Τρικάρηνος Όφις

Συντεταγμένες: 41°00′20.33″N 28°58′30.43″E / 41.0056472°N 28.9751194°E / 41.0056472; 28.9751194

Ο Τρικάρηνος Όφις (πολυτονικό: Τρικάρηνος Ὄφις, τουρκικά: Yılanlı Sütun / Γιλάνλι Σουτούν), επίσης γνωστός ως και ο τρίποδας των Δελφών, τρικέφαλο φίδι, Στήλη των Όφεων, ή ο τρίποδας των Πλαταιών, είναι μια αρχαία ορειχάλκινη στήλη στην περιοχή του Ιππόδρομου της Κωνσταντινούπολης. Αποτελούσε τη στήριξη ενός ενός αρχαίου ελληνικού χρυσού τρίποδα του 5ου αιώνα π.Χ. ο οποίος αρχικά βρισκόταν στους Δελφούς, και αργότερα μετακινήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α´το 324. Ο τρίποδας κατασκευάστηκε προς ανάμνηση των Ελλήνων οι οποίοι σκοτώθηκαν πολεμώντας στην μάχη των Πλαταιών (479 π.Χ.) εναντίον των Αχαιμενιδών Περσών κατά τους Περσικούς πολέμους, και σύμφωνα με τον Ηρόδοτο το μέταλλο που χρησιμοποιήθηκε προήλθε από το λιώσιμο των Περσικών όπλων. Ο τρίποδας είχε ύψος 8 μέτρα και οι κεφαλές των φιδιών παρέμεναν ανέπαφες επάνω στη στήλη ως και τα τέλη του 17ου αιώνα.^[1]^[2]^[3]^[4]

Τον Δεκέμβριο του 2015 τοποθετήθηκε αντίγραφο της στήλης στην αρχική τοποθεσία στους Δελφούς.^[5]^[6]

Κλασική αρχαιότητα

Κατασκευή

Το μνημείο κατασκευάστηκε την άνοιξη του 478 π.Χ., μερικούς μήνες μετά την ήττα των Περσών στη μάχη των Πλαταιών τον Αύγουστο του 479 π.Χ. από τον συνασπισμό των ελληνικών πόλεων κρατών και τοποθετήθηκε στον ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ήταν το ένα από τα 2 γνωστά μνημεία στα οποία χαράχτηκαν τα ονόματα των πόλεων που συμμετείχαν, με το άλλο να είναι το άγαλμα του Ολυμπίου Διός το οποίο δεν διασώζεται πλέον, και είναι πιθανό πως υπήρξε και ένα 3ο μνημείο με το άγαλμα του Ποσειδώνα στην περιοχή του Ισθμού της Κορίνθου το οποίο πιθανώς περιείχε μια παρόμοια αφιέρωση.^[7]^[8]Υπήρχαν μικρές διαφορές με κάποιες πόλεις που ονομάζονται στο μνημείο των Δελφών (Θεσπιείς, Ερετριείς, Λευκάς, Σίφνος) το οποίο θεωρείται και το αρχικό, να μην αναφέρονται στο μνημείο της Ολυμπίας.^[1]

Μετά τη μάχη των Πλαταιών η οποία ήταν και η τελευταία των ελληνοπερσικών πολέμων, οι Έλληνες έκτισαν την ορειχάλκινη στήλη προς ανάμνηση των 31 πόλεων-κρατών που συμμετείχαν στη μάχη, με τους τρείς όφεις -ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης αναφέρουν ένα φίδι με 3 κεφαλές- οι οποίοι τυλίγονταν ο ένας γύρω από τον άλλο σχηματίζονταν το κύριο σώμα της στήλης, και τα κεφάλια να καταλήγουν στην κορυφή της.^[8]^[9]

Αρχική επιγραφή και Παυσανίας

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η ορειχάλκινη στήλη χτίστηκε από το μέταλλο των Περσικών όπλων στο πεδίο της μάχης, το όλο μνημείο ήταν αφιερωμένο στο θεό Απόλλωνα και τοποθετήθηκε δίπλα στον βωμό του θεού στους Δελφούς.^[8] Ο Θουκυδίδης επίσης αναφέρει πως η αρχική επιγραφή ανέφερε μόνο τον Σπαρτιάτη στρατηγό Παυσανία κατά την επιθυμία του ίδιου,^[9] εξιστορώντας πως ως ο ηγέτης των Ελλήνων νίκησε τους Μήδες, με την παρακάτω επιγραφή:^[4]

Επιγραφή^[10]^[11]	Σύγχρονη απόδοση
Ἐλλήνων ἀρχηγὸς ἐπεὶ στρατὸν ὣλεσε Μήδων, Παυσανίας Φοίβω μνῃμ’ ἀνέθηκε τόδε	Ο αρχηγός των Ελλήνων ο οποίος νίκησε τον στρατό των Μηδών, o Παυσανίας στον Φοίβο (Απόλλωνα) αφιέρωσε τούτο

Ωστόσο οι υπόλοιποι Σπαρτιάτες έσβησαν το επίγραμμα αυτό, και τοποθέτησαν τα ονόματα των 31 ελληνικών πόλεων που συμμετείχαν. Ο κατάλογος των ονομάτων φαίνεται να οριστικοποιήθηκε το 479 π.Χ., έτος κατά το οποίο έγινε το αφιέρωμα του μνημείου.^[2]^[9]

Ο συγγραφέας του 2ου αιώνα μ.Χ. Αθήναιος αναφέρει πως ο Παυσανίας επιμένοντας στο να αποθανατιστεί για τη συμβολή του στη μάχη, κατά την άλωση της πόλης του Βυζαντίου από την κατοχή των Περσών, οικιοποιήθηκε ένα ορειχάλκινο κρατήρα πάνω στον οποίο χάραξε το παρακάτω επίγραμμα:

Επιγραφή^[12]^[11]	Σύγχρονη απόδοση
μνᾳμ ἀρετᾳς ἀνέθηκε Ποσειδάωνι ἃνακτι Παυσανίας, ἃρχων Ἐλλάδος ἐυρυχόρου, πόντου ἐπ’ Εὐξείνου, Λακεδαιμόνιος γένος, υἰός Κλεομβρότου, ἀρχαίας Ἡρακλέος γενεᾳς	ανεγέρθηκε προς τιμή του Ποσειδώνα από τον Παυσανία, άρχοντα της ευρυχώρου Ελλάδος, στον Εύξεινο Πόντο, Λακεδαιμόνιος το γένος, γιός του Κλεόμβροτου, της αρχαίας γενιάς του Ηρακλή

Σύντομα αργότερα μετά την παραμονή του στο Βυζάντιο, ο Παυσανίας φέρεται να άλλαξε στρατόπεδο και να προσέφερε τις υπηρεσίες του στην πλευρά των Περσών, πιθανώς λόγω της έλλειψης αναγνώρισης που θεωρούσε πως υπήρχε για τη συμβολή του στη μάχη των Πλαταιών.

Επιγραφές πόλεων

Οι επιγραφές διασώζονται σε μεγάλο βαθμό έως και σήμερα, και υπάρχουν συνολικά 31 πόλεις οι οποίες αναφέρονται στην Σπαρτιατική διάλεκτο, και θεωρείται πως οι πόλεις είναι οργανωμένες σε 3 κύριες ομάδες επιρροής, της Σπάρτης, της Κορίνθου, και των Αθηνών.^[1]^[2]Οι επιγραφές εμφανίζονται σε μια μόνο πλευρά της στήλης και δεν βρίσκονται περιμετρικά της. Η στήλη αποτελείται από 28 σπείρες, εκ των οποίων οι 15 μόνο περιέχουν εγχαράξεις, οι οποίες ξεκινούν από την 3η σπείρα από τη βάση και καταλήγουν στην 13η προς την κορυφή.^[4]

Σπείρα στήλης	Τμήμα επιγραφών	Γραμμή	Χάραξη (προσέγγιση)^[13] _{* = δυσανάγνωστο κείμενο}	Επιγραφική σημείωση^[14]^[1]	Σύγχρονη απόδοση	Επιρροή
13η	Α´	1 2 3	ΤΟ* ΠΟΛΕΜΟΝ * ΠΟΛΕΜΕΟΝ	τ̣ο[ίδε τὸν] πόλεμον [ἐ]- πολ[έ]μεον	σε αυτόν τον πόλεμο πολέμησαν
12η	Β´	4 5 6	ΛΑΚΕΔ* ΑΘΑΝΑ* ΚΟΡΙΝΘΙΟΙ	Λακ̣εδ̣[αιμόνιοι] Ἀθαναῖο[ι] Κορίνθιοι	Λακεδαιμόνιοι Αθηναίοι Κορίνθιοι	Σπάρτη Αθήνα Κόρινθος
11η	Γ´	7 8 9	ΤΕϾEA ΣFΚVON*I AICINATAI	Τεγεᾶ[ται] Σικυόν[ιο]ι Αἰγινᾶται	Τεγεάτες Σικυόνιοι Αιγινήτες	Σπάρτη Σπάρτη Σπάρτη
10η	Δ´	10 11 12	MEϹAREΣ ΕΠΙDΑVRIOI ER*OMENIOI	Μεγαρε͂ς Ἐπιδαύριοι Ἐρχομένιοι	Μεγαρείς Επιδαύριοι Ορχομένιοι	Σπάρτη Σπάρτη Σπάρτη
9η	Ε´	13 14 15	ΦΛΕΙΑΣΙΟΙ ΤRΟΙΑΝΟΙΟΙ ΕRMIONEΣ	Φλειάσιοι Τροζάνιοι Ἑρμιονε͂ς	Φλειάσιοι Τροιζήνιοι Ερμιονείς	Σπάρτη Σπάρτη Σπάρτη
8η	ΣΤ´	16 17 18	TIPVNΘΙΟΙ ΛΑΤΑΙΕΣ ϴΕΠΙΕΣ	Τιρύνθιοι Πλαταιε͂ς Θεσπιε͂ς	Τιρύνθιοι Πλαταιείς Θεσπιείς	Σπάρτη Αθήνα -
7η	Ι´	19 20 21 22	ΜVΚΑΝΕΣ ΚΕΙΟΙ ΜΑΛΙΟΙ ΤΕΝΙΟΙ	Μυκανε͂ς Κεῖοι Μάλιοι Τένιοι	Μυκηνείς Κίοι Μήλιοι Τήνιοι	Σπάρτη Αθήνα Αθήνα Αθήνα
6η	ΙΑ´	23 24 25	ΝΑΧΙΟΙ ΕRETRIEΣ *ΑΛΚΙΔΕΣ	Νάξιοι Ἐρετριε͂ς Χαλκιδε͂ς	Νάξιοι Ερετριείς Χαλκιδείς	Αθήνα Αθήνα Αθήνα
5η	ΙΒ´	26 27 28	ΣΤVΡΕΣ FΑΛΕΙΟΙ ΠΟΤΕΙΔΑΙΑΤΑΙ	Στυρε͂ς Ϝαλεῖοι Ποτειδαιᾶται	Στυρείς Ηλείοι Ποτιδαιάτες	Αθήνα Σπάρτη Κόρινθος
4η	ΙΓ´	29 30 31 32	ΛΕVΚΑΔΙΟΙ FANAKTOΡΙΕΣ ΚV*NIOI ΣΙΦΝΙΟΙ	Λευκάδιοι Ϝανακτοριε͂ς Κύθνιοι Σίφνιοι	Λευκάδιοι Ανακτορείς Κύθνιοι Σίφνιοι	Κόρινθος Κόρινθος Αθήνα Αθήνα
3η	ΙΔ´	33 34	ΑΜΠRΑΚΙΟΤΑΙ ΛΕΠRΕΑΤΑΙ	Ἀμπρακιο͂ται Λεπρεᾶται	Αμβρακιώτες Λεπρεάτες	Κόρινθος Σπάρτη

Πέρα από τις πόλεις, ο ίδιος ο χρυσός τρίποδας τον οποίο η στήλη στήριζε αναφέρεται από τον Διώδορο τον Σικελιώτη πως είχε επιγραφή με το παρακάτω κείμενο:

Επιγραφή^[11]	Σύγχρονη απόδοση
Ἑλλάδος εὐρυχόρου σωτῆρες τονδ’ ἀνέθηκαν, δουλοσύνης στυγερᾳς ρυσάμενοι πόλιας	Οι σωτήρες της ευρυχώρου Ελλάδος ανέγειραν τούτο, έχοντας απαλλάξει τις πόλεις τους από τη στυγερή δουλοσύνη

Καταστροφή του τρίποδα

Ο ιστορικός του 2ου αιώνα μ.Χ. Παυσανίας αναφέρει πως ο χρυσός τρίποδας ήρθε στην κατοχή των Φωκαέων το 358 π.Χ. οι οποίοι και έλιωσαν τον χρυσό τρίποδα χρησιμοποιώντας τον χρυσό για έκδοση νομισμάτων ώστε να στηρίξουν τα έξοδα τους κατά την διάρκεια του πολέμου κατά της Αμφικτυονικής συμμαχίας.^[15]^[4]

Ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδος

Κατά τις μαρτυρίες του Γάλλου συγγραφέα Πέτρου Γύλλιου, η στήλη μεταφέρθηκε από τους Δελφούς στην Κωνσταντινούπολη μετά από διάταγμα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου κατά την περίοδο 306 με 307 μ.Χ., κατά την επέκταση και καλλωπισμό της αρχαίας πόλης του Βυζαντίου πάνω στην οποία χτίστηκε η Κωνσταντινούπολη. Η στήλη τοποθετήθηκε στην περιοχή του Ιπποδρόμου όπου βρισκόταν μαζί με το πλήθος άλλων μνημείων τα οποία ο Κωνσταντίνος περισυνέλλεξε από τις διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας και έφερε στην πόλη. Αναφορές στους δελφικούς τρίποδες που βρίσκονταν στον ιππόδρομο κάνουν και ο Ευσέβιος της Καισαρείας και ο Σωκράτης Σχολαστικός ο οποίος αναφέρεται στον τρίποδα ως ὁ σεμνὸς τρίπους, καθώς και ο ιστορικός του 6ου αιώνα Ζώσιμος και ο λόγιος του 14ου αιώνα Νικηφόρος Κάλλιστος.^[3]^[4]

Κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου υπάρχουν διάφορα έργα τα οποία κάνουν πιθανές αναφορές στο μνημείο, όπως οι Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί έργο του 8ου/9ου αιώνα στο οποίο αναφέρεται μνημείο με το επίγραμμα των Μηδών (τῶν Μήδων τοῦ ἐλεγείου), καθώς και το σύγγραμμα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως του 11ου αιώνα όπου γίνεται αναφορά για δελφικό τρίποδα και τις επιγραφές του. Από τον 15ο αιώνα και έπειτα κυκλοφόρησε η φήμη πως ο Τρικάρηνος Όφις ήταν κάποτε συντριβάνι. Ο Ιταλός οδοιπόρος του 15ου αιώνα Κριστόφορο Μπουοντελμόντι επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη την δεκαετία του 1420 και ανέφερε πως κατά τις εορταστικές περιόδους τα 3 κεφάλια ανέβλυζαν νερό, κρασί και γάλα αντίστοιχα, ωστόσο θεωρείται αβέβαιο το αν είδε όντως κάτι τέτοιο ή απλώς έκανε μια αναφορά σε μια λαϊκή παράδοση, η οποία όμως αργότερα αναφέρθηκε και από τον Ισπανό Pero Tafur (c. 1435-9) και τον Wolf von Zülnhart με μικρές παραλλαγές. Τον 19ο αιώνα ανακαλύφθηκαν από Βρετανούς αρχαιολόγους σωληνώσεις κάτω από τον τρίποδα οι οποίες φαίνεται να ενισχύουν την υπόθεση σχετικά με το συντριβάνι.^[4]

Οθωμανική περίοδος

Η στήλη διασώθηκε από τις 2 αλώσεις της Κωνσταντινούπολης, το 1204 από τους σταυροφόρους της Δ´ Σταυροφορίας, και αυτή του 1453 από τους Οθωμανούς, καθώς παρότι ο χαλκός ήταν πολύτιμο μέταλλο για λιώσιμο και εκμετάλλευση η στήλη θεωρούνταν πως είχε μαγικές ιδιότητες. Το οθωμανικό χρονικό Hünername στα τέλη του 16ου αιώνα, αναφέρει πως ο πατριάρχης Γεννάδιος προειδοποίησε τον Μωάμεθ τον Πορθητή πως αν κατέστρεφε τη στήλη η πόλη θα γέμιζε με φίδια, ο οποίος ωστόσο δεν τον άκουσε και κατέστρεψε μια από τις κεφαλές της στήλης με το όπλο του.^[4]Αρκετά νωρίτερα ο Kemal Pashazade ανέφερε επίσης τις αποτροπαϊκές ιδιότητες ως προς τα φίδια το 1512 λέγοντας πως ο Κωνσταντίνος είχε κατασκευάσει το μνημείο αυτό γι'αυτό τον σκοπό. Παρόμοιες παλαιότερες αναφορές υπήρχαν και από Ρώσους και Ισπανούς ταξιδευτές και αξιωματούχους.^[4]

Στα τέλη του 17ου αιώνα εμφανίζεται να συμβαίνει η απώλεια των κεφαλών, όπου υπάρχουν διάφορες διηγήσεις για το τι συνέβη. Σύμφωνα με μια από αυτές ήταν ένας μεθυσμένος Πολωνός, μέλος διπλωματικής αποστολής, ο οποίος κατέστρεψε τα κεφάλια από το μνημείο. Ωστόσο σύμφωνα με τα οθωμανικά χρονικά της εποχής το μέταλλο απλώς δεν άντεξε το βάρος των κεφαλών και μετά από 2 χιλιετίες κατέρρευσε στις 20 Οκτωβρίου του 1700. Μια από τις κεφαλές ανακαλύφθηκε κατά τις εργασίες συντήρησης του ναού της Αγίας Σοφίας στα μέσα του 19ου αιώνα, κάτι που δείχνει πως οι κεφαλές είχαν μεταφερθεί μακρύτερα από την περιοχή όπου βρίσκοταν το μνημείο. Η εξέταση της κεφαλής που διασώζεται σήμερα και βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο Κωνσταντινούπολης δείχνει στο πίσω μέρος της κεφαλής ενδείξεις χτυπημάτων από κοφτερά αντικείμενα, πιθανώς τσεκούρια.^[4]