[kontrolita revizio][atendante kontrolon]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Neniu resumo de redakto
 
(45 mezaj versioj de 11 uzantoj ne montriĝas)
Linio 1:
{{redaktata|Kani}}
:''Pri la aliaj signifoj de TEO rigardu en [[TEO]].''
----
 
[[Dosiero:Malaysia-teaTea plantationBanner3.jpg|etacenter|dekstra|300px|Te-[[plantejo]] en [[Malajzio]].775px]]
[[Dosiero:Longjing tea steeping in gaiwanTea_in_different_grade_of_fermentation.jpg|eta|dekstra250ra|250px|Infuzioteotrinkaĵoj rezultantaj de teofolioj de malsamaj gradoj de [[verda teofermentado]].]]
[[Dosiero:Malaysia-tea plantation.jpg|eta|250x250px|Te-[[plantejo]] en [[Malajzio]].]]
'''Teo''' estas azia [[arbedo]] ({{Lang-la|Camellia sinensis}} [kamElia sinEnsis] = [[Ĉinia kamelio]]), kies freŝa foliaro sekigita estas uzata por prepari [[infuzaĵo]]n. Sekigitajn [[folio]]jn oni metas en tre varman [[Akvo|akvon]]. Post kelkaj [[Minuto|minutoj]], la teo pretas kaj trinkeblas. Tiukadre la termino "'''teo'''" uzatas por esprimi ambaŭ jenajn aliajn signifojn: nome kaj la sekigitaj folioj de la [[tearbedo]] kaj la [[trinkaĵo]] [[infuzo|infuze]] preparita el folioj de tearbo.
[[Dosiero:Longjing tea steeping in gaiwan.jpg|eta|dekstra|250ra|Infuzio de [[verda teo]].]]
'''Teo''' estas azia [[arbedo]] ({{Lang-la|Camellia sinensis}} [kamElia sinEnsis] = [[Ĉinia kamelio]]), kies freŝa foliaro sekigita estas uzata por prepari [[infuzaĵo]]n. Sekigitajn [[folio]]jn oni metas en tre varman [[Akvo|akvonakvo]]n. Post kelkaj [[Minuto|minutojminuto]]j, la teo pretas kaj trinkeblas. Tiukadre la termino "'''teo'''" uzatas por esprimi ambaŭ jenajn aliajn signifojn: nome kaj la sekigitaj folioj de la [[tearbedo]] kaj la [[trinkaĵo]] [[infuzo|infuze]] preparita el folioj de tearbo.
 
Ekzistas diversaj manieroj prepari teon:
Linio 14 ⟶ 15:
Gravas scii, ke ne ekzistas organizaĵo por kontroli la tenomojn. Konsekvence, la nomoj ne estas tiom gravaj, kiom ili estas, ekzemple, por [[vino]]j. Tamen, la tespecoj (vidu sube) estas universalaj. La uzo de la termino "teo" estas internacie normigita per la [[ISO-normo]] 3720.
 
Teo enhavas [[kafeino]]n, sed ofte homoj parolas pri [[teino]], ĉar ambaŭ estas la sama [[molekulo]]. Tial ĝi [[Stimulo|stimulas]] la [[Korpo|korponkorpo]]n kaj malhelpas [[Dormo|dormondormo]]n.
 
== Etimologio ==
La [[etimologio]] de variaj vortoj uzataj por ''teo'' montras la historion de transigo de te-trinka kulturo kaj necesa komerco el Ĉinio al diversaj landoj tra la tuta mondo.<ref>Mair kaj Hoh, 2009, pp. 262–264</ref> Plej granda parto de vortoj por teo tutmonde estas en almanaŭalmenaŭ unu el tri grandaj grupoj: ''te'', ''ĉa'' kaj ''ĉai'', kiuj ekzemple en angla ekzistas kiel ''tea'' [ti], ''cha'' [ĉa] aŭ ''char'', kaj ''chai'' [Ĉajĉaj]. Kiel indiko por aliaj linfgojlingvoj, la plej frua el tiuj tri ebloj eniranta en la anglan estis ''ĉa'', kiu venis en la [[1590-aj jaroj]] tra la [[portugaloj]], kiuj preskaŭ monopole komercis en [[Makao]] kaj ekuzis la [[Kantona lingvo|kantonan]] prononcadon de la vorto.<ref name=oed>{{citeCite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=tea&allowed_in_frame=0|title=tea|publisher=[[Online Etymology Dictionary]]}}</ref><ref>Mair kaj Hoh, 2009, p. 262</ref> La nun plej ofta formo ''tea'' [ti] alvenis en la [[17-a jarcento]] tra [[nederlandanoj]] (ankaŭ komercantaj en [[Sudorienta Azio]]), kiuj akiris ĝin ĉu rekte ĉu nerekte el la Malaja vorto ''teh'', aŭ rekte el la prononcado ''tê'' en Min-ĉina.<ref name=oed /> La tria formo ''ĉai'' (kun la signifo de "spicigita teo") originiĝisoriginis el la nordĉina prononco de ''ĉa'', kiu veturis trakontinente (kaj ne transmare) al [[Centra Azio]] kaj [[Persio]] kie ĝi ekpprenisekprenis la persan finaĵon ''ji''.
 
Tiel ĉefe du formoj (el radikoj "te" aŭ "ĉa(j)" eniris en la diversaj lingvoj, foje tre apude; ekzemple en [[hispana lingvo]] la vorto estas "té", dum en la najbara [[portugala lingvo]] estas "chá"; tamen en nuntempa uzado "chá limão" estas infuzio de citronŝelo, dum "chá preto" estas vera teo. Ĝenerale en centrokcidentaj eŭropaj lingvoj plej uzatas formoj el "te" (ankaŭ en [[Esperanto]] tiukadre), dum en [[slavaj lingvoj]] plej uzatas formoj el "ĉa". En la araba kaj, turka, rumana uzatas "ĉaj", dum en la pola kaj litova "herbata" el [[herbo]] tute for de la ĝenerala tendenco.
 
== Historio ==
=== Botanika deveno ===
[[FileDosiero:Camellia sinensis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-025.jpg|thumbeta|Teplanto (''Camellia sinensis'') el germana verko ''Köhler's Medizinal-Pflanzen'', 1897.]]
TeplantojLa teplantoj estas indiĝenaj de [[Orienta Azio]] kaj la probabla centro de origino de teo estas ĉe la ekfluejo de la rivero [[Iravadio]] el kiu ĝi dis vastiĝisdisvastiĝis ventumilforme al sudorienta Ĉinio, Hindoĉinio kaj [[Asamo]]. ThusTiel, thela naturalnaturan homehejmon ofde thela teateplanto plantoni iskonsideras consideredene tode bela withinkompare themalgranda comparatively small fan-shapedventumilforma areaareo betweeninter [[Nagalando]], [[Manipuro]] andkaj [[Mizoramo]] alonglaŭlonge thede la landlimo kun [[Birmo]] frontier in the westokcidente, throughtra [[Ĉinio]] astiel farfor askiel theĝis [[Chekiang Province, Republic of China|Chekiang ProvinceĜeĝjango]] inoriente the eastmarborde, andkaj fromal thistiu linelinio generallyĝenerale southsuden throughtra thela hillsmontetoj toĝis BurmaBirmo andkaj [[Tajlando]] toĝis [[Vjetnamio]]. TheLa west–eastokcident-orienta axisakso indicatedindikita above isestas aboutĉirkaŭ 2,400&nbsp;km longlonga extendingetende fromel longitudelongitudo 95°-120°E. TheLa north–southnord–suda axisakso coverskovras aboutĉirkaŭ 1,920&nbsp;km, startingstarte fromel thela northernnorda partparto ofen BurmaBirmo, latitudelatitudo 29°N passingpasante throughtra [[YunnanJunano]], [[Tonkin|TongkinTonkino]], Tajlando, [[Laoso]] and onkaj toĝis Annan, reachingatingante latitudelatitudon 11°N.<ref>{{Cite web |last=Saikia |first=Gautam Kumar |date=19 September 2021 |title=Origin And Distribution Of The Tea Plant |url=https://teaorb.com/en-us/blog/origin-of-tea |url-status=live |website=teaorb.com}}</ref>
 
ChineseĈina (small-leafmalgrandfolia) typetipa teateo (''C. sinensis'' var. ''sinensis'') mayeble haveoriginis originateden insuda southernĈinio Chinaprobable possiblyper withhibridiĝo hybridizationde ofnekonataj unknownnaturaj wild tea relativesteparencoj. HoweverTamen, sinceĉar therene areestas nokonataj knownnaturaj wildpopulacioj populationsde oftiu thisteo, tea,ĝia itsorigino originestas isnur speculativespekulativa.<ref name="Meegahakumbura 1"/><ref name="Meegahakumbura 2"/>
 
GivenPro theirsiaj geneticgenetikaj differencesdiferencoj formingformante distinctdiferencajn [[klado]]jn, Chineseĉina AssamAsam-typetipa teateo (''C. sinensis'' var. ''assamica'') mayeble havehavus twodu differentdiferencajn parentagesstirpojnoneunu beingen found in southernsuda [[Junano]] ([[Xishuangbanna]]ksiŝuangbanna, [[Pu'er City]]Puer-urbo) andkaj thela otheralia inen westernokcidenta YunnanJunano ([[Lincang]]Linkang, [[Baoshan, Yunnan|Baoshan]]Baoŝan). ManyMultajn typestipojn ofde Southernsudjunana YunnanAsam-teo Assamoni teahibridigis havekun beenla hybridizedtre withproksime the closely relatedrilata speciesspecio ''[[Camellia taliensis]]''. UnlikeMalkiel Southernla Yunnansudjunana Assam teaAsam-teo, Westernla Yunnanokcidentjunana AssamAsam-teo teakunhavas sharesmultaj manygenetikajn geneticsimilaĵojn similaritieskun withla Indianhindia AssamAsam-typetipa teateo (alsoankaŭ ''C. sinensis'' var. ''assamica''). ThusTiel, Westernkaj Yunnanla Assamokcidentjunana teaAsam-teo andkaj Indianla Assamhindia teaAsam-tipa bothteo mayeble haveoriginiĝis originatedel fromla thesama sameparencplanto parenten plantla inareo thekie areakoincidas wheresudokcidenta southwestern ChinaĈinio, IndoHindi-BurmaBirmo, andkaj Tibet meetTibeto. HoweverTamen, asĉar thela Indianhindia AssamAsam-tipa teateo sharesne nokunhavas [[haplotypehaplotipo]]sjn withkun Westernla Yunnanokcidentjunana Assam teaAsam-teo, Indianhindia AssamAsam-tipa teateo isplej likelyverŝajne tooriginiĝis haveel originatedsendependa from an independent domesticationaldomigo. SomeIom Indianda Assamhindia teaAsam-tipa appearsteo toŝajne havehibridiĝis hybridizedkun with thela speciesspecio ''[[Camellia pubicosta]]''.<ref name="Meegahakumbura 1">{{cite journal |last1=Meegahakumbura |first1=MK |last2=Wambulwa |first2=MC |last3=Thapa |first3=KK |display-authors=etal |year=2016 |title=Indications for three independent domestication events for the tea plant (''Camellia sinensis'' (L.) O. Kuntze) and new insights into the origin of tea germplasm in China and India revealed by nuclear microsatellites |journal=PLOS ONE |volume=11 |issue=5 |page=e0155369 |pmid=27218820 |pmc=4878758 |doi=10.1371/journal.pone.0155369 |bibcode=2016PLoSO..1155369M|doi-access=free | issn = 1932-6203 }}</ref><ref name="Meegahakumbura 2">{{cite journal |vauthors=Meegahakumbura MK, Wambulwa MC, Li MM, Thapa KK, Sun YS, Möller M, Xu JC, Yang JB, Liu J, Liu BY, Li DZ, Gao LM |display-authors=3 |date=2018 |title=Domestication origin and breeding history of the tea plant (Camellia sinensis) in China and India based on nuclear microsatellites and cpDNA sequence data |journal=Frontiers in Plant Science |volume=8 |page=2270 |pmid=29422908 |pmc=5788969 |doi= 10.3389/fpls.2017.02270|doi-access=free }}</ref>
 
AssumingEnkalkulante ageneracion generation ofde 12 yearsjaroj, Chineseoni small-leafĉirkaŭkalkulas, teake isĉina estimatedmalgrandfolia toteo havediverĝis divergedal fromAsama Assamteo teaantaŭ aroundĉirkaŭ 22, 000 years agojaroj, whiledum Chinesela Assamĉin-Asama teateo andkaj Indianla Assamhindia teaAsama divergedteo diverĝis antaŭ ĉirkaŭ 2, 800 years agojaroj. TheLa divergencediverĝo ofde Chineseĉina small-leafmalgrandfolia teateo andkaj Assamde teala wouldAsama correspondteo tokorespondus theal lastla lasta [[Ice ageglaciepoko|glacialglacia maximummaksimumo]].<ref name="Meegahakumbura 1"/><ref name="Meegahakumbura 2"/>
 
===Early teaFrua tetrinkado drinking===
[[FileDosiero:Shinno (Shennong) derivative.jpg|thumbeta|uprightmaldekstre|A210ra|Japana 19th-centurypentraĵo Japanesede paintingla depicting19-a jarcento priskribanta [[Shennong|Ŝennong]]: Chineseĉinaj legendslegendoj creditatribuas Shennongal withŜennong thela inventioninventado ofde teateo.<ref name="laura2" />]]
PeopleHomoj inen ancientantikva EastOrienta AsiaAzio atemanĝis teateon fordum centuriesjarcentoj, perhapseble eĉ evendum [[millenniajarmilo]]j, beforeantaŭ everkonsumi consumingĝin itkiel as a beveragetrinkaĵo. TheyIli wouldeble nibbleplukis onla the leavesfreŝajn rawfoliojn, addkaj themaldonis toilin al [[soupssupo]]j oraŭ al [[LeafFolia vegetablelegomo|greenslegomaĵoj]], or [[fermentfermentado|fermentis]] themilin andkaj chewmaĉis themilin assame kiel oni maĉas [[betelbetelo]] is chewedn.<ref>{{cite book |title=Tale of Tea: A Comprehensive History of Tea: From Prehistoric Times to the Present Day |author=George Van Driem |year=2019 |author-link1=George van Driem |publisher=BRILL |language=en |isbn=978-9004386259}}</ref>{{page needed|date=March 2022}}
 
Tetrinkado eble startis en la regiono de [[Junano]], kie ĝi estis uzata por medicinaj celoj. Oni supozas ankaŭ, ke en [[Siĉuano]], "homoj ekbolis tefoliojn por konsumado en koncentrita likvaĵo sen aldono de aliaj folioj aŭ herboj, tiel uzante teon kiel amara sed stimula trinkaĵo, anstataŭ kiel medicina trinkaĵo."{{sfn|Heiss|Heiss|2007|pp=6–7}}
People in ancient East Asia ate tea for centuries, perhaps even [[millennia]], before ever consuming it as a beverage. They would nibble on the leaves raw, add them to [[soups]] or [[Leaf vegetable|greens]], or [[ferment]] them and chew them as [[betel]] is chewed.<ref>{{cite book |title=Tale of Tea: A Comprehensive History of Tea: From Prehistoric Times to the Present Day |author=George Van Driem |year=2019 |author-link1=George van Driem |publisher=BRILL |language=en |isbn=978-9004386259}}</ref>{{page needed|date=March 2022}}
 
ChineseĈinaj legendslegendoj attributeatribuas thela inventioninventon ofde teateo to theal mythicalmita [[ShennongŜennong]] (inen centralcentra andkaj northernnorda ChinaĈinio) inen 2737 BCa.n.e., althoughkvankam evidencepruvaro suggestssugestas, thatke teatetrinkado drinkingeble mayestis haveenkondukita beenel introducedsudokcidenta from the southwest of ChinaĈinio (SichuanSiĉuan/YunnanJunana areaareo).<ref name="laura2">{{Citation| last = Yee| first = L.K.| title = Tea's Wonderful History| publisher = The Chinese Historical and Cultural Project| quote = year 1996–2012| url = http://www.chcp.org/tea.html| access-date = 1717a Junede 2013Junio 2013| archive-url = https://web.archive.org/web/20020803115304/http://chcp.org/tea.html | archive-date =3 August3a de Aŭgusto 2002| archiveurl = https://web.archive.org/web/20020803115304/http://chcp.org/tea.html| archivedate = 2002-08-03}}</ref> TheLa earliestplej writtenfruaj recordsverkitaj ofregistroj teade cometeo fromvenis Chinael Ĉinio. TheLa wordvorto ''tú'' {{wiktzh|}} appearsaperas inen thela ''[[Classic of Poetry|Shijing]]Ŝijing'' andkaj otheren ancientaliaj textsantikvaj totekstoj signifysignifante a kindtipon ofde "bitteramara vegetablevegetalo" ({{lang|zh|苦菜}}), andkaj iteble isĝi possiblereferencis thatal itmultaj referreddiferencaj toplantoj many different plants such askiel [[sow thistlesonko]], [[chicorycikorio]], or [[Polygonum|smartweedpoligono]],{{sfn|Benn|2015|p=22}} assame wellkiel asankaŭ teavera teo.{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=264–65}} InEn thela ''[[ChroniclesKronikoj ofde Huayang]]Huajang'', itoni wasregistris, recordedke thathomoj thede [[Bala ŝtato (state)|Ba]] people inen SichuanSiĉuano presentedprezentis ''tu'' toal thereĝo de [[ZhouDinastio dynastyZhou|ZhouĜoŭ]] king. ThePoste la ŝtato [[Qin (stateŝtato)|Qin]] laterkonkeris conqueredla theŝtaton state of [[Ba (state)|Ba]]kaj andĝian itsnajbaran neighbourŜu, [[Shukaj (state)|Shu]],laŭ andla accordingfakulo tode thela 17th17-a centuryjarcento scholarnome [[Gu Yanwu]]Janvu whokiu wroteverkis inen ''Ri ZhiĴi Lu'' ({{lang|zh|日知錄}}): "ItEstis was after thepost Qin hadestis takenkonkerinta ShuŜu thatkiam theyili learnedlernis howkiek totrinki drink teateon."{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=29–30}} AnotherAlia possibleebla earlyfrua referencereferenco toal teateo istroviĝas founden inletero askribita letterde writtenla bygeneralo thede la [[Dinastio Qin dynasty]] generalnome Liu Kun whokiu requestedpostulis, thatke someoni "realsendis tea"al toli beiom sentda to"reala himteo".<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=NT8J5qDjABIC&pg=PR18 |title=All the Tea in China |author=Kit Boey Chow |author2=Ione Kramer |pages=2–3 |publisher=Sinolingua |date=1990 |isbn=978-0-8351-2194-1 |access-date=2121a Mayde Majo 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160831072957/https://books.google.com/books?id=NT8J5qDjABIC&pg=PR18&lpg=PR18 |archive-date=3131a de AugustAŭgusto 2016 |url-status=live }}</ref>
Tea drinking may have begun in the region of [[Yunnan]], where it was used for medicinal purposes. It is also believed that in [[Sichuan]], "people began to boil tea leaves for consumption into a concentrated liquid without the addition of other leaves or herbs, thereby using tea as a bitter yet stimulating drink, rather than as a medicinal concoction."{{sfn|Heiss|Heiss|2007|pp=6–7}}
 
TheLa earliestplej knownfruan physicalkonatan evidencefizikan pruvaron<ref>{{cite news|url=https://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/archaeologists-discover-worlds-oldest-tea-buried-with-ancient-chinese-emperor-a6805171.html|title=Archaeologists discover world's oldest tea buried with ancient Chinese emperor|work=[[The Independent]]|publisher=Independent Print Limited|access-date=1515a de SeptemberSeptembro 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171008011801/http://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/archaeologists-discover-worlds-oldest-tea-buried-with-ancient-chinese-emperor-a6805171.html|archive-date=88a de OctoberOktobro 2017|url-status=live}}</ref> ofde teateo wasoni discoveredmalkovris inen 2016 inen thela mausoleummaŭzoleo ofde [[Emperorla imperiestro Jing ofde Han]] inen [[Xi'anŜjiano]], indicatingindikanta, thatke teateon fromel thela genusgenro ''Camellia'' wasoni drunktrinkis byfare de imperiestroj de la [[HanDinastio dynastyHan]] emperorstiom asfrue earlykiom asje thela seconddua centuryjarcento BCa.n.e.<ref>{{cite journal |title=Earliest tea as evidence for one branch of the Silk Road across the Tibetan Plateau|volume=6|pages=18955|author=Houyuan Lu|journal=[[Nature (journalgazeto)|Nature]]|doi=10.1038/srep18955|pmid=26738699|pmc=4704058| date=77a Januaryde Januaro 2016|display-authors=etal|bibcode=2016NatSR...618955L}}</ref> TheLa verko de la dinastio Han dynasty worknome, "TheKontrakto Contractpor for a YouthJunularo", writtenverkita byde [[WangŬang Bao]] inen la jaro 59 BCa.n.e.,<ref>{{citeCite web|url=http://phys.org/news/2016-01-world-oldest-tea-chinese-emperor.html|title=World's oldest tea found in Chinese emperor's tomb|publisher=[[Phys.org]]|date=2828a de JanuaryJanuaro 2016|quote=The oldest written reference to tea is from the year 59 BC.|access-date=2222a de JulyJulio 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160917190549/http://phys.org/news/2016-01-world-oldest-tea-chinese-emperor.html|archive-date=1717a Septemberde Septembro 2016|url-status=live}}</ref> containsenhavas thela firstunuan knownkonatan referencereferencon topri boiling teateboligado. AmongInter thetaskoj taskslistigitaj listedkiel toentreprenendaj bede undertakenjunularo, byla thekontrakto youthasertas, the contract states thatke "heli shallboligos boilteon teakaj andplenigos fillla the utensilsujojn" andkaj "heli shallaĉetos buyteon tea atde WuyangVujang".{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=29–30}} TheLa firstunuan recordregistron ofde teatekultivado cultivationoni isdatis alsoankaŭ dated toel thistiu periodperiodo, duringdum whichkiu teaoni waskultivis cultivateden onla monto Meng Mountain ({{lang|zh|蒙山}}) nearĉe [[ChengduĈengduo]].{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=30–31}} AnotherAlia earlyfrua crediblefidinda recordregistro ofde teatetrinkado drinkingdatas datesel tola thetria 3rdjarcento century ADa.n.e., in aen medicalmedicina textteksto byde Hua Tuo, whokiu statedasertis, "tokonstante drinktrinki bitteramaran ''t'u'' constantlyfaras makesonin onepli thinkbone betterpensi."<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=AGaTAgAAQBAJ&pg=PA28 |title=The World of Caffeine: The Science and Culture of the World's Most Popular Drug |author=Bennett Alan Weinberg, Bonnie K. Bealer |page=28 |publisher=Routledge |year=2001 |isbn=978-0-415-92722-2 |access-date=77a de SeptemberSeptembro 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160513051901/https://books.google.com/books?id=AGaTAgAAQBAJ&pg=PA28&lpg=PA28 |archive-date=1313a Mayde Majo 2016 |url-status=live}}</ref> HoweverTamen, beforeantaŭ thela [[dinastio Tang dynasty]], tea-drinkingtetrinkado wasestis primarilyĉefe apraktiko southernde Chinesesuda Ĉinio ([[NorthernSudaj andkaj SouthernNordaj dynastiesDinastioj|SouthernSudaj dynastiesDinastioj]]) practicecentrita centereden in [[Jiankang]].{{sfn|Benn|2015|p=42}} TeaTeo wasestis disdaineddisdegnita byde thearistokratoj de la [[NorthernSudaj andkaj SouthernNordaj dynastiesDinastioj|NorthernNordaj dynastiesDinastioj]] aristocrats, whokiuj describepriskribis itĝin askiel inferiormalsupra toal yogurt[[jogurto]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=3qmwywEACAAJ&q=slaves'%20drink&pg=PA76 |title=The Jiankang Empire in Chinese and World History |author=Andrew Chittick |pages=75–76 |publisher=Oxford University Press |year=2020 |isbn=9780190937546}}</ref><ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=PASE4LVLzQ0C&q=yogurt&pg=PA22 |title=Culture and Power in the Reconstitution of the Chinese Realm, 200–600 |editor1=Scott Pearce |editor2=Audrey G. Spiro |editor3=Patricia Buckley Ebrey |page=22 |publisher=Harvard University Asia Center |year=2001 |isbn=0-674-00523-6}}</ref> ItĜi becameiĝis widelytre popularpopulara duringdum thela dinastio Tang dynasty, whenkiam itĝi wasdisvastiĝis spreadal to KoreaKoreio, JapanJapanio, andkaj VietnamVjetnamio. La ''[[The Classic of Tea]]Teklasikaĵo'' ("ĉájīng"), atraktaĵo treatisepri onteo tea andkaj itspri preparationstepreparado, wasestis writtenverkita byen thela 8th8-a centuryjarcento Chinesefare writerde la ĉina verkisto, [[Lu Yu]]Ju. HeOni waskonsideras, knownke toli haveestis influencedinfluanta teatetrinkadon drinkingal ongranda aparto large part inen ChinaĈinio.<ref name=":0">{{cite web |author=Miranda Brown |date=22a de MarchMarto 2022 |title=The Medieval Influencer Who Convinced the World to Drink Tea—Not Eat It |url=https://www.atlasobscura.com/articles/eating-tea? |website=Atlas Obscura}}</ref>{{Unreliable source?|date=April 2023}}
Chinese legends attribute the invention of tea to the mythical [[Shennong]] (in central and northern China) in 2737 BC, although evidence suggests that tea drinking may have been introduced from the southwest of China (Sichuan/Yunnan area).<ref name="laura2">{{Citation| last = Yee| first = L.K.| title = Tea's Wonderful History| publisher = The Chinese Historical and Cultural Project| quote=year 1996–2012| url = http://www.chcp.org/tea.html| access-date = 17 June 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20020803115304/http://chcp.org/tea.html |archive-date=3 August 2002 }}</ref> The earliest written records of tea come from China. The word ''tú'' {{wiktzh|荼}} appears in the ''[[Classic of Poetry|Shijing]]'' and other ancient texts to signify a kind of "bitter vegetable" ({{lang|zh|苦菜}}), and it is possible that it referred to many different plants such as [[sow thistle]], [[chicory]], or [[Polygonum|smartweed]],{{sfn|Benn|2015|p=22}} as well as tea.{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=264–65}} In the ''[[Chronicles of Huayang]]'', it was recorded that the [[Ba (state)|Ba]] people in Sichuan presented ''tu'' to the [[Zhou dynasty|Zhou]] king. The [[Qin (state)|Qin]] later conquered the state of [[Ba (state)|Ba]] and its neighbour [[Shu (state)|Shu]], and according to the 17th century scholar [[Gu Yanwu]] who wrote in ''Ri Zhi Lu'' ({{lang|zh|日知錄}}): "It was after the Qin had taken Shu that they learned how to drink tea."{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=29–30}} Another possible early reference to tea is found in a letter written by the [[Qin dynasty]] general Liu Kun who requested that some "real tea" to be sent to him.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=NT8J5qDjABIC&pg=PR18 |title=All the Tea in China |author=Kit Boey Chow |author2=Ione Kramer |pages=2–3 |publisher=Sinolingua |date=1990 |isbn=978-0-8351-2194-1 |access-date=21 May 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160831072957/https://books.google.com/books?id=NT8J5qDjABIC&pg=PR18&lpg=PR18 |archive-date=31 August 2016 |url-status=live }}</ref>
 
=== Disvolvigoj ===
The earliest known physical evidence<ref>{{cite news|url=https://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/archaeologists-discover-worlds-oldest-tea-buried-with-ancient-chinese-emperor-a6805171.html|title=Archaeologists discover world's oldest tea buried with ancient Chinese emperor|work=[[The Independent]]|publisher=Independent Print Limited|access-date=15 September 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171008011801/http://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/archaeologists-discover-worlds-oldest-tea-buried-with-ancient-chinese-emperor-a6805171.html|archive-date=8 October 2017|url-status=live}}</ref> of tea was discovered in 2016 in the mausoleum of [[Emperor Jing of Han]] in [[Xi'an]], indicating that tea from the genus ''Camellia'' was drunk by [[Han dynasty]] emperors as early as the second century BC.<ref>{{cite journal |title=Earliest tea as evidence for one branch of the Silk Road across the Tibetan Plateau|volume=6|pages=18955|author=Houyuan Lu|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|doi=10.1038/srep18955|pmid=26738699|pmc=4704058| date=7 January 2016|display-authors=etal|bibcode=2016NatSR...618955L}}</ref> The Han dynasty work, "The Contract for a Youth", written by [[Wang Bao]] in 59 BC,<ref>{{cite web|url=http://phys.org/news/2016-01-world-oldest-tea-chinese-emperor.html|title=World's oldest tea found in Chinese emperor's tomb|publisher=[[Phys.org]]|date=28 January 2016|quote=The oldest written reference to tea is from the year 59 BC.|access-date=22 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160917190549/http://phys.org/news/2016-01-world-oldest-tea-chinese-emperor.html|archive-date=17 September 2016|url-status=live}}</ref> contains the first known reference to boiling tea. Among the tasks listed to be undertaken by the youth, the contract states that "he shall boil tea and fill the utensils" and "he shall buy tea at Wuyang".{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=29–30}} The first record of tea cultivation is also dated to this period, during which tea was cultivated on Meng Mountain ({{lang|zh|蒙山}}) near [[Chengdu]].{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=30–31}} Another early credible record of tea drinking dates to the 3rd century AD, in a medical text by Hua Tuo, who stated, "to drink bitter t'u constantly makes one think better."<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=AGaTAgAAQBAJ&pg=PA28 |title=The World of Caffeine: The Science and Culture of the World's Most Popular Drug |author=Bennett Alan Weinberg, Bonnie K. Bealer |page=28 |publisher=Routledge |year=2001 |isbn=978-0-415-92722-2 |access-date=7 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160513051901/https://books.google.com/books?id=AGaTAgAAQBAJ&pg=PA28&lpg=PA28 |archive-date=13 May 2016 |url-status=live}}</ref> However, before the [[Tang dynasty]], tea-drinking was primarily a southern Chinese ([[Northern and Southern dynasties|Southern dynasties]]) practice centered in [[Jiankang]].{{sfn|Benn|2015|p=42}} Tea was disdained by the [[Northern and Southern dynasties|Northern dynasties]] aristocrats, who describe it as inferior to yogurt.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=3qmwywEACAAJ&q=slaves'%20drink&pg=PA76 |title=The Jiankang Empire in Chinese and World History |author=Andrew Chittick |pages=75–76 |publisher=Oxford University Press |year=2020 |isbn=9780190937546}}</ref><ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=PASE4LVLzQ0C&q=yogurt&pg=PA22 |title=Culture and Power in the Reconstitution of the Chinese Realm, 200–600 |editor1=Scott Pearce |editor2=Audrey G. Spiro |editor3=Patricia Buckley Ebrey |page=22 |publisher=Harvard University Asia Center |year=2001 |isbn=0-674-00523-6}}</ref> It became widely popular during the Tang dynasty, when it was spread to Korea, Japan, and Vietnam. ''[[The Classic of Tea]]'', a treatise on tea and its preparations, was written by the 8th century Chinese writer, [[Lu Yu]]. He was known to have influenced tea drinking on a large part in China.<ref name=":0">{{cite web |author=Miranda Brown |date=2 March 2022 |title=The Medieval Influencer Who Convinced the World to Drink Tea—Not Eat It |url=https://www.atlasobscura.com/articles/eating-tea? |website=Atlas Obscura}}</ref>{{Unreliable source?|date=April 2023}}
[[FileDosiero:Tea with ingredients.jpg|thumbeta|rightdekstra|TeaTeo withkun ingredientsingrediencoj, ChinaĈinio.]]
Laŭlonge de jarcentoj, oni disvolvis varion de teknikoj por procezi teon, kaj nombrajn diferencajn formojn de teo. Dum la dinastio Tang, oni vaporboligis teon, poste oni dispecigis kaj el tio oni formis kukon,{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=39–41}} kaj en la [[dinastio Song]], oni disvolvis izolfolian teon, kio iĝis tre populara. Dum la [[dinastio Yuan|dinastioj Yuan]] kaj [[Ming dinastio|Ming]], neoksidigitajn tefoliojn unue oni movis sur varma seka [[pato]], kaj poste oni ruligis kaj aersekigis, procezo kiu haltigas la procezon de [[Redoksa reakcio|oksidiĝo]] kiu estus malheliginta la foliojn, tiel ebligante, ke la teo restu verda. En la 15-a jarcento, oni disvolvis [[Blua teo|bluan teon]], en kiu oni permesis, ke la folioj parte oksidiĝu antaŭ esti varmigitaj sur la pato.{{sfn|Benn|2015|p=42}} Okcidenta plaĉo, tamen, preferis la tute oksidigitan [[nigra teo|nigran teon]], kaj oni lasis, ke la folioj oksidiĝu plue. La [[flava teo]] estis hazarda malkovro en la produktado de verda teo dum la dinastio Ming, kiam ŝajne senzorgaj praktikoj lasis, ke la folioj flaviĝu, kio produktis diferencan guston.{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=118}}
 
===Disvolvigoj Tutmonda disvastigo ===
[[FileDosiero:Gorskii 03992u.jpg|thumbeta|leftmaldekstra|Tea-weighingTepesila stationstacio northnorde ofde [[Batumi]], [[RussianRusa EmpireImperio]], beforeantaŭ 1915.]]
[[File:Tea with ingredients.jpg|thumb|right|Tea with ingredients, China]]
TeaTeo wasestis firstenkondukita introducedpor tola Westernunua priestsfojo andal merchantsokcidentaj inpastroj Chinakaj duringkomercistoj theen 16thĈinio century,dum atla which16-a jarcento, timekiam itĝin wasoni termednomis ''cháĉá''.<ref name="caff">{{cite book |author1=Bennett Alan Weinberg |author2=Bonnie K. Bealer |title=The World of Caffeine: The Science and Culture of the World's Most Popular Drug |url=https://books.google.com/books?id=YdpL2YCGLVYC&pg=PA63 |year=2001 |publisher=Psychology Press |isbn=978-0-415-92722-2 |page=63 |access-date=1010a Januaryde Januaro 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160427034134/https://books.google.com/books?id=YdpL2YCGLVYC&pg=PA63 |archive-date=2727a Aprilde Aprilo 2016 |url-status=live}}</ref> TheLa earliestplej Europeanfrua referenceeŭropa toreferenco teaal teo, writtenverkita askiel ''chiai'', cameestis fromen la verko ''Delle navigationi e viaggi'' writtenverkita de byla Venetianvenecia [[Giovanni Battista Ramusio|Giambattista Ramusio]] in 1545.{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=165}} TheLa firstunua recordedregistrita shipmentenŝipigo ofde teateo byfare ade Europeaneŭropanoj nationokazis was inen 1607 whenkiam thela DutchNederlanda EastOrient-hindia IndiaKompanio Companytransportis movedkargon ade cargoteo of tea fromel [[Macau|MacaoMakao]] toal Java,Javo; thenpost twodu years laterjaroj, thela Dutchnederlandanoj boughtaĉetis thela firstunuan assignmentmendokargon ofde teateo, whichnome was fromel [[Hirado]], nun en [[Gubernio Nagasaki|Hirado]] inen JapanJapanio, topor beesti shippedŝiptransportita toal EuropeEŭropo.{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=106}} TeaTeo becameiĝis aenmoda fashionabletrinkaĵo drink inen [[The HagueHago]] inen the NetherlandsNederlando, andkaj thela Dutchnederlandanoj introducedenkondukis thela drinktrinkaĵon toen GermanyGermanion, FranceFrancion, andkaj acrosstrans theAtlantiko Atlantic toal [[NewNova AmsterdamAmsterdamo]] (New YorkNovjorko).{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=169}}
 
InEn 1567, Russian[[rusoj]] peopleekkontaktis camekun inteo contactkiam with tea when thela [[Cossackskozakoj|Cossackkozakaj]] [[AtamanAtamano]]sj Petrov andkaj YalyshevJaliŝev visitedvizitis ChinaĈinion.<ref>{{cite web |url=https://www.apollotea.com/tea-articles/tea-history/15-russian-tea-history |title=Russian Tea History |website=www.apollotea.com |access-date=2828a Mayde Majo 2019}}</ref> TheLa MongolianMongolia KhanĤano donateddonacis toal la [[Tsarcaro]] [[MichaelMiĥail ofFjodoroviĉ RussiaRomanov|MichaelMiĥail la I1-a]] fourkvar [[poodpudo]]sjn (65–70&nbsp;kg) ofde teateo inen 1638.<ref name="T">{{cite book |title=[[GreatGranda SovietSovetia EncyclopediaEnciklopedio]] |publisher=Советская энциклопедия |year=1978 |pages=vol. 29, p. 11 }}</ref> AccordingLaŭ to [[Jeremiah Curtin]],<ref>Jeremiah Curtin, ''A Journey to Southern Siberia'', 1909, chapter one</ref> iteble was possibly inen 1636<ref>Basil Dymytryshyn, ''Russia's Conquest of Siberia: A Documentary Record'', 1985, volume one, document 48 ("he was an envoy that year, but the tea may have been given on a later visit to the Khan")</ref> that Vassili Starkov wasestis sentsendita askiel envoyambasadoro toal the [[Altan KhanĤano ofde the Khalkha|Altyn Khan]]Ĥalĥa. HeLi was givenricevis 250 poundspundojn ofda teateo askiel adonaco giftpor to thela tsarcaro. Starkov atdekomence first refusedmalakceptis, seeingne novidante useutilecon forpor akargo loadde ofsekaj dead leavesfolioj, butsed thela KhanĤano insistedinsistis. ThusTiel wasoni teaenkondukis introducedteon tode RussiaRusion. InEn 1679, RussiaRusio concludedfaris atraktaton treatypor onregula regularteliverado teael suppliesĈinio frompere China viade [[camel train|camel caravankamelkaravano]]j ininterŝanĝebla exchangepor for fursfeloj. ItTeon isoni todaykonsideras considered thenun ''[[de facto]]'' nationalnacia beveragetrinkaĵo.
Through the centuries, a variety of techniques for processing tea, and a number of different forms of tea, were developed. During the Tang dynasty, tea was steamed, then pounded and shaped into cake form,{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=39–41}} while in the [[Song dynasty]], loose-leaf tea was developed and became popular. During the [[Yuan dynasty|Yuan]] and [[Ming dynasty|Ming]] dynasties, unoxidized tea leaves were first stirred in a hot dry pan, then rolled and air-dried, a process that stops the [[Redox|oxidation]] process that would have turned the leaves dark, thereby allowing tea to remain green. In the 15th century, [[oolong]] tea, in which the leaves are allowed to partially oxidize before being heated in the pan, was developed.{{sfn|Benn|2015|p=42}} Western tastes, however, favoured the fully oxidized [[black tea]], and the leaves were allowed to oxidize further. [[Yellow tea]] was an accidental discovery in the production of green tea during the Ming dynasty, when apparently careless practices allowed the leaves to turn yellow, which yielded a different flavour.{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=118}}
 
[[FileDosiero:This print of the Raymond Hugh Mckay Commander. The first vessel direct from China to Hull is published commemorative of her arrival on the 14th October 1843 RMG PW7733.jpg|thumbeta|TheLa ''Raymond'', de komandanto Hugh Mckay Commander. TheLa firstunua vesselŝipo directrekte fromnavigante Chinael toĈinio al [[Kingston upon Hull|Hull]] onje hersia arrivalalveno onla 1414an Octoberde Oktobro 1843 withkunportanta akargon cargo ofde teateo.]]
===Tutmonda disvastigo===
La unua registro de teo en angla lingvo venis el letero verkita de Richard Wickham, kiu venis al oficejo de la [[Brita Orienthinda Kompanio]] en Japanio, srikibinte al komercisto en Makao mendante "the best sort of chaw" (la plej bonkvalita te-speco) en 1615. Peter Mundy, vojaĝanto kaj komercisto kiu serĉis teon en [[Fuĝjano]] en 1637, skribis, "''ĉaa'' – nur akvo kun tipo de herbo boligita en ĝi".<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=lXYFBQAAQBAJ&pg=PT25 |title=Tea: A Very British Beverage |author=Paul Chrystal |year=2014 |publisher=Amberley Publishing Limited |isbn=978-1-4456-3360-2 |access-date=5a de Septembro 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150928000518/https://books.google.com/books?id=lXYFBQAAQBAJ&pg=PT25&lpg=PT25 |archive-date=28a de Septembro 2015 |url-status=live}}</ref><ref>''Peter Mundy Merchant Adventurer'', 2011, eld. R.E. Pritchard, Bodleian Libraries, Oxford</ref> Teon oni vendis en kafejo en Londono en 1657, [[Samuel Pepys]] gustumis teon en 1660, kaj Catarina de Bragança portis la te-trinkadan kutimon al la anglia kortego kiam ŝi edziniĝis al [[Karlo la 2-a (Anglio)|Karlo la 2-a]] en 1662. Teo tamen ne estis amplekse konsumita en la Brita Insularo ĝis la 18-a jarcento kaj restis multekosta ĝis la lasta parto de tiu periodo. Anglaj trinkantoj preferis aldoni sukeron kaj lakton al nigra teo, kaj tiel la nigra teo superis la verdan teon en populareco en la 1720-aj jaroj.<ref>[https://www.bbc.co.uk/programmes/p004y24y "Tea".] In Our Time. 29a de Aprilo 2004. [[BBC]] Radio 4. Arkivita el la originalo la 11an de Aprilo 2015. Alirita la 7an de Septembro 2015.</ref> [[Kontrabando]] de teo dum la 18-a jarcento rezultis en aliro de la ĝenerala publiko kiu povis akiri kaj konsumi teon. La Britia registaro forigis la imposton al teo, tiel eliminante la kontrabandan komercadon ĉirkaŭ 1785.<ref>{{cite web |url=http://www.tea.co.uk/page.php?id=98#masses |archive-url=https://web.archive.org/web/20090730000451/http://www.tea.co.uk/page.php?id=98 |archive-date=30a de Julio 2009 |title=A Social History of the Nation's Favourite Drink |work=United Kingdom Tea Council }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20090730000451/http://www.tea.co.uk/page.php?id=98#masses |date=2009-07-30 }}</ref> En Britio kaj Irlando, teo estis dekomence konsumita kiel luksaĵo por nur specialaj okazoj, kiel ĉe religiaj festivaloj, funebraj vigiloj, kaj arigoj por hejma laboro. La prezo de teo en Eŭropo tuj falis dum la 19-a jarcento, speciale post hindia teo ekalvenis grandkvante; fine de la 19-a jarcento teo estis iĝanta ĉiutaga trinkaĵo por ĉiuj sociaj tavoloj.<ref name="Lysaght" >Lysaght, Patricia (1987). "When I makes Tea, I makes Tea: the case of Tea in Ireland". ''Ulster Folklife''. 33: 48–49.</ref>
[[File:Gorskii 03992u.jpg|thumb|left|Tea-weighing station north of [[Batumi]], [[Russian Empire]], before 1915]]
 
La populareco de teo ludis gravan rolon en historiaj okazaĵoj – La ''Tea Act'' (Teleĝo) de 1773 okazigis la ribelon nomitan «[[Bostona teumado]]» kiu siavice rezultis en la [[Usona Revolucio]]. La neceso fronti la problemon de la Britia komercdeficito fakte pro la tekomerco rezultis en la nomita [[Opia milito]]. La imperiestro Kangksi de Qing estis malpermesinta vendadon de eksterlandaj produktoj en Ĉinio, kaj dekretis en 1685, ke ĉiuj varoj aĉetitaj el Ĉinio devas esti pagita per arĝenta monero aŭ ingoto.<ref>{{Cite book|last=Goldstone|first=Jack A.|url=https://books.google.com/books?id=mOu_DQAAQBAJ&q=chinese+european+bullion&pg=PT365|title=Revolution and Rebellion in the Early Modern World: Population Change and State Breakdown in England, France, Turkey, and China, 1600–1850; 25th Anniversary Edition|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-40860-6|language=en}}</ref> Komercistoj el aliaj landoj tiam klopodis por trovi alian produkton, tiuokaze [[opio]] vendota al Ĉinio por rericevi la arĝenton postulitan kiel pago por teo kaj por aliaj varoj. Sekvaj klopodoj fare de la ĉina registaro por eviti la komercon de opio kondukis al la milito.<ref>{{cite book |title=The Opium War: Drugs, Dreams and the Making of China |last=Lovell |first=Julia |isbn=978-1-4472-0410-7 |year=2012 |publisher=Picador}}</ref>
Tea was first introduced to Western priests and merchants in China during the 16th century, at which time it was termed ''chá''.<ref name="caff">{{cite book |author1=Bennett Alan Weinberg |author2=Bonnie K. Bealer |title=The World of Caffeine: The Science and Culture of the World's Most Popular Drug |url=https://books.google.com/books?id=YdpL2YCGLVYC&pg=PA63 |year=2001 |publisher=Psychology Press |isbn=978-0-415-92722-2 |page=63 |access-date=10 January 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160427034134/https://books.google.com/books?id=YdpL2YCGLVYC&pg=PA63 |archive-date=27 April 2016 |url-status=live}}</ref> The earliest European reference to tea, written as ''chiai'', came from ''Delle navigationi e viaggi'' written by Venetian [[Giovanni Battista Ramusio|Giambattista Ramusio]] in 1545.{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=165}} The first recorded shipment of tea by a European nation was in 1607 when the Dutch East India Company moved a cargo of tea from [[Macau|Macao]] to Java, then two years later, the Dutch bought the first assignment of tea which was from [[Hirado, Nagasaki|Hirado]] in Japan to be shipped to Europe.{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=106}} Tea became a fashionable drink in [[The Hague]] in the Netherlands, and the Dutch introduced the drink to Germany, France, and across the Atlantic to [[New Amsterdam]] (New York).{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=169}}
 
[[Dosiero:Darjeeling Tea Garden worker.jpg|eta|maldekstre|Teplukistinoj en plantejo de [[Darĝiling]].]]
In 1567, Russian people came in contact with tea when the [[Cossacks|Cossack]] [[Ataman]]s Petrov and Yalyshev visited China.<ref>{{cite web |url=https://www.apollotea.com/tea-articles/tea-history/15-russian-tea-history |title=Russian Tea History |website=www.apollotea.com |access-date=28 May 2019}}</ref> The Mongolian Khan donated to [[Tsar]] [[Michael of Russia|Michael I]] four [[pood]]s (65–70&nbsp;kg) of tea in 1638.<ref name="T">{{cite book |title=[[Great Soviet Encyclopedia]] |publisher=Советская энциклопедия |year=1978 |pages=vol. 29, p. 11 }}</ref> According to [[Jeremiah Curtin]],<ref>Jeremiah Curtin, ''A Journey to Southern Siberia'', 1909, chapter one</ref> it was possibly in 1636<ref>Basil Dymytryshyn, ''Russia's Conquest of Siberia: A Documentary Record'', 1985, volume one, document 48 (he was an envoy that year, but the tea may have been given on a later visit to the Khan)</ref> that Vassili Starkov was sent as envoy to the [[Altan Khan of the Khalkha|Altyn Khan]]. He was given 250 pounds of tea as a gift to the tsar. Starkov at first refused, seeing no use for a load of dead leaves, but the Khan insisted. Thus was tea introduced to Russia. In 1679, Russia concluded a treaty on regular tea supplies from China via [[camel train|camel caravan]] in exchange for furs. It is today considered the ''de facto'' national beverage.
ChineseOni small-leaf-typeenkondukis teaĉinan wasmalgrandfoli-tipan introducedteon intoen IndiaHindio inen 1836 byfare thede BritishBritio inlaŭ anklopodo attemptpor torompi breakla theĉinan Chinesemonopolon monopolypri on teateo.<ref name="Sen" /> InEn 1841, [[Archibaldla Campbelldoktoro (doctor)|Archibald Campbell]] broughtkunportis seedssemojn ofde Chineseĉina teateo fromel thela [[Kumaonhimalaja regiono Kingdom|Kumaun]] regionkaj andeksperimentis experimentedper withplantado plantingde teateo inen [[DarjeelingDarĝiling]]. TheOni malfermis Alubari teateĝardeno gardenen was1856, openedkaj inoni ekproduktis la Darĝiling-an 1856teon, andkiu [[Darjeelingestos tea]]gravega began toen bela producedestonteco.{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=214}} InEn 1848, [[Robert Fortune]] wasestis sentsendita byde thela [[EastBrita IndiaOrienthinda Company|Honourable East India CompanyKompanio]] onen amisio missional toĈinio Chinapor toporti bringteplanton thereen tea plant back toal GreatGranda BritainBritio. HeLi beganekveturis hissekretege journeyĉar inlia highmisio secrecyokazis asen hisla missionbatalpaŭzo occurredinter inla theUnua lullkaj betweenla theDua [[First Opium War]] and the [[Second Opium War]]Opi-militoj.<ref name="Rose">{{cite book |author=Sarah Rose |title=For All the Tea in China |publisher=Penguin Books |pages=1–5, 89, 122, 197 |year=2010 |author-link=Sarah Rose}}</ref> TheLa Chineseĉinajn teateplantojn plantskiujn heli broughtkunportis backoni wereenkondukis introduced to theen [[HimalayasHimalajo]], thoughkvankam mostplej didgranda notparto surviveel ili ne survivis. TheLa BritishBritoj hadestis discoveredmalkovrinte, thatke adiferenca differentvario varietyde ofteo teaestas wasendemia endemic tode [[AssamAsamo]] andkaj thede northeastla regionnordorienta ofregiono Indiade Hindio, whichkiu wasestis thentiam hybridizedhibridigita withkun Chineseĉina smallmalgrandfoli-leaf-typetipa teateo. UsingUzante Chineseĉinajn plantingplantadajn andkaj cultivationkultivadajn techniquesteknikojn, thela BritishBritia colonialkolonia governmentregistaro establishedestablis ateindustrion teaproponante industryteron byen offeringAsamo landal inajna Assameŭropano tokiu anyinterkonsentu Europeankultivi who agreed to cultivate itteon forpor exporteksportado.<ref name="Sen" /> TeaTeo wasestis originallyorigine consumedkonsumita onlynur byde [[Anglo-IndiansHinda|Angl-hindianoj]]; howevertamen, itĝi becameiĝis widelytre popularpopulara inen IndiaHindio inen thela 1950s[[1950-aj becausejaroj]] ofpere ade successfulsukcesa advertisingreklamkampanjo campaignfare byde thela ''India Tea Board'' (Hindia Teservo).<ref name="Sen">{{cite book |author=Colleen Taylor Sen|title=Food Culture in India |url=https://books.google.com/books?id=YIyV_5wrplMC&pg=PA26 |year=2004 |publisher=Greenwood Publishing Group |isbn=978-0-313-32487-1 |page=26 |quote=Ironically, it was the British who introduced tea drinking to India, initially to anglicized Indians. Tea did not become a mass drink there until the 1950s when the India Tea Board, faced with a surplus of low-grade tea, launched an advertising campaign to popularize it in the north, where the drink of choice was milk. (Ironie, estis la Britoj kiuj enkondukis tetrinkado en Hindion, dekomence por angligi hindianojn. Teo ne iĝis amastrinkaĵo tie ĝis la 1950-aj jaroj kiam la India Tea Board, frontis pluson de malalt-grada teo, lanĉis reklamkampanjon por popularigi ĝin norde, kie la plej elektita trinkaĵo estis lakto.)|access-date=1010a de JanuaryJanuaro 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160424065113/https://books.google.com/books?id=YIyV_5wrplMC&pg=PA26 |archive-date=2424a Aprilde Aprilo 2016 |url-status=live}}</ref> TheLa BritishBritoj introducedenkondkis teateindustrion industryankaŭ toen Sri LankaLanko (thentiam Ceylonnomita Cejlono) inen 1867.<ref name="taylor-AU">{{citeCite web|url=http://www1.american.edu/ted/ceylon-tea.htm|title=TED Case Studies – Ceylon Tea|publisher=American University, Washington, DC|access-date=2727a Novemberde Novembro 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20150223084443/http://www1.american.edu/ted/ceylon-tea.htm|archive-date=2323a de FebruaryFebruaro 2015|url-status=dead}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20150223084443/http://www1.american.edu/ted/ceylon-tea.htm |date=2015-02-23 }}</ref>
 
== Kultivado ==
[[File:This print of the Raymond Hugh Mckay Commander. The first vessel direct from China to Hull is published commemorative of her arrival on the 14th October 1843 RMG PW7733.jpg|thumb|The ''Raymond'', Hugh Mckay Commander. The first vessel direct from China to [[Kingston upon Hull|Hull]] on her arrival on 14 October 1843 with a cargo of tea.]]
Teon oni kultivas en diversaj landoj. La plej konataj estas jenaj: [[Barato]], [[Ĉinio]], [[Kenjo]], [[Srilanko]], [[Japanio]], [[Nepalo]], [[Aŭstralio]], [[Tajvano]] kaj [[Argentino]]. La teplanto adaptiĝas plej bone en [[Subtropiko|subtropikaj]] kaj [[Tropika klimato|tropikaj klimatoj]], krome ĝi postulas [[pluvo]]j de proksimume 1250&nbsp;mm jare. Kelkaj el plej bonkvalitaj teplantejoj estas je pli ol 1 500 m de alteco; tiu faktoro malrapidigas la kreskon de la planto kaj la folioj intensigas sian guston.
 
La kvar ĉefa tipoj de teo distingiĝas laŭ la laborprocezo. La folioj de la arbedo de ''Camellia sinensis'', se oni ne sekigas ilin tuj post rikoltado, ekoksidiĝas. Por eviti tiun procezon de oksidiĝo, oni varmigas la foliojn cele al forigo de la humidecon.
The first record of tea in English came from a letter written by Richard Wickham, who ran an [[East India Company]] office in Japan, writing to a merchant in Macao requesting "the best sort of chaw" in 1615. [[Peter Mundy]], a traveller and merchant who came across tea in [[Fujian]] in 1637, wrote, "''chaa'' – only water with a kind of herb boyled in it".<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=lXYFBQAAQBAJ&pg=PT25 |title=Tea: A Very British Beverage |author=Paul Chrystal |year=2014 |publisher=Amberley Publishing Limited |isbn=978-1-4456-3360-2 |access-date=5 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150928000518/https://books.google.com/books?id=lXYFBQAAQBAJ&pg=PT25&lpg=PT25 |archive-date=28 September 2015 |url-status=live}}</ref><ref>''Peter Mundy Merchant Adventurer'', 2011, ed. R.E. Pritchard, Bodleian Libraries, Oxford</ref> Tea was sold in a coffee house in London in 1657, [[Samuel Pepys]] tasted tea in 1660, and [[Catherine of Braganza]] took the tea-drinking habit to the English court when she married [[Charles II of England|Charles II]] in 1662. Tea, however, was not widely consumed in the British Isles until the 18th century and remained expensive until the latter part of that period. English drinkers preferred to add sugar and milk to black tea, and black tea overtook green tea in popularity in the 1720s.<ref>{{cite episode |title=Tea |series=[[In Our Time (BBC Radio 4)|In Our Time]] |url=http://www.bbc.co.uk/programmes/p004y24y |network=[[BBC Radio 4]] |airdate=29 April 2004 |access-date=7 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150411023701/http://www.bbc.co.uk/programmes/p004y24y |archive-date=11 April 2015 |url-status=live}}</ref> Tea smuggling during the 18th century led to the general public being able to afford and consume tea. The British government removed the tax on tea, thereby eliminating the smuggling trade, by 1785.<ref>{{cite web |url=http://www.tea.co.uk/page.php?id=98#masses |archive-url=https://web.archive.org/web/20090730000451/http://www.tea.co.uk/page.php?id=98 |archive-date=30 July 2009 |title=A Social History of the Nation's Favourite Drink |work=United Kingdom Tea Council}}</ref> In Britain and Ireland, tea was initially consumed as a luxury item on special occasions, such as religious festivals, wakes, and domestic work gatherings. The price of tea in Europe fell steadily during the 19th century, especially after Indian tea began to arrive in large quantities; by the late 19th century tea had become an everyday beverage for all levels of society.<ref name="Lysaght" /> The popularity of tea played a role in historical events – the [[Tea Act]] of 1773 provoked the [[Boston Tea Party]] that escalated into the [[American Revolution]]. The need to address the issue of British trade deficit because of the trade in tea resulted in the [[Opium Wars]]. The Qing [[Kangxi Emperor]] had banned foreign products from being sold in China, decreeing in 1685 that all goods bought from China must be paid for in silver coin or bullion.<ref>{{Cite book|last=Goldstone|first=Jack A.|url=https://books.google.com/books?id=mOu_DQAAQBAJ&q=chinese+european+bullion&pg=PT365|title=Revolution and Rebellion in the Early Modern World: Population Change and State Breakdown in England, France, Turkey, and China, 1600–1850; 25th Anniversary Edition|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-40860-6|language=en}}</ref> Traders from other nations then sought to find another product, in this case opium, to sell to China to earn back the silver they were required to pay for tea and other commodities. The subsequent attempts by the Chinese Government to curtail the trade in opium led to war.<ref>{{cite book |title=The Opium War: Drugs, Dreams and the Making of China |last=Lovell |first=Julia |isbn=978-1-4472-0410-7 |year=2012 |publisher=Picador}}</ref>
 
Oni stucas la arbedon por ke ĝi ne superu 2 m de alteco, kio faciligas la rikoltolaborojn. Ekde la tria jaro, oni povas rikolti la foliojn akirante [[rendimento]]n.
Chinese small-leaf-type tea was introduced into India in 1836 by the British in an attempt to break the Chinese monopoly on tea.<ref name="Sen" /> In 1841, [[Archibald Campbell (doctor)|Archibald Campbell]] brought seeds of Chinese tea from the [[Kumaon Kingdom|Kumaun]] region and experimented with planting tea in [[Darjeeling]]. The Alubari tea garden was opened in 1856, and [[Darjeeling tea]] began to be produced.{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=214}} In 1848, [[Robert Fortune]] was sent by the [[East India Company|Honourable East India Company]] on a mission to China to bring the tea plant back to Great Britain. He began his journey in high secrecy as his mission occurred in the lull between the [[First Opium War]] and the [[Second Opium War]].<ref name="Rose">{{cite book |author=Sarah Rose |title=For All the Tea in China |publisher=Penguin Books |pages=1–5, 89, 122, 197 |year=2010 |author-link=Sarah Rose}}</ref> The Chinese tea plants he brought back were introduced to the [[Himalayas]], though most did not survive. The British had discovered that a different variety of tea was endemic to [[Assam]] and the northeast region of India, which was then hybridized with Chinese small-leaf-type tea. Using Chinese planting and cultivation techniques, the British colonial government established a tea industry by offering land in Assam to any European who agreed to cultivate it for export.<ref name="Sen" /> Tea was originally consumed only by [[Anglo-Indians]]; however, it became widely popular in India in the 1950s because of a successful advertising campaign by the India Tea Board.<ref name="Sen">{{cite book |author=Colleen Taylor Sen|title=Food Culture in India |url=https://books.google.com/books?id=YIyV_5wrplMC&pg=PA26 |year=2004 |publisher=Greenwood Publishing Group |isbn=978-0-313-32487-1 |page=26 |quote=Ironically, it was the British who introduced tea drinking to India, initially to anglicized Indians. Tea did not become a mass drink there until the 1950s when the India Tea Board, faced with a surplus of low-grade tea, launched an advertising campaign to popularize it in the north, where the drink of choice was milk. |access-date=10 January 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160424065113/https://books.google.com/books?id=YIyV_5wrplMC&pg=PA26 |archive-date=24 April 2016 |url-status=live}}</ref> The British introduced tea industry to Sri Lanka (then Ceylon) in 1867.<ref name="taylor-AU">{{cite web|url=http://www1.american.edu/ted/ceylon-tea.htm|title=TED Case Studies – Ceylon Tea|publisher=American University, Washington, DC|access-date=27 November 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20150223084443/http://www1.american.edu/ted/ceylon-tea.htm|archive-date=23 February 2015|url-status=dead}}</ref>
 
Oni procezas la tefoliojn por produkti la verdan aŭ nigran teojn. La produktado de nigra teo startas per procezo de "sekigado" de la folioj, ĉu nature ĉu per varma aero. Post sekigado, oni pasigas la materialon inter ruliloj por elpremi la sukojn kaj oni batas ilin por disrompi la foliojn. Poste oni kribas tion kaj oni fermentas ĝin por akiri la kvaliton de la fina produkto. Tiam oni sekigas, oni gradigas kaj oni klasigas la fermentitan teon por enpaki ĝin. La verdan teon oni preparas varmigante la foliojn, ĉu sur varmaj pletoj aŭ per vaporo. Oni premas la foliojn pere de ruloj, oni varmigas ilin kaj oni premas ilin denove, por akiri la deziritan kvaliton.
== Kultivado ==
 
Teon oni kultivas en diversaj landoj. La plej konataj estas jenaj:
La teproduktado povas krei kelkajn gasajn forĵetaĵojn el la sekigoperacio. Tiuj elsendoj ne tro gravas, kompare kun la elsendoj de la kaldronoj funkciigataj per karbo aŭ petrolo uzitaj por produkti la vaporon. La likvaj forĵetaĵoj devenaj de la purigoperacioj estas same ne tro gravaj.
* [[Barato]]
* [[Ĉinio]]
* [[Kenjo]]
* [[Srilanko]]
* [[Japanio]]
* [[Argentino]]
 
== Specoj ==
[[Dosiero:Tea leaves steeping in a zhong čaj 05.jpg|eta|220px220ra|[[Infuzaĵo|Infuziĝo]] de te-[[folio]]j.]]
Ekzistas pluraj specoj de teo. La plej popularaj inter ili estas teoj nigra, verda, blanka, pu-erh (ruĝa), ŭulong (blua), flava kaj aromigita.
 
Linio 95 ⟶ 97:
'''[[Aromigita teo]]''' estas kreataj per miksado de kromaj aromoj kun teofolioj - verdaj, nigraj, pu-erh aŭ ŭulong. Tio estas farata tuj antaŭ pakado, do jam post fino de ĉiuj procezoj ligitaj kun produktado de teo. Plej ofte al teoj oni aldonas florfoliojn aŭ fruktajn odoresencojn.
 
La plej popularajPopularaj specoj de aromigita teo estas jenaj: ''[[Earl Grey]]'', [[Kukiĉa]], ''lapsang souchong''.
 
== Formoj ==
[[Dosiero: Teo_premita_en_brikformo._Teo_libera._Teo_pakita.jpg|eta|200pxmaldekstre|200ra|Premita teo; dekstre supre libera teo; dekstre sube pakita teo]]
La teoj ankaŭ povas sin prezenti laŭ diversaj formoj:
* '''libera''': la preparitaj folioj estas prezentitaj liberaj, sen ion ajn fari.
Linio 104 ⟶ 106:
* '''pakita''': la folioj, rompitaj. Poste oni povas meti tion en saketojn.
 
Ankaŭ la teo povas esti miksita kun aliaĵoj kiel [[mento]], [[Floro|florojfloro]]j, [[Spico|spicojspico]]j, ktp. Diversaj [[receptoj]] ekzistas. Ofte oni aldonas al teo naturajn aŭ artefaritajn [[aromo]]jn.
 
 
{{-|maldekstren}}
== Socia signifo ==
[[Dosiero:Tea_Banner2.jpg|775px]]
[[Dosiero:Tea ceremony performing 2.jpg|eta|300px300ra|dekstra|Japana te-ceremonio]]
Teo estas ofta trinkaĵo ĉe manĝaĵo en [[Ĉinio]] kaj [[Japanio]]. [[Ĉinoj|Ĉinianoj]] preferis ĝin al simpla akvo, ĉar akvo en troloĝataj [[Valo|valojvalo]]j ofte enhavis malsanigajn [[Ĝermo|ĝermojnĝermo]]jn, kiujn la [[bolado]] mortigis.
 
En Japanio, la [[Japana teceremonio|teceremonio]] komenciĝis kiel [[rito]] ligita al [[zeno]].
 
Dum la [[Industria Revolucio]] la stimulo de teo ebligis al la britaj [[proleto]]j elteni la longajn [[Laborhoraro|laborhorarojnlaborhoraro]]jn. En aliaj industriaj landoj [[kafo]] rolis kiel stimulilo. En [[Britio]] oni nomis "teo" (aŭ [[te-tempo]]) la manĝaĵon je la 5-a posttagmeze, eĉ se oni ne trinkas teon.
 
== Legendoj ==
Linio 120 ⟶ 125:
 
== Ekonomio ==
Teo estas la plej populara trinkaĵo en la mondo se temas pri [[konsumado]]. Ĝia konsumado egalas al ĉiuj aliaj produktataj trinkaĵoj en la mondo — inkluzive de kafo, [[ĉokolado]] kaj aliaj trinkaĵoj kaj [[Alkoholaĵo|alkoholaj]] kaj [[Senalkoholaĵo|senalkoholaj]] — kune.<ref name="Macfarlane">Alan Macfarlane, Iris Macfarlane. The Empire of Tea. Eldonita en 2004 de The Overlook Press. ISBN 1-58567-493-1. p. 32</ref> Plejparto de teo konsumata ekster [[Orienta Azio]] estas produktata en larĝaj [[Plantejo|plantejojplantejo]]j en [[Barato]] kaj [[Srilanko|Sri-Lanko]], kaj celas grandskalan komercon. Opozicie al tiu ĉi grandskala industrio ekzistas pluraj malgrandaj "ĝardenoj" aŭ plantejoj, kiuj produktas tre maloftajn kaj multkostajn teojn.
 
=== Produktado ===
En 2003, monda teo-produktado egalis al {{formatnum:3.21}} milionoj da [[Tuno|tunojtuno]]j jare.<ref name=FAOSTAT>Organizaĵo pri Nutrado kaj Agrikulturo (ONA) de Unuiĝintaj Nacioj [http://faostat.fao.org/DesktopDefault.aspx?PageID=567&lang=en FAOSTAT] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20111115042315/http://faostat.fao.org/DesktopDefault.aspx?PageID=567&lang=en |date=2011-11-15 }}. Kontrolita 9-an de januaro 2010</ref> En 2008 monda teo-produktado atingis pli ol {{formatnum:4.73}} milionojn da tunoj.<ref name=FAOSTAT/> La plej grandaj produktantoj de teo estas [[Ĉinio]], [[Barato]], [[Srilanko]] kaj [[Turkio]].
 
La ĉi-suba tabelo montras nombron da teo-produktado (en tunoj) en la avanaj landoj en lastaj jaroj. La [[Datumo|datumojdatumo]]j estis preparitaj de [[Organizaĵo pri Nutrado kaj Agrikulturo]] (ONA) de [[Unuiĝintaj Nacioj]] januare 2010.<ref name=FAOSTAT/>
[[Dosiero:World Map Tea Production.svg|eta|Elcentaĵo de la suma teoproduktado en 2017 {{Priskribo|#b9b9b9| Malpli ol 0.5% aŭ sensignifa kvanto}} {{Priskribo|#c6e9af| De 0.5 ĝis 1%.}} {{Priskribo|#aade87| De 1 ĝis 5%.}} {{Priskribo|#71c837| De 5 ĝis 10%.}} {{Priskribo|#447821| De 10 ĝis 20%.}} {{Priskribo|#2d5016| Pli ol 20%}}
]]
Linio 161 ⟶ 166:
!Sumo!!{{formatnum:3646452}}!!{{formatnum:3887308}}!!{{formatnum:ne haveblas (*)}}
|}
* Laŭ [[datumbazo]] de ONA en 2008 produktado en Turkio egalis al 1,100,257 tunoj, kio plej verŝajne estas [[eraro]]. Tiu nombro signife diferencas dis dedisde teo-produktado en Turkio en antaŭaj jaroj (ĉirkaŭ 200,000 tunoj). Raka ĵurnalo "Tea Weekly" raportis ke teo-produktado en Turkio ĝis 2017 supozeble atingos 279,000 tunojn<ref>http://www.sourcejuice.com/1114624/2009/02/11/current-situation-global-tea-market-development/{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, kio krome montras verŝajnan eraron de ONA.
 
=== Konsumado ===
En Barato oni trinkas plej multe da teo en la mondo, tamen pokapa konsumado egalas tie nur al po 750&nbsp;[[Gramo|gramojgramo]]j por persono ĉiujare. [[Turkio]], kun 2.5&nbsp;kg da teo konsumita de unu persono dum jaro, estas la plej granda pokapa teo-konsumanto.<ref name="msw">[{{Citaĵo el la reto |url=http://www.marketresearchworld.net/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=208] |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2010-04-04 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20130117000057/http://www.marketresearchworld.net/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=208 |arkivdato=2013-01-17 }}</ref>
 
La ĉi-suba tabelo montras jaran porkapan konsumadon de teo en [[2004]].<ref name=msw/>
Linio 220 ⟶ 225:
 
== Ĉinia, tibeta tetrinkado ==
[[Dosiero:Monk churning butter tea.JPG|eta|maldekstre|220ra|Tibeta monaĥo preparanta buterteon.]]
Kiel [[hejmlando]] de teo, Ĉinio havas multspecajn teojn kaj teaĵojn. Kaj ĉinoj alte taksas tetrinkadon kaj ties [[Moro|morojnmoro]]jn. Kiel ĉiutagaj trinkaĵoj, [[buterteo]], [[oleteo]] kaj [[laktoteo]] estas vaste ŝatataj de [[Nacia malplimulto|nacimalplimultoj]] de Ĉinio kaj intime rilatas kun iliaj vivmanieroj.
 
En [[Tibeto]] kaj [[Interna Mongolio]] oni trinkas ĉefe buterteon; precipe por la [[tibetanoj]] butero estas nemankigebla manĝaĵo. Antaŭe la tieaj [[Paŝtisto|paŝtistojpaŝtisto]]j ekstraktis buteron el [[lakto]] de [[bovino]] aŭ [[ŝafino]]. Unue ili varmigis lakton, poste enverŝis ĝin en grandan [[Sitelo|sitelonsitelo]]n kaj forte [[Kirlo|kirlis]] ĝin centojn da fojoj ĝis [[graso]] disigis de lakto. Fine ili ĉerpis helflavan grason kaj enverŝis la grason en [[Ledsako|ledsakonledsako]]n. Post malvarmigo butero estis preta. Nun pli kaj pli multaj paŝtistoj faras tion per [[maŝino]]. La tibetanoj ŝatas trinki buterteon. Por prepari buterteon oni unue infuzas teon aŭ tebrikon kaj kuiras ĝin, ĝis ĝi fariĝos densa [[suko]]. Ĝin verŝinte en specialan [[Sitelo|tesitelon]] kaj aldoninte ai ĝi buteron kaj [[Salo|salonsalo]]n, oni forte tiras kaj retiras dekojn da fojoj [[Korko|korkonkorko]]n en la sitelo, ĝis butero kaj teo plene kunfandiĝos. Poste, oni enverŝas tiun likvaĵon en [[Poto|potonpoto]]n por ĝin varmigi. Jen la bongusta buterteo estas preta. Buterteo utilas al delikatigo de Ia [[haŭto]], helpas rezisti kontraŭ [[frosto]]. Ĝi estas vaste ŝatata de tiuj, kiuj vivas sur [[altebenaĵo]] kun [[seka klimato]].
 
Kompare kun tibetanoj, [[mongoloj]] preparas buterteon pli simple: boligi akvon en [[Kupro|kupra]] [[kuirilo]], [[Pulvoro|pulvorigi]] [[Pulvora teo|teon]], ŝuti ĝin en bolantan akvon kaj aldoni al ĝi iom da salo, konvenan kvanton da freŝa lakto [[Bovina lakto|bovina]] aŭ [[Ŝafina lakto|ŝafina]], gisĝis ruĝa teo fariĝos lakto-blanka. Jen pretiĝas laktoteo. Poste, ili aldonas al ĝi iom da [[butero]] kaj [[bruna sukero]]. Jen estas preparita buterteo, ofte por [[solena ceremonio]].
 
[[Dosiero:Monk in Tashilhunpo3.jpg|eta|Monaĥo el Taŝilhunpo verŝante buterteon.|alt=Monk in red robes pouring butter tea into a bowl in the ground from a large silver-colored tea pot]]
Oleteo furoras en la regionoj de la nacimalplimultoj de [[Guanĝi]], [[Guizhou]] kaj aliaj lokoj en [[suda Ĉinio]]. En tiuj lokoj la [[klimato]] estas kompare humida kaj en ties [[Montaro|montaraj regionoj]] iom malvarma. Oleteo estas utila al forigo de [[malsekeco]] en la korpo. Pro tio, la tieaj logantojloĝantoj kutimas trinki oleteon ĉiutage. Donante grandan atenton al ĝiaj [[Ingredienco|ingrediencojingredienco]]j, oni [[Rostado|rostas]] miksitajn teon kaj [[Rizo|rizonrizo]]n, kuiras ilin en akvo, per speciala [[ĉerpilo]] elakvigas la [[Rekremento|rekrementonrekremento]]n kaj aldonas al la likvaĵo rostitajn [[Gluecgluec-rizo|gluec-rizon]]n, [[Sojfabo|sojfabojnsojfabo]]jn, [[Arakido|arakidsemojn]], malgrasan [[Viando|viandonviando]]n, [[Porko|porkan]] [[Hepato|hepatonhepato]]n, [[Frajo|fiŝfrajon]], fiŝetojn kaj [[Salikoketo|salikoketojnsalikoketo]]jn.
 
En la [[Ninĝia]]-a [[Hujoj|Huj]]-nacia Aŭtonoma Regiono, en [[norda Ĉinio]], oleteo kaj teo fakte preskaŭ havas nenion komunan, tamen oni tiel nomas oleteon, ĉar oni trinkas ĝin en maniero simila al tiu de tetrinkado. La procedo de preparado estas jena: unue distranĉi solidigitan ŝaf-grason kaj ĝin fandi en poto, aldoni al ĝi rostitan [[Faruno|farunonfaruno]]n kaj bolantan akvon, antaŭ ol kuiri ĝin ĝis [[Supo|supiĝo]], poste aldoni al ĝi ankaŭ salon, [[Vinagro|vinagronvinagro]]n, dishakitan [[Ŝenoprazo|ŝenoprazonŝenoprazo]]n k.a. Tiu nutroriĉa trinkaĵo utilas al la [[sano]].
 
Buterteo, oleteo kaj laktoteo estas nemankigeblaj por la ĉiutaga vivo de la supre menciitaj nacimalplimultoj ne nur pro bezono, sed ankaŭ pro [[ĝuo]]. Ekz., mongoloj kutimas trinki laktoteon matene kaj vespere. Tiam ĉiuj familianoj sidas kune, multe ĝuante la trinkadon, kaj en la [[tendo]] regas ne nur bonodoro, sed ankaŭ gaja [[etoso]].
 
== Internacia Tago de Teo ==
Laŭ Unuiĝintaj Nacioj la [[internacia tago]] de Teo estas la 21-a de majo.<ref>[https://www.un.org/fr/observances/tea-day]</ref>. Aliaj diras, ke tiu Tago estas la 15-a de decembro.
 
== Institucioj ==
La [[Muzeo Horniman]] estas muzeo en Forest Hill, London [[Borough of Lewisham]], Anglio. Fondita de viktoria teo-komercisto [[Frederick John Horniman]], Ĝi enhavas kolektojn de [[naturhistorio]], kulturaj [[Artefakto|artefaktojartefakto]]j kaj muzikaj instrumentoj de Frederik John Horniman, kiu antaŭ 1891 fariĝis la plej granda komerca [[entrepreno]] pri teo en la mondo.
 
== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}
 
== Literaturo ==
* Benn, James A. (2015). [https://books.google.es/books?id=XF17CAAAQBAJ&redir_esc=y Tea in China: A Religious and Cultural History.] Hong Kong University Press. ISBN 978-988-8208-73-9.
* Heiss, Mary Lou; Heiss, Robert J. (2007). [https://archive.org/details/storyofteacultur0000heis The Story of Tea: A Cultural History and Drinking Guide.] Ten Speed Press. ISBN 978-1-58008-745-2.
* Mair, Victor H.; Hoh, Erling (2009). [https://books.google.es/books?id=_TR_PQAACAAJ&redir_esc=y The True History of Tea.] Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-25146-1.
* Martin, Laura C. (2007). [https://books.google.es/books?id=DJ2j_bX6WTUC&pg=PA8&redir_esc=y Tea: The Drink that Changed the World.] Tuttle Publishing. ISBN 978-0-8048-3724-8. OCLC 1159227468. OL 1956186W.
 
== Vidu ankaŭ ==
Linio 244 ⟶ 260:
* [[Samovaro]]
* [[Teoarbedo]]
 
== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}
 
== Eksteraj ligiloj ==
* [https://www.monato.be/2005/008444.php Peng JIANJUN: FARMACIO: Teo por preventi kancerojn] el [[Monato (gazeto)|''Monato'']] (2005/01, p. &nbsp;20)
* [https://www.youtube.com/playlist?app=desktop&list=PL31mb_Z-mPI82axgO7apljYMUOSwgjU9J&utm_content=197029731&utm_medium=social&utm_source=facebook&hss_channel=fbp-117008325013306 Ĉu trinki teon por konsento?], filmeto pri konsento en 13 lingvoj pere de subtekstoj kaj voĉlegado (mankas subteksto kaj voĉlegado en Esperanto), [[Tradukistoj sen landlimoj]], 2017.
* [https://kern.punkto.info/2024/09/15/kp220-teo/ KP220 Teo], podkasto de [[Kern.punkto]] aperinta 2024-09-15 ({{eo}})
 
{{Projektoj|commonscat=Tea|commons=Tea}}
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Tea|revizio=1159595255}}
 
* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Té|revizio=151864554}}
{{Havenda artikolo|Teo}}
[[Dosiero:Tea_Banner4.jpg|775px]]
{{Bibliotekoj}}