Teo: Malsamoj inter versioj

[[Dosiero:Malaysia-teaTea plantationBanner3.jpg|etacenter|dekstra|300px|Te-[[plantejo]] en [[Malajzio]].775px]]

[[Dosiero:Longjing tea steeping in gaiwanTea_in_different_grade_of_fermentation.jpg|eta|dekstra250ra|250px|Infuzioteotrinkaĵoj rezultantaj de teofolioj de malsamaj gradoj de [[verda teofermentado]].]]

Teo enhavas [[kafeino]]n, sed ofte homoj parolas pri [[teino]], ĉar ambaŭ estas la sama [[molekulo]]. Tial ĝi [[Stimulo|stimulas]] la [[Korpo|korponkorpo]]n kaj malhelpas [[Dormo|dormondormo]]n.

La [[etimologio]] de variaj vortoj uzataj por ''teo'' montras la historion de transigo de te-trinka kulturo kaj necesa komerco el Ĉinio al diversaj landoj tra la tuta mondo.<ref>Mair kaj Hoh, 2009, pp. 262–264</ref> Plej granda parto de vortoj por teo tutmonde estas en almanaŭalmenaŭ unu el tri grandaj grupoj: ''te'', ''ĉa'' kaj ''ĉai'', kiuj ekzemple en angla ekzistas kiel ''tea'' [ti], ''cha'' [ĉa] aŭ ''char'', kaj ''chai'' [Ĉajĉaj]. Kiel indiko por aliaj linfgojlingvoj, la plej frua el tiuj tri ebloj eniranta en la anglan estis ''ĉa'', kiu venis en la [[1590-aj jaroj]] tra la [[portugaloj]], kiuj preskaŭ monopole komercis en [[Makao]] kaj ekuzis la [[Kantona lingvo|kantonan]] prononcadon de la vorto.<ref name=oed>{{citeCite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=tea&allowed_in_frame=0|title=tea|publisher=[[Online Etymology Dictionary]]}}</ref><ref>Mair kaj Hoh, 2009, p. 262</ref> La nun plej ofta formo ''tea'' [ti] alvenis en la [[17-a jarcento]] tra [[nederlandanoj]] (ankaŭ komercantaj en [[Sudorienta Azio]]), kiuj akiris ĝin ĉu rekte ĉu nerekte el la Malaja vorto ''teh'', aŭ rekte el la prononcado ''tê'' en Min-ĉina.<ref name=oed /> La tria formo ''ĉai'' (kun la signifo de "spicigita teo") originiĝisoriginis el la nordĉina prononco de ''ĉa'', kiu veturis trakontinente (kaj ne transmare) al [[Centra Azio]] kaj [[Persio]] kie ĝi ekpprenisekprenis la persan finaĵon ''ji''.

Tiel ĉefe du formoj (el radikoj "te" aŭ "ĉa(j)" eniris en la diversaj lingvoj, foje tre apude; ekzemple en [[hispana lingvo]] la vorto estas "té", dum en la najbara [[portugala lingvo]] estas "chá"; tamen en nuntempa uzado "chá limão" estas infuzio de citronŝelo, dum "chá preto" estas vera teo. Ĝenerale en centrokcidentaj eŭropaj lingvoj plej uzatas formoj el "te" (ankaŭ en [[Esperanto]] tiukadre), dum en [[slavaj lingvoj]] plej uzatas formoj el "ĉa". En la araba kaj, turka, rumana uzatas "ĉaj", dum en la pola kaj litova "herbata" el [[herbo]] tute for de la ĝenerala tendenco.

=== Botanika deveno ===

[[FileDosiero:Camellia sinensis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-025.jpg|thumbeta|Teplanto (''Camellia sinensis'') el germana verko ''Köhler's Medizinal-Pflanzen'', 1897.]]

TeplantojLa teplantoj estas indiĝenaj de [[Orienta Azio]] kaj la probabla centro de origino de teo estas ĉe la ekfluejo de la rivero [[Iravadio]] el kiu ĝi dis vastiĝisdisvastiĝis ventumilforme al sudorienta Ĉinio, Hindoĉinio kaj [[Asamo]]. Tiel, la naturan hejmon de la teplanto oni konsideras ene de la kompare malgranda ventumilforma areo inter [[Nagalando]], [[Manipuro]] kaj [[Mizoramo]] laŭlonge de la landlimo kun [[Birmo]] okcidente, tra [[Ĉinio]] tiomtiel for kiomkiel ĝis [[Ĝeĝjango]] orinteoriente marborde, kaj al tiu linio ĝenerale suden tra la montetoj ĝis Birmo kaj [[Tajlando]] ĝis [[Vjetnamio]]. La okcident-orienta akso indikita estas ĉirkaŭ 2,400&nbsp;km longa etende el longitudo 95°-120°E. La nord–suda akso kovras ĉirkaŭ 1,920&nbsp;km, starte el la norda parto een Birmo, latitudo 29°N pasante tra [[Junano]], [[Tonkino]], Tajlando, [[Laoso]] kaj ĝis Annan, atingante latitudon 11°N.<ref>{{Cite web |last=Saikia |first=Gautam Kumar |date=19 September 2021 |title=Origin And Distribution Of The Tea Plant |url=https://teaorb.com/en-us/blog/origin-of-tea |url-status=live |website=teaorb.com}}</ref>

Ĉina (malgrandfolia) tipa teo (''C. sinensis'' var. ''sinensis'') eble originiĝisoriginis en suda Ĉinio probable per hibridiĝo de nekonataj naturaj teparencoj. Tamen, ĉar ne estas konataj naturaj populacioj de tiu teo, ĝia origino estas nur spekulativa.<ref name="Meegahakumbura 1"/><ref name="Meegahakumbura 2"/>

Pro siaj genetikaj diferencoj formante diferencajn [[klado]]jn, ĉina Asam-tipa teo (''C. sinensis'' var. ''assamica'') eble havus du diferencajn stirpojn – unu en suda [[Junano]] (ksiŝuangbanna, Puer-urbo) kaj la alia en okcidenta Junano (Linkang, Baoŝan). Multajn tipojn de sudjunana Asam-teo oni hibridigis kun la tre proksime rilata specio ''[[Camellia taliensis]]''. Malkiel la sudjunana Asam-teo, la okcidentjunana Asam-teo kunhavas multaj genetikajn similaĵojn kun la hindia Asam-tipa teo (ankaŭ ''C. sinensis'' var. ''assamica''). Tiel, kaj la okcidentjunana Asam-teo kaj la hindia Asam-tipa teo eble originiĝis el la sama parencplanto en la areo kie koincidas sudokcidenta Ĉinio, Hindi-Birmo, kaj Tibeto. Tamen, ĉar la hindia Asam-tipa teo ne kunhavas [[haplotipo]]jn kun la okcidentjunana Asam-teo, hindia Asam-tipa teo plej verŝajne originiĝis el sendependa aldomigo. Iom da hindia Asam-tipa teo ŝajne hibridiĝis kun la specio ''[[Camellia pubicosta]]''.<ref name="Meegahakumbura 1">{{cite journal |last1=Meegahakumbura |first1=MK |last2=Wambulwa |first2=MC |last3=Thapa |first3=KK |display-authors=etal |year=2016 |title=Indications for three independent domestication events for the tea plant (''Camellia sinensis'' (L.) O. Kuntze) and new insights into the origin of tea germplasm in China and India revealed by nuclear microsatellites |journal=PLOS ONE |volume=11 |issue=5 |page=e0155369 |pmid=27218820 |pmc=4878758 |doi=10.1371/journal.pone.0155369 |bibcode=2016PLoSO..1155369M|doi-access=free | issn = 1932-6203 }}</ref><ref name="Meegahakumbura 2">{{cite journal |vauthors=Meegahakumbura MK, Wambulwa MC, Li MM, Thapa KK, Sun YS, Möller M, Xu JC, Yang JB, Liu J, Liu BY, Li DZ, Gao LM |display-authors=3 |date=2018 |title=Domestication origin and breeding history of the tea plant (Camellia sinensis) in China and India based on nuclear microsatellites and cpDNA sequence data |journal=Frontiers in Plant Science |volume=8 |page=2270 |pmid=29422908 |pmc=5788969 |doi= 10.3389/fpls.2017.02270|doi-access=free }}</ref>

=== Frua tetrinkado ===

[[FileDosiero:Shinno (Shennong) derivative.jpg|thumbeta|maldekstre|210px210ra|Japana pentraĵo de la 19-a jarcento priskribanta [[Shennong|Ŝennong]]: ĉinaj legendoj atribuas al Ŝennong la inventado de teo.<ref name="laura2" />]]

Ĉinaj legendoj atribuas la inventon de teo al mita [[Ŝennong]] (en centra kaj norda Ĉinio) en 2737 a.n.e., kvankam pruvaro sugestas, ke tetrinkado eble estis enkondukita el sudokcidenta Ĉinio (Siĉuan/Junana areo).<ref name="laura2">{{Citation| last = Yee| first = L.K.| title = Tea's Wonderful History| publisher = The Chinese Historical and Cultural Project| quote = year 1996–2012| url = http://www.chcp.org/tea.html| access-date = 17a de Junio 2013 | archive-url = https://web.archive.org/web/20020803115304/http://chcp.org/tea.html | archive-date = 3a de Aŭgusto 2002| archiveurl = https://web.archive.org/web/20020803115304/http://chcp.org/tea.html| archivedate = 2002-08-03}}</ref> La plej fruaj verkitaj registroj de teo venis el Ĉinio. La vorto ''tú'' 荼 aperas en la ''Ŝijing'' kaj en aliaj antikvaj tekstoj signifante tipon de "amara vegetalo" ({{lang|zh|苦菜}}), kaj eble ĝi referencis al multaj diferencaj plantoj kiel [[sonko]], [[cikorio]], aŭ [[Polygonum|poligono]],{{sfn|Benn|2015|p=22}} same kiel ankaŭ vera teo.{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=264–65}} En la ''Kronikoj de Huajang'', oni registris, ke homoj de la ŝtato Ba en Siĉuano prezentis ''tu'' al reĝo de [[Dinastio Zhou|Ĝoŭ]]. Poste la ŝtato [[Qin (ŝtato)|Qin]] konkeris la ŝtaton Ba kaj ĝian najbaran Ŝu, kaj laŭ la fakulo de la 17-a jarcento nome Gu Janvu kiu verkis en ''Ri Ĵi Lu'' ({{lang|zh|日知錄}}): "Estis post Qin estis konkerinta Ŝu kiam ili lernis kiek trinki teon."{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=29–30}} Alia ebla frua referenco al teo troviĝas en letero skribita de la generalo de la [[Dinastio Qin]] nome Liu Kun kiu postulis, ke oni sendis al li iom da "reala teo".<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=NT8J5qDjABIC&pg=PR18 |title=All the Tea in China |author=Kit Boey Chow |author2=Ione Kramer |pages=2–3 |publisher=Sinolingua |date=1990 |isbn=978-0-8351-2194-1 |access-date=21a de Majo 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160831072957/https://books.google.com/books?id=NT8J5qDjABIC&pg=PR18&lpg=PR18 |archive-date=31a de Aŭgusto 2016 |url-status=live }}</ref>

La plej fruan konatan fizikan pruvaron<ref>{{cite news|url=https://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/archaeologists-discover-worlds-oldest-tea-buried-with-ancient-chinese-emperor-a6805171.html|title=Archaeologists discover world's oldest tea buried with ancient Chinese emperor|work=[[The Independent]]|publisher=Independent Print Limited|access-date=15a de Septembro 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171008011801/http://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/archaeologists-discover-worlds-oldest-tea-buried-with-ancient-chinese-emperor-a6805171.html|archive-date=8a de Oktobro 2017|url-status=live}}</ref> de teo oni malkovris en 2016 en la maŭzoleo de la imperiestro Jing de Han en [[Ŝjiano]], indikanta, ke teon el la genro ''Camellia'' oni trinkis fare de imperiestroj de la [[Dinastio Han]] tiom frue kiom je la dua jarcento a.n.e.<ref>{{cite journal |title=Earliest tea as evidence for one branch of the Silk Road across the Tibetan Plateau|volume=6|pages=18955|author=Houyuan Lu|journal=[[Nature (gazeto)|Nature]]|doi=10.1038/srep18955|pmid=26738699|pmc=4704058| date=7a de Januaro 2016|display-authors=etal|bibcode=2016NatSR...618955L}}</ref> La verko de la dinastio Han nome, "Kontrakto por Junularo", verkita de Ŭang Bao en la jaro 59 a.n.e.,<ref>{{citeCite web|url=http://phys.org/news/2016-01-world-oldest-tea-chinese-emperor.html|title=World's oldest tea found in Chinese emperor's tomb|publisher=Phys.org|date=28a de Januaro 2016|quote=The oldest written reference to tea is from the year 59 BC.|access-date=22a de Julio 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160917190549/http://phys.org/news/2016-01-world-oldest-tea-chinese-emperor.html|archive-date=17a de Septembro 2016|url-status=live}}</ref> enhavas la unuan konatan referencon pri teboligado. Inter taskoj listigitaj kiel entreprenendaj de junularo, la kontrakto asertas, ke "li boligos teon kaj plenigos la ujojn" kaj "li aĉetos teon de Vujang".{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=29–30}} La unuan registron de tekultivado oni datis ankaŭ el tiu periodo, dum kiu oni kultivis en la monto Meng ({{lang|zh|蒙山}}) ĉe [[Ĉengduo]].{{sfn|Mair|Hoh|2009|pp=30–31}} Alia frua fidinda registro de tetrinkado datas el la tria jarcento a.n.e., en medicina teksto de Hua Tuo, kiu asertis, "konstante trinki amaran ''t'u'' faras onin pli bone pensi."<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=AGaTAgAAQBAJ&pg=PA28 |title=The World of Caffeine: The Science and Culture of the World's Most Popular Drug |author=Bennett Alan Weinberg, Bonnie K. Bealer |page=28 |publisher=Routledge |year=2001 |isbn=978-0-415-92722-2 |access-date=7a de Septembro 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160513051901/https://books.google.com/books?id=AGaTAgAAQBAJ&pg=PA28&lpg=PA28 |archive-date=13a de Majo 2016 |url-status=live}}</ref> Tamen, antaŭ la [[dinastio Tang]], tetrinkado estis ĉefe praktiko de suda Ĉinio ([[Sudaj kaj Nordaj Dinastioj|Sudaj Dinastioj]]) centrita en Jiankang.{{sfn|Benn|2015|p=42}} Teo estis disdegnita de aristokratoj de la [[Sudaj kaj Nordaj Dinastioj|Nordaj Dinastioj]], kiuj priskribis ĝin kiel malsupra al [[jogurto]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=3qmwywEACAAJ&q=slaves'%20drink&pg=PA76 |title=The Jiankang Empire in Chinese and World History |author=Andrew Chittick |pages=75–76 |publisher=Oxford University Press |year=2020 |isbn=9780190937546}}</ref><ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=PASE4LVLzQ0C&q=yogurt&pg=PA22 |title=Culture and Power in the Reconstitution of the Chinese Realm, 200–600 |editor1=Scott Pearce |editor2=Audrey G. Spiro |editor3=Patricia Buckley Ebrey |page=22 |publisher=Harvard University Asia Center |year=2001 |isbn=0-674-00523-6}}</ref> Ĝi iĝis tre populara dum la dinastio Tang, kiam ĝi disvastiĝis al Koreio, Japanio, kaj Vjetnamio. La ''Teklasikaĵo'' ("ĉájīng"), traktaĵo pri teo kaj pri tepreparado, estis verkita en la 8-a jarcento fare de la ĉina verkisto, Lu Ju. Oni konsideras, ke li estis influanta tetrinkadon al granda parto en Ĉinio.<ref name=":0">{{cite web |author=Miranda Brown |date=2a de Marto 2022 |title=The Medieval Influencer Who Convinced the World to Drink Tea—Not Eat It |url=https://www.atlasobscura.com/articles/eating-tea? |website=Atlas Obscura}}</ref>

=== Disvolvigoj ===

[[FileDosiero:Tea with ingredients.jpg|thumbeta|rightdekstra|Teo kun ingrediencoj, Ĉinio.]]

=== Tutmonda disvastigo ===

[[FileDosiero:Gorskii 03992u.jpg|thumbeta|leftmaldekstra|Tepesila stacio norde de [[Batumi]], [[Rusa Imperio]], antaŭ 1915.]]

[[FileDosiero:This print of the Raymond Hugh Mckay Commander. The first vessel direct from China to Hull is published commemorative of her arrival on the 14th October 1843 RMG PW7733.jpg|thumbeta|La ''Raymond'', de komandanto Hugh Mckay. La unua ŝipo rekte navigante el Ĉinio al [[Kingston upon Hull|Hull]] je sia alveno la 14an de Oktobro 1843 kunportanta kargon de teo.]]

La unua registro de teo en angla lingvo venis el letero verkita de Richard Wickham, kiu venis al oficejo de la [[Brita Orienthinda Kompanio]] en Japanio, srikibinte al komercisto en Makao mendante "the best sort of chaw" (la plej bonkvalita te-speco) en 1615. Peter Mundy, vojaĝanto kaj komercisto kiu serĉis teon en [[Fuĝjano]] en 1637, skribis, "''ĉaa'' – nur akvo kun tipo de herbo boligita en ĝi".<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=lXYFBQAAQBAJ&pg=PT25 |title=Tea: A Very British Beverage |author=Paul Chrystal |year=2014 |publisher=Amberley Publishing Limited |isbn=978-1-4456-3360-2 |access-date=5a de Septembro 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150928000518/https://books.google.com/books?id=lXYFBQAAQBAJ&pg=PT25&lpg=PT25 |archive-date=28a de Septembro 2015 |url-status=live}}</ref><ref>''Peter Mundy Merchant Adventurer'', 2011, eld. R.E. Pritchard, Bodleian Libraries, Oxford</ref> Teon oni vendis en kafejo en Londono en 1657, [[Samuel Pepys]] gustumis teon en 1660, kaj Catarina de Bragança portis la te-trinkadan kutimon al la anglia kortego kiam ŝi edziniĝis al [[Karlo la 2-a (Anglio)|Karlo la 2-a]] en 1662. Teo tamen ne estis amplekse konsumita en la Brita Insularo ĝis la 18-a jarcento kaj restis multekosta ĝis la lasta parto de tiu periodo. Anglaj trinkantoj preferis aldoni sukeron kaj lakton al nigra teo, kaj tiel la nigra teo superis la verdan teon en populareco en la 1720-aj jaroj.<ref>[https://www.bbc.co.uk/programmes/p004y24y "Tea".] In Our Time. 29a de Aprilo 2004. [[BBC]] Radio 4. Arkivita el la originalo la 11an de Aprilo 2015. Alirita la 7an de Septembro 2015. </ref> [[Kontrabando]] de teo dum la 18-a jarcento rezultis en aliro de la ĝenerala publiko kiu povis akiri kaj konsumi teon. La Britia registaro forigis la imposton al teo, tiel eliminante la kontrabandan komercadon ĉirkaŭ 1785.<ref>{{cite web |url=http://www.tea.co.uk/page.php?id=98#masses |archive-url=https://web.archive.org/web/20090730000451/http://www.tea.co.uk/page.php?id=98 |archive-date=30a de Julio 2009 |title=A Social History of the Nation's Favourite Drink |work=United Kingdom Tea Council }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20090730000451/http://www.tea.co.uk/page.php?id=98#masses |date=2009-07-30 }}</ref> En Britio kaj Irlando, teo estis dekomence konsumita kiel luksaĵo por nur specialaj okazoj, kiel ĉe religiaj festivaloj, funebraj vigiloj, kaj arigoj por hejma laboro. La prezo de teo en Eŭropo tuj falis dum la 19-a jarcento, speciale post hindia teo ekalvenis grandkvante; fine de la 19-a jarcento teo estis iĝanta ĉiutaga trinkaĵo por ĉiuj sociaj tavoloj.<ref name="Lysaght" > Lysaght, Patricia (1987). "When I makes Tea, I makes Tea: the case of Tea in Ireland". ''Ulster Folklife''. 33: 48–49. </ref>

La populareco de teo ludis gravan rolon en historiaj okazaĵoj – La ''Tea Act'' (Teleĝo) de 1773 okazigis la ribelon nomitan «[[Bostona tea festo|''Boston Tea Party''teumado]]» kiu siavice rezultis en la [[Usona Revolucio]]. La neceso fronti la problemon de la Britia komercdeficito fakte pro la tekomerco rezultis en la nomita [[Opia milito]]. La imperiestro Kangksi de Qing estis malpermesinta vendadon de eksterlandaj produktoj en Ĉinio, kaj dekretis en 1685, ke ĉiuj varoj aĉetitaj el Ĉinio devas esti pagita per arĝenta monero aŭ ingoto.<ref>{{Cite book|last=Goldstone|first=Jack A.|url=https://books.google.com/books?id=mOu_DQAAQBAJ&q=chinese+european+bullion&pg=PT365|title=Revolution and Rebellion in the Early Modern World: Population Change and State Breakdown in England, France, Turkey, and China, 1600–1850; 25th Anniversary Edition|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-40860-6|language=en}}</ref> Komercistoj el aliaj landoj tiam klopodis por trovi alian produkton, tiuokaze [[opio]] vendota al Ĉinio por rericevi la arĝenton postulitan kiel pago por teo kaj por aliaj varoj. Sekvaj klopodoj fare de la ĉina reĝistaroregistaro por eviti la komercon de opio kondukis al la milito.<ref>{{cite book |title=The Opium War: Drugs, Dreams and the Making of China |last=Lovell |first=Julia |isbn=978-1-4472-0410-7 |year=2012 |publisher=Picador}}</ref>

[[Dosiero:Darjeeling Tea Garden worker.jpg|thumbeta|maldekstre|Teplukistinoj en plantejo de [[Darĝiling]].]]

Oni enkondukis ĉinan malgrandfoli-tipan teon en Hindio en 1836 fare de Britio laŭ klopodo por rompi la ĉinan monopolon pri teo.<ref name="Sen" /> En 1841, la doktoro Archibald Campbell kunportis semojn de ĉina teo el la himalaja regiono Kumaun kaj eksperimentis per plantado de teo en [[Darĝiling]]. Oni malfermis Alubari teĝardeno en 1856, kaj oni ekproduktis la Darĝiling-an teon, kiu estos gravega en la estonteco.{{sfn|Mair|Hoh|2009|p=214}} En 1848, Robert Fortune estis sendita de la [[Brita Orienthinda Kompanio]] en misio al Ĉinio por porti teplanton reen al Granda Britio. Li ekveturis sekretege ĉar lia misio okazis en la batalpaŭzo inter la Unua kaj la Dua Opi-militoj.<ref name="Rose">{{cite book |author=Sarah Rose |title=For All the Tea in China |publisher=Penguin Books |pages=1–5, 89, 122, 197 |year=2010 |author-link= }}</ref> La ĉinajn teplantojn kiujn li kunportis oni enkondukis en [[Himalajo]], kvankam plej granda parto el ili ne survivis. La Britoj estis malkovrinte, ke diferenca vario de teo estas endemia de [[Asamo]] kaj de la nordorienta regiono de Hindio, kiu estis tiam hibridigita kun ĉina malgrandfoli-tipa teo. Uzante ĉinajn plantadajn kaj kultivadajn teknikojn, la Britia kolonia registaro establis teindustrion proponante teron en Asamo al ajna eŭropano kiu interkonsentu kultivi teon por eksportado.<ref name="Sen" /> Teo estis origine konsumita nur de [[Anglo-Hinda|Angl-hindianoj]]; tamen, ĝi iĝis tre populara en Hindio en la [[1950-aj jaroj]] pere de sukcesa reklamkampanjo fare de la ''India Tea Board'' (Hindia Teservo).<ref name="Sen">{{cite book |author=Colleen Taylor Sen|title=Food Culture in India |url=https://books.google.com/books?id=YIyV_5wrplMC&pg=PA26 |year=2004 |publisher=Greenwood Publishing Group |isbn=978-0-313-32487-1 |page=26 |quote=Ironically, it was the British who introduced tea drinking to India, initially to anglicized Indians. Tea did not become a mass drink there until the 1950s when the India Tea Board, faced with a surplus of low-grade tea, launched an advertising campaign to popularize it in the north, where the drink of choice was milk. (Ironie, estis la Britoj kiuj enkondukis tetrinkado en Hindion, dekomence por angligi hindianojn. Teo ne iĝis amastrinkaĵo tie ĝis la 1950-aj jaroj kiam la India Tea Board, frontis pluson de malalt-grada teo, lanĉis reklamkampanjon por popularigi ĝin norde, kie la plej elektita trinkaĵo estis lakto.)|access-date=10a de Januaro 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160424065113/https://books.google.com/books?id=YIyV_5wrplMC&pg=PA26 |archive-date=24a de Aprilo 2016 |url-status=live}}</ref> La Britoj enkondkis teindustrion ankaŭ en Sri Lanko (tiam nomita Cejlono) en 1867.<ref name="taylor-AU">{{citeCite web|url=http://www1.american.edu/ted/ceylon-tea.htm|title=TED Case Studies – Ceylon Tea|publisher=American University, Washington, DC|access-date=27a de Novembro 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20150223084443/http://www1.american.edu/ted/ceylon-tea.htm|archive-date=23a de Februaro 2015|url-status=dead}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20150223084443/http://www1.american.edu/ted/ceylon-tea.htm |date=2015-02-23 }}</ref>

Teon oni kultivas en diversaj landoj. La plej konataj estas jenaj: [[Barato]], [[Ĉinio]], [[Kenjo]], [[Srilanko]], [[Japanio]], [[Nepalo]], [[Aŭstralio]], [[Tajvano]] kaj [[Argentino]]. La teplanto adaptiĝas plej bone en [[Subtropiko|subtropikaj]] kaj [[Tropika klimato|tropikaj klimatoj]], krome ĝi postulas [[pluvo]]j de proksimume 1250 &nbsp;mm jare. Kelkaj el plej bonkvalitaj teplantejoj estas je pli ol 1 500 m de alteco; tiu faktoro malrapidigas la kreskon de la planto kaj la folioj intensigas sian guston.

[[Dosiero:Tea leaves steeping in a zhong čaj 05.jpg|eta|220px220ra|[[Infuzaĵo|Infuziĝo]] de te-[[folio]]j.]]

La plej popularajPopularaj specoj de aromigita teo estas jenaj: ''[[Earl Grey]]'', [[Kukiĉa]], ''lapsang souchong''.

[[Dosiero: Teo_premita_en_brikformo._Teo_libera._Teo_pakita.jpg|eta|maldekstre|200px200ra|Premita teo; dekstre supre libera teo; dekstre sube pakita teo]]

Ankaŭ la teo povas esti miksita kun aliaĵoj kiel [[mento]], [[Floro|florojfloro]]j, [[Spico|spicojspico]]j, ktp. Diversaj [[receptoj]] ekzistas. Ofte oni aldonas al teo naturajn aŭ artefaritajn [[aromo]]jn.

[[Dosiero:Tea_Banner2.jpg|775px]]
[[Dosiero:Tea ceremony performing 2.jpg|eta|300px300ra|dekstra|Japana te-ceremonio]]

Teo estas ofta trinkaĵo ĉe manĝaĵo en [[Ĉinio]] kaj [[Japanio]]. [[Ĉinoj|Ĉinianoj]] preferis ĝin al simpla akvo, ĉar akvo en troloĝataj [[Valo|valojvalo]]j ofte enhavis malsanigajn [[Ĝermo|ĝermojnĝermo]]jn, kiujn la [[bolado]] mortigis.

Dum la [[Industria Revolucio]] la stimulo de teo ebligis al la britaj [[proleto]]j elteni la longajn [[Laborhoraro|laborhorarojnlaborhoraro]]jn. En aliaj industriaj landoj [[kafo]] rolis kiel stimulilo. En [[Britio]] oni nomis "teo" (aŭ [[te-tempo]]) la manĝaĵon je la 5-a posttagmeze, eĉ se oni ne trinkas teon.

Teo estas la plej populara trinkaĵo en la mondo se temas pri [[konsumado]]. Ĝia konsumado egalas al ĉiuj aliaj produktataj trinkaĵoj en la mondo — inkluzive de kafo, [[ĉokolado]] kaj aliaj trinkaĵoj kaj [[Alkoholaĵo|alkoholaj]] kaj [[Senalkoholaĵo|senalkoholaj]] — kune.<ref name="Macfarlane">Alan Macfarlane, Iris Macfarlane. The Empire of Tea. Eldonita en 2004 de The Overlook Press. ISBN 1-58567-493-1. p. 32</ref> Plejparto de teo konsumata ekster [[Orienta Azio]] estas produktata en larĝaj [[Plantejo|plantejojplantejo]]j en [[Barato]] kaj [[Srilanko|Sri-Lanko]], kaj celas grandskalan komercon. Opozicie al tiu ĉi grandskala industrio ekzistas pluraj malgrandaj "ĝardenoj" aŭ plantejoj, kiuj produktas tre maloftajn kaj multkostajn teojn.

En 2003, monda teo-produktado egalis al {{formatnum:3.21}} milionoj da [[Tuno|tunojtuno]]j jare.<ref name=FAOSTAT>Organizaĵo pri Nutrado kaj Agrikulturo (ONA) de Unuiĝintaj Nacioj [http://faostat.fao.org/DesktopDefault.aspx?PageID=567&lang=en FAOSTAT] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20111115042315/http://faostat.fao.org/DesktopDefault.aspx?PageID=567&lang=en |date=2011-11-15 }}. Kontrolita 9-an de januaro 2010</ref> En 2008 monda teo-produktado atingis pli ol {{formatnum:4.73}} milionojn da tunoj.<ref name=FAOSTAT/> La plej grandaj produktantoj de teo estas [[Ĉinio]], [[Barato]], [[Srilanko]] kaj [[Turkio]].

La ĉi-suba tabelo montras nombron da teo-produktado (en tunoj) en la avanaj landoj en lastaj jaroj. La [[Datumo|datumojdatumo]]j estis preparitaj de [[Organizaĵo pri Nutrado kaj Agrikulturo]] (ONA) de [[Unuiĝintaj Nacioj]] januare 2010.<ref name=FAOSTAT/>

* Laŭ [[datumbazo]] de ONA en 2008 produktado en Turkio egalis al 1,100,257 tunoj, kio plej verŝajne estas [[eraro]]. Tiu nombro signife diferencas dis dedisde teo-produktado en Turkio en antaŭaj jaroj (ĉirkaŭ 200,000 tunoj). Raka ĵurnalo "Tea Weekly" raportis ke teo-produktado en Turkio ĝis 2017 supozeble atingos 279,000 tunojn<ref>http://www.sourcejuice.com/1114624/2009/02/11/current-situation-global-tea-market-development/{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, kio krome montras verŝajnan eraron de ONA.

En Barato oni trinkas plej multe da teo en la mondo, tamen pokapa konsumado egalas tie nur al po 750&nbsp;[[Gramo|gramojgramo]]j por persono ĉiujare. [[Turkio]], kun 2.5&nbsp;kg da teo konsumita de unu persono dum jaro, estas la plej granda pokapa teo-konsumanto.<ref name="msw">[{{Citaĵo el la reto |url=http://www.marketresearchworld.net/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=208] |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2010-04-04 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20130117000057/http://www.marketresearchworld.net/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=208 |arkivdato=2013-01-17 }}</ref>

Kiel [[hejmlando]] de teo, Ĉinio havas multspecajn teojn kaj teaĵojn. Kaj ĉinoj alte taksas tetrinkadon kaj ties [[Moro|morojnmoro]]jn. Kiel ĉiutagaj trinkaĵoj, [[buterteo]], [[oleteo]] kaj [[laktoteo]] estas vaste ŝatataj de [[Nacia malplimulto|nacimalplimultoj]] de Ĉinio kaj intime rilatas kun iliaj vivmanieroj.

En [[Tibeto]] kaj [[Interna Mongolio]] oni trinkas ĉefe buterteon; precipe por la [[tibetanoj]] butero estas nemankigebla manĝaĵo. Antaŭe la tieaj [[Paŝtisto|paŝtistojpaŝtisto]]j ekstraktis buteron el [[lakto]] de [[bovino]] aŭ [[ŝafino]]. Unue ili varmigis lakton, poste enverŝis ĝin en grandan [[Sitelo|sitelonsitelo]]n kaj forte [[Kirlo|kirlis]] ĝin centojn da fojoj ĝis [[graso]] disigis de lakto. Fine ili ĉerpis helflavan grason kaj enverŝis la grason en [[Ledsako|ledsakonledsako]]n. Post malvarmigo butero estis preta. Nun pli kaj pli multaj paŝtistoj faras tion per [[maŝino]]. La tibetanoj ŝatas trinki buterteon. Por prepari buterteon oni unue infuzas teon aŭ tebrikon kaj kuiras ĝin, ĝis ĝi fariĝos densa [[suko]]. Ĝin verŝinte en specialan [[Sitelo|tesitelon]] kaj aldoninte ai ĝi buteron kaj [[Salo|salonsalo]]n, oni forte tiras kaj retiras dekojn da fojoj [[Korko|korkonkorko]]n en la sitelo, ĝis butero kaj teo plene kunfandiĝos. Poste, oni enverŝas tiun likvaĵon en [[Poto|potonpoto]]n por ĝin varmigi. Jen la bongusta buterteo estas preta. Buterteo utilas al delikatigo de Ia [[haŭto]], helpas rezisti kontraŭ [[frosto]]. Ĝi estas vaste ŝatata de tiuj, kiuj vivas sur [[altebenaĵo]] kun [[seka klimato]].

Kompare kun tibetanoj, [[mongoloj]] preparas buterteon pli simple: boligi akvon en [[Kupro|kupra]] [[kuirilo]], [[Pulvoro|pulvorigi]] [[Pulvora teo|teon]], ŝuti ĝin en bolantan akvon kaj aldoni al ĝi iom da salo, konvenan kvanton da freŝa lakto [[Bovina lakto|bovina]] aŭ [[Ŝafina lakto|ŝafina]], gisĝis ruĝa teo fariĝos lakto-blanka. Jen pretiĝas laktoteo. Poste, ili aldonas al ĝi iom da [[butero]] kaj [[bruna sukero]]. Jen estas preparita buterteo, ofte por [[solena ceremonio]].

Oleteo furoras en la regionoj de la nacimalplimultoj de [[Guanĝi]], [[Guizhou]] kaj aliaj lokoj en [[suda Ĉinio]]. En tiuj lokoj la [[klimato]] estas kompare humida kaj en ties [[Montaro|montaraj regionoj]] iom malvarma. Oleteo estas utila al forigo de [[malsekeco]] en la korpo. Pro tio, la tieaj logantojloĝantoj kutimas trinki oleteon ĉiutage. Donante grandan atenton al ĝiaj [[Ingredienco|ingrediencojingredienco]]j, oni [[Rostado|rostas]] miksitajn teon kaj [[Rizo|rizonrizo]]n, kuiras ilin en akvo, per speciala [[ĉerpilo]] elakvigas la [[Rekremento|rekrementonrekremento]]n kaj aldonas al la likvaĵo rostitajn [[Gluecgluec-rizo|gluec-rizon]]n, [[Sojfabo|sojfabojnsojfabo]]jn, [[Arakido|arakidsemojn]], malgrasan [[Viando|viandonviando]]n, [[Porko|porkan]] [[Hepato|hepatonhepato]]n, [[Frajo|fiŝfrajon]], fiŝetojn kaj [[Salikoketo|salikoketojnsalikoketo]]jn.

En la [[Ninĝia]]-a [[Hujoj|Huj]]-nacia Aŭtonoma Regiono, en [[norda Ĉinio]], oleteo kaj teo fakte preskaŭ havas nenion komunan, tamen oni tiel nomas oleteon, ĉar oni trinkas ĝin en maniero simila al tiu de tetrinkado. La procedo de preparado estas jena: unue distranĉi solidigitan ŝaf-grason kaj ĝin fandi en poto, aldoni al ĝi rostitan [[Faruno|farunonfaruno]]n kaj bolantan akvon, antaŭ ol kuiri ĝin ĝis [[Supo|supiĝo]], poste aldoni al ĝi ankaŭ salon, [[Vinagro|vinagronvinagro]]n, dishakitan [[Ŝenoprazo|ŝenoprazonŝenoprazo]]n k.a. Tiu nutroriĉa trinkaĵo utilas al la [[sano]].

== Institucioj ==

La [[Muzeo Horniman]] estas muzeo en Forest Hill, London [[Borough of Lewisham]], Anglio. Fondita de viktoria teo-komercisto [[Frederick John Horniman]], Ĝi enhavas kolektojn de [[naturhistorio]], kulturaj [[Artefakto|artefaktojartefakto]]j kaj muzikaj instrumentoj de Frederik John Horniman, kiu antaŭ 1891 fariĝis la plej granda komerca [[entrepreno]] pri teo en la mondo.

==Bibliografio Literaturo ==

* [https://www.monato.be/2005/008444.php Peng JIANJUN: FARMACIO: Teo por preventi kancerojn] el [[Monato (gazeto)|''Monato'']] (2005/01, p. &nbsp;20)