Η Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη

Η Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη (πλήρης τίτλος: "Η Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη, ήτοι το άνθος και αναγκαίον αυτής") αποτελεί διδακτικό, εκλαϊκευτικό έργο αποτελούμενο από μεταφράσεις αποσπασμάτων^[1] και απάνθισμα αφηγήσεων από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη που επιμελήθηκε ο Kερκυραίος Ορθόδοξος κληρικός Ιωαννίκιος Καρτάνος το 1536, όταν ήταν φυλακισμένος στη Βενετία. Έχει αποτελέσει εξέχον δείγμα του εκκλησιαστικού δημώδους λόγου, μοναδικό στο είδος του εκείνη την εποχή. Αιώνες πριν από την εμφάνιση του Διαφωτισμού, ο Καρτάνος διακήρυττε την ανάγκη να μορφωθεί ο ελληνικός λαός με έργα γραμμένα στη ζωντανή γλώσσα του^[2].

Τα θέματα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, που καλύπτουν το μισό περίπου βιβλίο, διανθίζονται από σχολιασμούς και άλλες διηγήσεις, καθώς, κοντά στη θρησκευτική διδασκαλία, περιλήφθηκαν θέματα ιστορίας-χρονογραφίας, εγκλυκλοπαιδικά, καθώς και θέματα καθημερινής πρακτικής. Οι πηγές τού έργου είναι ένα ιταλικό λαϊκό βιβλίο, έργα εκκλησιαστικής γραμματείας και χρονογραφικά κείμενα. Οι παραπομπές του σε πρωτότυπα ή μεταφρασμένα εδάφια της Αγίας Γραφής είναι σωστές και πλήρεις.

Τα προβλήματα της θρησκευτικής διδασκαλίας και η έλλειψη υποδομής και παιδείας ώθησαν τον Καρτάνο να ετοιμάσει ένα θρησκευτικό έργο με εύληπτη ύλη για τον λαό, ενώ είναι σαφές ότι το έργο του δεν είναι -ούτε αποτελούσε πρόθεση του συγγραφέα- θεολογικό. Στον πρόλογο του έργου ο Καρτάνος αναφέρει:

«Δεν το έκαμα διά τους διδασκάλους, αλλά διά τους αμαθείς ως εμέ και διά να καταλάβουν πάντες οι χειροτέχναι και αμαθείς την θεία Γραφήν, τόσον ναύται όσο και χειροτέχναι και γυναίκες και παιδιά και πάσα μικρός άνθρωπος, μόνον που να ηξεύρει να διαβάζει».

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός ότι το έργο του βρήκε πολύ μεγάλη απήχηση, καθώς μεταξύ των ετών 1536 και 1567 έγιναν τουλάχιστον 5 εκδόσεις, και μάλιστα για περισσότερα από 100 χρόνια ξεχώριζε στις προτιμήσεις των αναγνωστών σε όλο τον ελληνόφωνο κόσμο.

Ο Καρτάνος ταξίδεψε στον τότε τουρκοκρατούμενο και βενετοκρατούμενο ελληνικό χώρο, στην Κωνσταντινούπολη, τη Ρώμη και τους Αγίους Τόπους. Κατόπιν μετέβη για σπουδές στη Βενετία. Εκεί ο Καρτάνος συγκρούστηκε με τον μητροπολίτη Μονεμβασίας Αρσένιο επειδή ο Αρσένιος, ο οποίος είχε ασπασθεί τον Καθολικισμό, επιχείρησε κάποια μέρα της Σαρακοστής του 1534 να κηρύξει στην ελληνική Ορθόδοξη εκκλησία της Βενετίας, έχοντας την επίσημη άδεια των βενετικών αρχών^[3]. Η αντιπαράθεση με προσβλητικά λόγια είχε ως αποτέλεσμα την τριετή φυλάκισή του στη Βενετία, που έγινε αιτία για τη συγγραφή του βιβλίου.

Η εξαιρετική αποδοχή που είχε στον λαό το έργο του Καρτάνου, έφερε απέναντί του τον κατ' εξοχήν πολέμιό του, τον πολυγραφότατο υπέρμαχο της ορθοδοξίας και της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, τον Ζακύνθιο μοναχό Παχώμιο Ρουσάνο, ο οποίος τον αποκάλεσε «αιρεσιάρχη» και τους οπαδούς του «Καρτανίτας» και «Ιωαννικιανούς», προσπαθώντας να προκαλέσει την εκκλησιαστική του καταδίκη^[4]. Αντικείμενο των δριμείων επιθέσεων του Ρουσάνου αποτέλεσε όχι μόνο η «λαϊκή» του γλώσσα^[5], τα «αδόκιμα ελληνικά» του και το «ιταλικό λεξιλόγιό» του, αλλά κυρίως τα «δογματικά λάθη», τα οποία σύμφωνα με την Ορθόδοξη Εκκλησία «έφεραν σε κίνδυνο το ορθόδοξο ποίμνιο». Αίτια των σφαλμάτων του έχουν θεωρηθεί η ανάμειξη με θρύλους που προέρχονταν από το ιταλικό βιβλίο Fioretto di tutta la Biblia historiato^[6] ή κατ' άλλους El Fiore di tutta la Biblia Historiato^[7] (παρόμοια βιβλία είχαν καταδικαστεί από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία μέσω του Index Librorum Prohibitorum βάσει της Συνόδου του Τριέδου) και ο επηρεασμός από τα απόκρυφα ευαγγέλια (όπως π.χ. το θεωρούμενο ως απόκρυφο Ευαγγέλιο της Παιδικής Ηλικίας του Ιησού).^[8]. Κατά μαρτυρία του ίδιου, η επίσημη Εκκλησία δεν πήρε επίσημη θέση υποστηρίζοντας ή καταδικάζοντας το βιβλίο.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο απομάκρυνε τον Καρτάνο ως "ετερόδοξο" καθώς θεώρησε ότι η απουσία των απαραίτητων θεολογικών προϋποθέσεων και της αναγκαίας γλωσσικής υποδομής τον οδήγησαν, σύμφωνα με τον Βούλγαρη, σε πολλές και σημαντικές δογματικές πλάνες και κακοδοξίες^[9]. Σύμφωνα με την Κακουλίδη-Πάνου, οι "αποκλίσεις" του Καρτάνου δεν ήταν αιρετική διδασκαλία αλλά λεπτές αποκλίσεις από τη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που οφείλονταν κυρίως σε άγνοια ή αδυναμία κριτικής θεώρησης των πρωτοτύπων του. Ο Καρτάνος, που θεωρείται ότι είχε επηρεαστεί από τον πανθεϊσμό και τον αντιτριαδισμό^[10], τελικά αφαίρεσε τις επίμαχες παραγράφους σε νεότερη έκδοση του έργου του^[11], δηλώνοντας ότι οι διορθώσεις έγιναν «μετά πολλής επιμελείας»^[12]. Παρά τις περικοπές που έκανε στην πέμπτη έκδοση, δεν δόθηκε στον Καρτάνο το αρχιερατικό αξίωμα που επιζητούσε από τον πατριάρχη ως ανταμοιβή για το βιβλίο του, και έτσι, μετά την αποτυχία του, επέστρεψε στη Ναύπακτο.

Αν και η μετάφραση του κειμένου της Αγίας Γραφής δεν γίνεται συστηματικά σε συνεχές κείμενο, πράγμα που δεν περιλαμβανόταν στις προθέσεις του συγγραφέα, ο Καρτάνος δίκαια μπορεί να θεωρείται ο πρώτος που δοκίμασε τη "μετάφραση" σε τέτοια έκταση^[13], και επομένως πρόδρομος της μετάφρασης της Καινής Διαθήκης του Μαξίμου Καλλιπολίτη, υπό την αιγίδα του Κυρίλλου Λούκαρη, που τυπώθηκε το 1638, εκατό χρόνια αργότερα από τις πρώτες απόπειρες του Καρτάνου.

Το έργο αυτό έχει κυκλοφορήσει σε έκδοση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας το 1988 και σε αναθεωρημένη έκδοση το 2000 με τη φιλολογική επιμέλεια της Eλένης Κακουλίδη-Πάνου (ISBN 960-7779-09-6).

Υποσημειώσεις

↑ Η καθηγήτρια Κακουλίδη-Πάνου, μετά από την καταγραφή περίπου 200 εδαφίων που μεταφράζονται από την Αγία Γραφή, αναφέρει: «Τα σημεία όπου τα αποσπάσματα ή τα μικρότερα χωρία αποδίδονται σε μετάφραση είναι πάμπολλα σε ένα κείμενο που κατεξοχήν ασχολείται με τη διδασκαλία της Αγίας Γραφής». Σύμφωνα με τον καθηγητή Ι. Καραβιδόπουλο, τα αποσπάσματα αυτά αριθμούν 150.
↑ Ο Καρτάνος αναφέρει ότι σκοπός του ήταν «να ημπορέσω να πεζεύσω την θείαν Γραφήν εις κοινήν γλώτταν», απευθυνόμενος «προς τους αδαήμωνας».
↑ Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Larousse-Britannica, λήμμα: «Καρτάνος, Ιωαννίκιος». Η εν Βενετία Ελληνική Κοινότης και οι μητροπολίται Φιλαδελφείας, Μ.Ι. Μανούσακα, 1969-70.
↑ Ο Ρουσάνος υποστήριξε ότι «δι' αμπορίαν εις Ακυληίαν στελλόμενος καντεύθεν εις αισχρουργίας εμπεσών ενεβλήθη εις φυλακήν», ότι το βιβλίο το έγραψε «διά κενοδοξίαν» και φυλακίστηκε «δι' αταξίαν, ως οι αυτόν ειδότες και τα έργα αυτού μαρτυρούσιν» και ακόμη ότι «απεκρούσθη παρά του πατριάρχου ως ετερόδοξος και ανάξιος κριθείς ποίμνης ηγήσασθαι, λύκος ων εναργής».
↑ Ο ίδιος ο Καρτάνος ανέφερε: «Πλην δε είναι τινές διδάσκαλοι και σοφοί άνδρες, όπου τούτα αυτών δεν τους αρέσουν διότι είναι πολλά κοινά, και έχουν το εις εντροπήν να απλώνομεν έτσι την θείαν Γραφήν, αλλ' επειδή ως είπα άνωθεν της υμετέρας αγάπης ότι δεν το έκαμα δι' αυτούς τους σοφούς και διδασκάλους, αλλά δια τους αμαθείς».
↑ Σε κάποιες αναφορές της πρόσφατης βιβλιογραφίας χρησιμοποιείται το όνομα του συγγραφέα ως ο τίτλος του έργου. Η αναφορά σε πρόσωπο με το όνομα Φιορέτι (Fioretti) θεωρείται από την καθηγήτρια Κακουλίδη-Πάνου, λάθος, που προήλθε από σύγχυση με το τίτλο του ιταλικού έργο του 1478 Fioretto di tutta la Biblia historiato [et de novo in ligua Tosca voretto], του οποίου μεγάλο μέρος οικειοποιήθηκε στο έργο του ο Καρτάνος. Πάντως ο ίδιος απέφυγε επιμελώς να αναφέρθεί σε αυτή την κύρια πηγή του έργου του.
↑ Moses Gaster, "Ilchester Lectures on Greeko-Slavonic Literature, Trubner & co., 1887, σελ. 181
↑ Gerhard Podskalskyh, Η Ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας 1453-1821, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2005, σελ. 145
↑ Βούλγαρης Χρ., Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην, Αθήνα, 2003, Τόμος Β', σελ. 1358
↑ Στεφανίδου Β., Εκκλησιαστική Ιστορία, Παπαδημητρίου, 1958, σελ. 714. Σε αντίθεση με αυτή την άποψη, στο δεύτερο κεφάλαιο του έργου, ο Καρτάνος πραγματεύεται με βάση το ιταλικό πρωτότυπο το δόγμα της Αγίας Τριάδας διανθίζοντας μάλιστα τα επιχειρήματα με δογματικά κείμενα συγγραφέων ή υμνογράφων της Ορθόδοξης Εκκλησίας και -σε αντίθεση με το ιταλικό πρωτότυπο- διατυπώνει την αρχή ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα.
↑ Από την έκδοση του 1567 αφαιρέθηκαν 17 κεφάλαια, τα πιο επίμαχα από όσα κατηγορήθηκαν για κακοδοξία, τα οποία αφορούσαν κυρίως απόκρυφες αφηγήσεις.
↑ Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Larousse-Britannica, λήμμα: «Καρτάνος, Ιωαννίκιος».
↑ Στο έργο του Ιστορικαί Μελέται (Ιεροσόλυμα, 1907), ο Χ. Παπαδόπουλος σημειώνει: «Ο Καρτάνος μετά τους Εβραίους υπήρξεν ο πρώτος Έλλην ο αποπειραθείς να μεταφράση την Αγίαν Γραφήν εις το απλοελληνικόν ιδίωμα».

Βιβλιογραφία

Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη, Ιωαννίκιος Καρτάνος, Επιμέλεια Eλένη Κακουλίδη-Πάνου, 2000, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.
Το Ζήτημα της Μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ' αιώνα, Γεώργιος Μεταλληνός, 2004, Εκδόσεις Αρμός.
Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, Ιωάννης Καραβιδόπουλος, 1998, Εκδόσεις Πουρναράς.

Πρόσθετη ανάγνωση

Άρθρο της εφημερίδας Το Βήμα, 29 Οκτωβρίου 2000: Η απόδοση της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης στη δημώδη γλώσσα του 16ου αιώνα από τον Κερκυραίο ιερομόναχο Ιωαννίκιο Καρτάνο και ο διχασμός στους κόλπους της Ορθοδοξίας.
Άρθρο της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, 22 Απριλίου 2005: Η μετάφραση των Γραφών, η θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας και η θέση του Ιωαννίκιου Καρτάνου.
Άρθρο της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, 15 Νοεμβρίου 2000: Παλαιά τε και Nέα Διαθήκη.

[1] Η καθηγήτρια Κακουλίδη-Πάνου, μετά από την καταγραφή περίπου 200 εδαφίων που μεταφράζονται από την Αγία Γραφή, αναφέρει: «Τα σημεία όπου τα αποσπάσματα ή τα μικρότερα χωρία αποδίδονται σε μετάφραση είναι πάμπολλα σε ένα κείμενο που κατεξοχήν ασχολείται με τη διδασκαλία της Αγίας Γραφής». Σύμφωνα με τον καθηγητή Ι. Καραβιδόπουλο, τα αποσπάσματα αυτά αριθμούν 150.

[2] Ο Καρτάνος αναφέρει ότι σκοπός του ήταν «να ημπορέσω να πεζεύσω την θείαν Γραφήν εις κοινήν γλώτταν», απευθυνόμενος «προς τους αδαήμωνας».

[3] Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Larousse-Britannica, λήμμα: «Καρτάνος, Ιωαννίκιος». Η εν Βενετία Ελληνική Κοινότης και οι μητροπολίται Φιλαδελφείας, Μ.Ι. Μανούσακα, 1969-70.

[4] Ο Ρουσάνος υποστήριξε ότι «δι' αμπορίαν εις Ακυληίαν στελλόμενος καντεύθεν εις αισχρουργίας εμπεσών ενεβλήθη εις φυλακήν», ότι το βιβλίο το έγραψε «διά κενοδοξίαν» και φυλακίστηκε «δι' αταξίαν, ως οι αυτόν ειδότες και τα έργα αυτού μαρτυρούσιν» και ακόμη ότι «απεκρούσθη παρά του πατριάρχου ως ετερόδοξος και ανάξιος κριθείς ποίμνης ηγήσασθαι, λύκος ων εναργής».

[5] Ο ίδιος ο Καρτάνος ανέφερε: «Πλην δε είναι τινές διδάσκαλοι και σοφοί άνδρες, όπου τούτα αυτών δεν τους αρέσουν διότι είναι πολλά κοινά, και έχουν το εις εντροπήν να απλώνομεν έτσι την θείαν Γραφήν, αλλ' επειδή ως είπα άνωθεν της υμετέρας αγάπης ότι δεν το έκαμα δι' αυτούς τους σοφούς και διδασκάλους, αλλά δια τους αμαθείς».

[6] Σε κάποιες αναφορές της πρόσφατης βιβλιογραφίας χρησιμοποιείται το όνομα του συγγραφέα ως ο τίτλος του έργου. Η αναφορά σε πρόσωπο με το όνομα Φιορέτι (Fioretti) θεωρείται από την καθηγήτρια Κακουλίδη-Πάνου, λάθος, που προήλθε από σύγχυση με το τίτλο του ιταλικού έργο του 1478 Fioretto di tutta la Biblia historiato [et de novo in ligua Tosca voretto], του οποίου μεγάλο μέρος οικειοποιήθηκε στο έργο του ο Καρτάνος. Πάντως ο ίδιος απέφυγε επιμελώς να αναφέρθεί σε αυτή την κύρια πηγή του έργου του.

[7] Moses Gaster, "Ilchester Lectures on Greeko-Slavonic Literature, Trubner & co., 1887, σελ. 181

[8] Gerhard Podskalskyh, Η Ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας 1453-1821, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2005, σελ. 145

[9] Βούλγαρης Χρ., Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην, Αθήνα, 2003, Τόμος Β', σελ. 1358

[10] Στεφανίδου Β., Εκκλησιαστική Ιστορία, Παπαδημητρίου, 1958, σελ. 714. Σε αντίθεση με αυτή την άποψη, στο δεύτερο κεφάλαιο του έργου, ο Καρτάνος πραγματεύεται με βάση το ιταλικό πρωτότυπο το δόγμα της Αγίας Τριάδας διανθίζοντας μάλιστα τα επιχειρήματα με δογματικά κείμενα συγγραφέων ή υμνογράφων της Ορθόδοξης Εκκλησίας και -σε αντίθεση με το ιταλικό πρωτότυπο- διατυπώνει την αρχή ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα.

[11] Από την έκδοση του 1567 αφαιρέθηκαν 17 κεφάλαια, τα πιο επίμαχα από όσα κατηγορήθηκαν για κακοδοξία, τα οποία αφορούσαν κυρίως απόκρυφες αφηγήσεις.

[12] Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Larousse-Britannica, λήμμα: «Καρτάνος, Ιωαννίκιος».

[13] Στο έργο του Ιστορικαί Μελέται (Ιεροσόλυμα, 1907), ο Χ. Παπαδόπουλος σημειώνει: «Ο Καρτάνος μετά τους Εβραίους υπήρξεν ο πρώτος Έλλην ο αποπειραθείς να μεταφράση την Αγίαν Γραφήν εις το απλοελληνικόν ιδίωμα».

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]