersê evolusyoni Amerika de berda mahkeme. Mahkeme hıkum û qarar dao ki yew dersa ke ilmia, nêşena yesax bo, û mahmkeme bınê seveknayışi gıroto evolusyoni. O zeman ra ınka mufredatê musnayışi de hakimiyetê dini (kreatsionizm) kemiyaê û serrê 1970 û 1980 de mahkeme qarar dao ki musnayış de, mektebi de çiyê kreatsionizmi mebo, heme inan illegal biyo, yesax diyo. Serra 2005 de Vıraştışo baqıl vecio, zey daway Doveri şınasiyao.

Hem serre de dıma daway Kitzmiller v. Dover Area School ra vaciyao ki vıraştışo baqıl nêşeno mekteb de ders bo.[80]

DAYi de merdımo ke bawer keno evolusyoni ra û dini xo
Budist
 
81
Hindu
 
80
Cıhud
 
77
Xoser
 
72
Katolik
 
58
Ortodoks
 
54
Mıslman
 
45
Afroamerikano protestan
 
38
Evancelik
 
24
Mormon
 
22
Şahidi Yehoway
 
8
Referans:U.S.Religious Landscape Survey (6/2008)[81]

İzahat:Nısbeti merdumano ke vano evolusyon dınya de izahato en gırd û howlo ki rıstımi merduman a keno%
Dipnoti:
Siyah Prot.: Geleneksel Afro Amerikan Protestan
Protestani: Protestani esasi

Serra 2005 de, DAY Universıtey Eyaleti Michigani de jew gruba zanayan/şınasan (ilimdaran) jew karkerdış amade kerdi û sewiyaya dewletanê averşiyayeyan miyan de evolusyon de "nısbetê merdumanê ke evolusyon qabul keni" %25 veciya Türkiye de û nısbeto en kemi biyo.[82] Dıma Tırkiya be nısbeti %40 ra, Vıraştışo baqıli ra DAY ca gırota. Hem cıgeyrayış de evolusyoni merdıman be nıstebi %51 ra Tırkiya de red biya û qabul nêbiya, ben nısbeti % 40 ra DAY de red biya û qabul nebiya. Ewropa de nısbeti merdumani ke vano evolusyon esto, Tırkiya û Dewleti Amerikay Yewbiyayey ra zaf berzo.

Bibliyografiye

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
Cıkewtış
Vêrdey (Tarixi) ideaya evolusyonale
Bini
  • Barton, N. H., D. E. G. Briggs, J. A. Eisen, D. B. Goldstein, et N. H. Patel. 2007. Evolution. Cold Spring Harbor Laboratory Press. ISBN 0-87969-684-2.
  • Coyne, J. A., et H. A. Orr. 2004. Speciation. Sunderland: Sinauer Associates. ISBN 0-87893-089-2.
  • Futuyma, D. J. 2005. Evolution. Sunderland: Sinauer Associates. ISBN 0-87893-187-2.
  • Gould, Stephen J. 2002. The Structure of Evolutionary Theory. Cantabrigiae: Belknap Press (Harvard University Press). ISBN 0-674-00613-5.
  • Maynard Smith, J., et E. Szathmáry. 1997. The Major Transitions in Evolution. Oxfordshire: Oxford University Press. ISBN 0-19-850294-X.
  • Mayr, Ernst. 2001. What Evolution Is. Novi Eboraci: Basic Books. ISBN 0-465-04426-3.
  • Olson, Wendy, et Brian Keith Hall. 2003. Keywords and concepts in evolutionary developmental biology. Cantabrigiae: Harvard University Press. ISBN 0-674-02240-8.
  • Fiorenzo Facchini, Evoluzione. Cinque questioni nel dibattito attuale, Jaka Book, Milano, 2012, ISBN 9788816411555.

Referansi

[bıvurne | çımeyi bıvurne]
  1. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2014-05-28. https://web.archive.org/web/20140528144807/http://global.britannica.com/EBchecked/topic/197367/evolution. 
  2. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-02. https://web.archive.org/web/20111102182615/http://evolution.berkeley.edu/evosite/evo101/IIIC1Mutations.shtml. 
  3. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2014-05-28. https://web.archive.org/web/20140528144807/http://global.britannica.com/EBchecked/topic/197367/evolution. 
  4. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-10-22. https://web.archive.org/web/20111022044822/http://evrimianlamak.org/e/Ana_Sayfa. 
  5. ↑ The Early Superstitions of Medicine, The Popular Science Monthly, May 1872, Volume 1, pp95-100,
  6. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-08. https://web.archive.org/web/20111108232547/http://www.evrimianlamak.org/e/P1:evrim_tarihi_2_3. 
  7. ↑ 7.0 7.1 http://www.evrimteorisi.org/index.php?option=com_content&view=article&id=283&Itemid=108
  8. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-09. https://web.archive.org/web/20111109000031/http://www.evrimianlamak.org/e/P1:evrim_tarihi_2_4. 
  9. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-08. https://web.archive.org/web/20111108232554/http://www.evrimianlamak.org/e/P1:evrim_tarihi_2_5. 
  10. ↑ Korotayev A., Malkov A., Khaltourina D. Introduction to Social Macrodynamics: Secular Cycles and Millennial Trends. Moscow: URSS, 2006. ISBN 5-484-00559-0
  11. ↑ Prof.Dr.Ali Demirsoy "Yaşamın Temel Kuralları Archived 2016-02-06 at the Wayback Machine", Meteksan Yayınları, Ankara 1990. ISBN 97577460307
  12. ↑ “1oo Prüfungsfragen Abitur Biologie” - Prof. Dr. Wilfried Probst, Bibliografisches İnstitut AG, Mannheim 2009
  13. ↑ Evolution Mensch” - Rosemarie Benke-Bursian, Gondram Yayınları, Bindlach 2006
  14. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2011-11-08. https://web.archive.org/web/20111108211850/http://www.evrimianlamak.org/e/P1:evrim_tarihi_3_2. 
  15. ↑ “Evolution und Biologische Vielfalt” - Prof. Dr. Wilfried Probst, Bibliografisches İnstitut & F.A. Brockhaus, Mannheim 2008
  16. ↑ Bowler, Peter J. (2003). Evolution: the history of an idea. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-23693-9.
  17. ↑ Hald, Anders (1998). A History of Mathematical Statistics. New York: Wiley. ISBN 0-471-17912-4.
  18. ↑ Şablon:Dergi kaynağı
  19. ↑ Mayr, Ernst: Systematics and the Origin of Species from a Viewpoint of a Zoologist, Harvard University Press 1942
  20. ↑ Huxley, Julian (2010): Evolution - The Modern Synthesis, MIT Press
  21. ↑ Sterelny, K. & Griffiths, P. E. (1999) Sex and Death: An Introduction to Philosophy of Biology p.217 University of Chicago Press. ISBN O-226-77304-3
  22. ↑ Freeman, S. & Herron, J.C., (2007)"Evolutionary Analysis" p. 364 Pearson Education Inc. ISBN 0-13-227584-8
  23. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2008-05-05. https://web.archive.org/web/20080505223033/http://bruceowen.com/introbiological/20104s12.htm. 
  24. ↑ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15262401
  25. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16724031
  26. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18319743
  27. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8796918
  28. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18852697
  29. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2689140/?tool
  30. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16485021
  31. ↑ author=Phillips PC |title=Epistasis—the essential role of gene interactions in the structure and evolution of genetic systems |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=9 |issue=11 |pages=855–67 |year=2008 |pmid=18852697 |doi=10.1038/nrg2452 |pmc=2689140
  32. ↑ name="Jablonk09">last1=Jablonka|first1=E.|last2=Raz|first2=G.|title=Transgenerational epigenetic inheritance: Prevalence, mechanisms and implications for the study of heredity and evolution.|journal=The Quarterly Review of Biology|volume=84|issue=2|pages=131–176|year=2009|url=http://compgen.unc.edu/wiki/images/d/df/JablonkaQtrRevBio2009.pdf%7Cpmid=19606595%7Cdoi=10.1086/598822}}
  33. ↑ name="Bossdorf10">Şablon:Dergi kaynağı
  34. ↑ Şablon:Kitap kaynağı
  35. ↑ name="Jablonka02">Şablon:Dergi kaynağı
  36. ↑ name="Laland06">Şablon:Dergi kaynağı
  37. ↑ name="Chapman98">title=Morphogenesis by symbiogenesis|last1 =Chapman|first1 =M. J.|last2 =Margulis|first2 =L.|journal=International Microbiology|volume=1|issue=4|pages=319–326|year=1998|url=http://www.im.microbios.org/04december98/14%20Chapman.pdf%7Cpmid=10943381}}
  38. ↑ last1=Wilson|first1=D. S.|last2=Wilson|first2=E. O.|title=Rethinking the theoretical foundation of sociobiology|journal=The Quarterly Review of Biology|volume=82|issue=4|year=2007|url=http://evolution.binghamton.edu/dswilson/wp-content/uploads/2010/01/Rethinking-sociobiology.pdf}}
  39. ↑ Wu R, Lin M (2006). "Functional mapping – how to map and study the genetic architecture of dynamic complex traits".Nat. Rev. Genet. 7 (3): 229–37.
  40. ↑ name="ref644">Ewens W.J. (2004). Mathematical Population Genetics (2nd Edition). Springer-Verlag, New York. ISBN 0-387-20191-2.
  41. ↑ Butlin RK, Tregenza T (1998). "Levels of genetic polymorphism: marker loci versus quantitative traits". Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. 353 (1366): 187–98.
  42. ↑ Wetterbom A, Sevov M, Cavelier L, Bergström TF (2006). "Comparative genomic analysis of human and chimpanzee indicates a key role for indels in primate evolution" .J. Mol. Evol. 63 (5): 682–90.
  43. ↑ Sawyer SA, Parsch J, Zhang Z, Hartl DL (2007). "Prevalence of positive selection among nearly neutral amino acid replacements in Drosophila" Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 104 (16): 6504–10
  44. ↑ Hastings, P J; Lupski, JR; Rosenberg, SM; Ira, G (2009). "Mechanisms of change in gene copy number". Nature Reviews. Genetics 10 (8): 551–564
  45. ↑ Carroll SB, Grenier J, Weatherbee SD (2005). From DNA to Diversity: Molecular Genetics and the Evolution of Animal Design. Second Edition. Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 1-4051-1950-0.
  46. ↑ Harrison P, Gerstein M (2002). "Studying genomes through the aeons: protein families, pseudogenes and proteome evolution". J Mol Biol 318 (5): 1155–74.
  47. ↑ Bowmaker JK (1998). "Evolution of colour vision in vertebrates". Eye (London, England)12 (Pt 3b): 541–7.
  48. ↑ Gregory TR, Hebert PD (1999). "The modulation of DNA content: proximate causes and ultimate consequences". Genome Res. 9 (4): 317–24.
  49. ↑ Hurles M 2004). "Gene duplication: the genomic trade in spare parts". PLoS Biol. 2 (7): E206.
  50. ↑ Liu N, Okamura K, Tyler DM (2008). "The evolution and functional diversification of animal microRNA genes" Cell Res. 18 (10): 985–96
  51. ↑ Siepel A (2009). "Darwinian alchemy: Human genes from noncoding DNA". Genome Res. 19 (10): 1693–5
  52. ↑ Orengo CA, Thornton JM (2005). "Protein families and their evolution-a structural perspective" Archived 2014-08-23 at the Wayback Machine. Annu. Rev. Biochem. 74 (1): 867–900.
  53. ↑ Long M, Betrán E, Thornton K, Wang W (2003). "The origin of new genes: glimpses from the young and old". Nat. Rev. Genet. 4 (11): 865–75.
  54. ↑ Wang M, Caetano-Anollés G (2009). "The evolutionary mechanics of domain organization in proteomes and the rise of modularity in the protein world". Structure 17 (1): 66–78.
  55. ↑ Weissman KJ, Müller R (2008). "Protein-protein interactions in multienzyme megasynthetases". Chembiochem 9 (6): 826–48
  56. ↑ Radding C (1982). "Homologous pairing and strand exchange in genetic recombination" Archived 2014-08-23 at the Wayback Machine. Annu. Rev. Genet. 16 (1): 405–37
  57. ↑ Agrawal AF (2006). "Evolution of sex: why do organisms shuffle their genotypes?". Curr. Biol. 16 (17): R696.
  58. ↑ Peters AD, Otto SP (2003). "Liberating genetic variance through sex". Bioessays 25 (6): 533–7.
  59. ↑ Goddard MR, Godfray HC, Burt A (2005). "Sex increases the efficacy of natural selection in experimental yeast populations". Nature 434 (7033): 636–40.
  60. ↑ Morjan C, Rieseberg L (2004). "How species evolve collectively: implications of gene flow and selection for the spread of advantageous alleles". Mol. Ecol. 13 (6): 1341–56.
  61. ↑ Boucher Y, Douady CJ, Papke RT, Walsh DA, Boudreau ME, Nesbo CL, Case RJ, Doolittle WF (2003)."Lateral gene transfer and the origins of prokaryotic groups" Archived 2014-08-23 at the Wayback Machine. Annu Rev Genet 37 (1): 283–328.
  62. ↑ Walsh T (2006). "Combinatorial genetic evolution of multiresistance". Curr. Opin. Microbiol. 9 (5): 476–82.
  63. ↑ Kondo N, Nikoh N, Ijichi N, Shimada M, Fukatsu T (2002). "Genome fragment of Wolbachia endosymbiont transferred to X chromosome of host insect". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 99(22): 14280–5.
  64. ↑ Sprague G (1991). "Genetic exchange between kingdoms". Curr. Opin. Genet. Dev. 1 (4): 530–3.
  65. ↑ Gladyshev EA, Meselson M, Arkhipova IR (2008). "Massive horizontal gene transfer in bdelloid rotifers". Science 320 (5880): 1210–3.
  66. ↑ Baldo A, McClure M (1 September 1999). "Evolution and horizontal transfer of dUTPase-encoding genes in viruses and their hosts". J. Virol. 73 (9): 7710–21
  67. ↑ River, M. C. and Lake, J. A. (2004). "The ring of life provides evidence for a genome fusion origin of eukaryotes". Nature 431 (9): 152–5.
  68. ↑ name=Futuyma>|son=Futuyma |ilk=Douglas J. |yazarlink=Douglas J. Futuyma |yıl=2005 |başlık=Evolution |yayımcı=Sinauer Associates, Inc |yer=Sunderland, Massachusetts |isbn=0-87893-187-2}}
  69. ↑ yazar=Lande R, Arnold SJ |yıl=1983 |başlık=The measurement of selection on correlated characters |dergi=Evolution |cilt=37 |sayfa=1210–26} |doi=10.2307/2408842}}
  70. ↑ name="Ayala">yazar=Ayala FJ |başlık=Darwin's greatest discovery: design without designer |dergi=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |cilt=104 Suppl 1 |sayı= |sayfa=8567–73 |yıl=2007 |pmid=17494753 |url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/104/suppl_1/8567 Archived 2008-04-08 at the Wayback Machine |doi=10.1073/pnas.0701072104}}
  71. ↑ http://www.nature.com/nrg/journal/v10/n2/full/nrg2506.html
  72. ↑ Şablon:Dergi kaynağı
  73. ↑ Kutschera U, Niklas K (2004). "The modern theory of biological evolution: an expanded synthesis". Naturwissenschaften 91 (6): 255–76. Bibcode 2004NW.....91..255K. doi: 10.1007/s00114-004-0515-y. PMID 15241603.
  74. ↑ For an overview of the philosophical, religious and cosmological controversies, see: Şablon:Dergi kaynağı
    *For the scientific and social reception of evolution in the 19th and early 20th centuries, see: Şablon:Dergi kaynağı
    *Şablon:Dergi kaynağı
    *Şablon:Dergi kaynağı
  75. ↑ Scott EC, Matzke NJ (2007). "Biological design in science classrooms". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.. 104 1 (suppl_1): 8669–76
  76. ↑ Şablon:Dergi kaynağı
  77. ↑ Şablon:Dergi kaynağı
  78. ↑ Şablon:Dergi kaynağı
  79. ↑ Şablon:Dergi kaynağı
  80. ↑ Understanding Creationism after Kitzmiller 2007
  81. ↑ Religious Differences on the Question of Evolution Archived 2010-04-22 at the Wayback Machine, Pew Forum, 2009-2-4
  82. ↑ nationalgeographic.com
Retrieved from "https://diq.wikipedia.org/w/index.php?title=Evolusyon&oldid=530611"