Fantasto
Fantasto (de la angla fantasy — fantazio) aŭ magifikcio estas literatura ĝenro, en kies verkoj ĉefan rolon ludas supernaturaj estaĵoj, magiaĵoj k.s., kiuj ĉefe uzas magion kaj aliajn supernaturajn fenomenojn por intrigo, temo. Ĝi havas profundajn radikojn en la historio. Jam la unua konata verko literatura de l' mondo, la antikva Epopeo de Gilgameŝ entenis tipajn trajtojn kaj erojn fantastajn:
- Superhomaj estuloj kaj potencoj (dioj ks.)
- Regnoj ne troveblaj en la fizika mondo nia
- Estuloj ne troveblaj ĉi-tere
- Rompoj kun ĉiutaga logiko
- Magio
Multas la similecoj al fabelo, sed male al tiuj, fantasta literaturo povas ŝajnigi okupi historian/geografian realon: "En la 3-a jaro de la unua regno de la reĝino de Akad..." (Fabelece: "Iam estis reĝino en lando trans 3 maroj kaj 7 riveroj...") Krome, dum multaj fabeloj ŝercemaj finiĝas per agnosko de mensoginteco ("...sed tion observis nur eta kato kiu kuŝis en la kanono kaj estis forpafita tien ĉi." ks.) en fantasto gravegas la ena vero: La leganto/aŭskultanto kredu kion ŝi aŭ li legas/aŭskultas. Tiurilate, fantasto fakte pli similas al realisma literaturo, en siaj detaleco kaj esprimpovo. Ja apenaŭ ekzistas limoj por aferoj priskribeblaj de fantasta aŭtoro - ŝi aŭ li trovas sin en ambaŭ mondoj de fabelo kaj realo (bona ekzemplo estus la verkoj pri Harry Potter fare de J. K. Rowling: la rakonto okazas kaj en aktuala Anglio kaj en magia mondo). Oni ankaŭ ne konfuzu kun sciencfikcio kiu alstrebas ian ĉi-mondecan logikon.
Historio de fantasto
redaktiDum la tuta evoluo de la moderna homo oni ŝatis kaj rakontadis fantastecaĵojn, ĉu ĉirkaŭ la fajro post ĉasado, ĉu kiel parto de religia instruo, ĉu kiel mitoj klarigantaj la kialojn de strangaĵoj en la naturo kaj homa vivo.
Fruaj tekstoj parte aŭ partege fantastaj inkluzivas la jam menciitan Epopeo de Gilgameŝ kaj la verkaron de Homero.
Dum Mezepoko fantasto floris en Eŭropo kaj Azio kun gravaj verkoj kiel la rakontaro pri Reĝo Arturo kaj la japanaj rakontoj pri Princo Genji.
Sian unuan "alt-literaturiĝon" ĝi akiris dum la romantismo danke al interalie la kolektitaj fabeloj de la Fratoj Grimm. Plej elstaraj el la germanaj fantast-skribemuloj estis E. T. A. Hoffmann kaj Ludwig Tieck.
Laŭ ekspertoj la unua "pura" (ekster ĉi mondo) romano fantasta estas The Wood Beyond the World ("La pretermonda arbaro") fare de anglo William Morris en la 19-a jarcento.
En 1954 la aperigo de La Mastro de la Ringoj fare de Tolkien iniciatis novan epokon kaj revigligon pri la ĝenerala intereso por tiu ĉi antikva literaturaĵo. Miloj da malbonkvalitaj imitoj de lia verkaro aperadis ĝis nun, plejparte de usonaj aŭtoroj. Tamen brilas kelkaj esceptoj, ekzemple la verkaro de Ursula K. Le Guin.
Fantasto neniam vere akceptiĝis ĉe literatur-kleruloj, kiuj ŝajne preferas realismon. Ekzemple, kelkaj fantastaj rakontoj tre similas al tiuj de Kafka, sed ĉar tiu lasta priskribas medion en reala Ĉeĥio li estas alten-laŭdata, dum la fantastaĵoj neglektatas. Tamen per la populariĝo de Tolkien daŭre kreskadas la respekto por ĉi tia literaturo.
Literaturaj trajtoj
redaktiFantasto estas ĉefe karakterizita per intrigo kiu okazas tute aŭ parte en fikcia mondo. Magiaj kaj fikciaj estaĵoj estas ofte uzataj. Ankaŭ, ofte la mondo en kiu la intrigo okazas estas en periodo simila al la Mezepoko, kiu inkludas reĝojn kaj kavalirojn, kastelojn kaj fortikaĵojn, kaj la armiloj inkludas kirasajn vestaĵojn, glavojn kaj arkojn kaj sagojn. Alia karakterizaĵo kiun ĉi tiu tipo kaj aliaj tipoj havas komunan estas la lukto inter bono kaj malbono. La intrigo temigas, pli ol unufoje, la fortojn de la bono, dum la malbono ofte estas priskribita, foje, kiel eterna malamiko, ekstreme potenca kaj terura.
La fantaziaj rakontoj malofte temigas realisman priskribon de ĉiutaga vivo en la fantazimondoj, ĉar ili kutime funkcias nur kiel fono por rakonto kiu estas baze aventurrakonto. Ofte la herooj, kiuj reprezentas la bonulojn, eniras en aventuron sen iu reala intenco; En multaj kazoj la elekto ne estas en iliaj manoj, ĉar ili jam estis elektitaj de iu pli alta potenco sed estas tempoj kiam la herooj iras en aventuron laŭvole.
Multaj fojoj, la fantazia rakonto povas esti vidita kiel alegorioj pri tio, kio okazas en nia propra mondo. Ekzemple, la libroj Discworld de Terry Pratchett estas klare satiro de nia socio tiom multe kiom ili estas satiro de la fantazia ĝenro mem. Aliflanke, foje la serĉo de kvitancoj povas esti malĝusta aŭ polemika. Ekzemple, J.R.R. Tolkien forte kontraŭbatalis provojn vidi " La Mastro de l' Ringoj " kiel alegorio por la Dua Mondmilito.
Ĝeneralaj trajtoj de agadoj en fantazimondoj
redaktiEstas pluraj punktoj, kiuj tendencas karakterizi fantaziajn mondojn de malsamaj kreintoj, kvankam ne necesas, ke ili estos aplikitaj en ĉiu fantazia laboro. Kelkaj tiaj punktoj estos klarigitaj sube.
Magio
redaktiEn la plej multaj fantaziaj mondoj ekzistas iu formo de ekzisto de magio. La formo, distribuo, origino kaj funkcio de magio ŝanĝiĝas de mondo al mondo. En kelkaj mondoj, magio estas parto de la realisma infrastrukturo kaj estas bazŝtono en la maniero kiel la mondo funkcias, en aliaj magio estas utiligita pli kiel "riskagaĵo-ilo". En la plej multaj el la mondoj kie magio ekzistas, ekzistas ankaŭ homoj kiuj povas uzi magion por siaj propraj celoj, tiuj estas kutime nomitaj magiistoj aŭ sorĉistoj. Foje, la aŭtoroj elektas pliajn nomojn por ĉi tiuj homoj; Unu el la elstaraj ekzemploj estas la Aes Sedai en la seriaĵo "La Rado de Tempo" (angle: "Wheel of Time").
Estaĵoj kaj Rasoj
redaktiEn fantasto estas kutime (sed ne ĉiam) inteligentaj estaĵoj kaj malsamaj rasoj krom homoj. Oftaj inkludas elfojn, nanojn, drakojn, gigantojn, centaŭrojn, demonojn, feojn kaj parolantajn arbojn. Apud ili estas kutime ankaŭ duoninteligentaj (al ia grado aŭ alia) kaj malbonaj estaĵoj kiel troloj, orkoj, koboldoj kaj potencaj malmortuloj. Sufiĉe ofte, la rolo de la intelektaj rasoj ŝanĝiĝas de verko al verko. En kelkaj el la verkoj, la verkintoj aldonas "siajn proprajn" inteligentajn rasojn, kiel ekzemple la Molpa, la kirasaj ursoj, kaj la Gleevesps kiuj aperas en la Liaj Mallumaj Materialoj trilogio.
Krom aliaj rasoj kaj inteligentaj estaĵoj, en multaj fantaziaj verkoj vi povas trovi referencojn al mitologiaj estaĵoj kaj monstroj aŭ tiuj elpensitaj de la aŭtoro, kiel gigantaj versioj de konataj bestoj, hibridoj inter pluraj specioj (kiel la ĥimero aŭ la grifo), monstroj kun magiaj potencoj (la hidro aŭ la Bazilisko ekzemple) kaj flugantaj mamuloj (pegazo, grifo) sed estas kelkaj kiuj ne estas tiele. Multaj el ĉi tiuj estaĵoj estas prenitaj de malsamaj mitologioj. Kiel ekzemplo de estaĵoj inventitaj de la aŭtoro, oni povas preni la Dementor el la serio Harry Potter.
Raso precipe rilata al la genro estas la drakoj, kiuj ofte estas priskribitaj kiel tre inteligentaj, magiaj kaj potencaj estaĵoj. Dum en la plej multaj el la verkoj la drako estas kruela kaj terura monstro, en kelkaj el ili ekzistas ankaŭ bonaj drakoj kiuj helpas la fortojn de bono kaj kontraŭbatalas la malbonajn drakojn.
Dioj kaj Superaj Estaĵoj
redaktiEn certaj rakontoj, ekzistas potencaj fortoj kaj senmortaj en la fantasta mondo, la plej forta el ĉiuj vivantaj estaĵoj sur la tero. Kelkaj el ili estas perfortaj. En kelkaj el la verkoj tiuj dioj estas adoritaj fare de parokanaro kaj komunumo de pastroj kiuj faras miraklojn en sia nomo.
Plej ofte, ĉi tiuj estaĵoj estas uzataj kiel mova forto en la intrigo de la rakonto aŭ kiel klarigo por la magio en la mondo kaj la graco kiu falas sur la herooj kaj helpas ilin en ilia misio aŭ kiel realaj roluloj.
Malmoreteco
redaktiEn multaj fantastaj verkoj, morto ne estas fina halto de vivo. Multaj legendoj centras ĉirkaŭ la rakonto de estaĵoj kiuj revenis el la mortintoj en meza stato de malmorteco kaj revenis por plagi la vivantojn. La malmortuloj en fantazia literaturo ŝanceliĝas de estaĵoj kiuj konservis siajn mensojn kaj korpojn kiel ekzemple vampiroj, tiuj kiuj konservis nur siajn animojn kiel ekzemple fantomoj kaj golemoj, ĝis putrantaj sed viglaj kadavroj al kiuj mankas inteligenteco aŭ karaktero kiel ekzemple zombioj kaj skeletoj kiuj estas funkciigitaj kiel murdemaj marionetoj kontrolataj de pli malhelaj fortoj, aŭ kiuj agas memstare kaj atakas vivantajn estaĵojn pere de siaj sendistingaj bestaj instinktoj.
Aliro al teknologio
redaktiKelkaj el la fantaziverkoj okazas en nia mondo aŭ similaj mondoj kaj enhavas referencojn al moderna teknologio, kiel ekzemple la verkoj de Neil Gaiman kiuj plejparte okazas en nia mondo kaj la nuntempo, lia Liaj Mallumaj Materialoj trilogio kiu okazas parte en nia mondo ( sed ankaŭ en mondo kie alternativa teknologio estas prezentita) kaj la Artemis Fowl serio de libroj.
Aliflanke, en multaj fantaziaj verkoj estas konstruitaj fantastaj mondoj, en kiuj ne ekzistas altnivela teknologio, foje eĉ male: la plej multaj el la mondoj estas en evolufazo kiu similas al tiu de la Mezepoko (kvankam ekzistas mondoj kiuj estas surbaze de pli fruaj periodoj). Tiaj mondoj foje ekzistas dum dekoj da miloj da jaroj. En verkoj kies intrigo okazas en mondoj de ĉi tiu tipo, la aŭtoroj uzas kelkajn metodojn por klarigi la mankon de teknologia evoluo, ekzemple: la falo de progresinta kulturo, tutmonda katastrofo kiu rezultigis kaoso, dependeco de magio kiu eliminas la bezonon de teknologio aŭ konservativa registaro kiu diktas mankon de teknologia evoluo (kiel en feŭda Japanio) Krome, ekzistas ankaŭ fantaziaj mondoj kiuj asimilas kvazaŭmodernan teknologion, foje influite per vaporpunka literaturo.
Fantasto kaj Esperanto
redaktiEble pro la "sciencfikcieco" de la Esperanto-movado ("fina venko" ktp.), kaj manko de inspiriga prahistorio, fantaziemaj aŭtoroj de Esperanto plejofte preferis sciencfikcion. Tamen aperis kelkaj noveloj en la Sferoj-serio de Grupo Nifo. Ankaŭ kelkaj el la rakontoj de István Nemere havas fantastajn erojn. Menciinda estas la Poemo de Utnoa - bonkvalita epopeo fare de Abel Montagut, kvankam multaj trajtoj (teknikaĵoj, teknikmonda logiko) apartenigas ĝin al sciencfantasto. Ne sciencfikcia, sed plene en la fantasta ĝenro, estas la longa rakonto La spegulo de Velodajo (1990) de Giorgio Silfer.
Subĝenroj kaj similaĵoj
redakti
Kie fantasto kunmerĝiĝas kun sciencfikcio la rezulto estas sciencfantasto. Rilata ĝenro estas intelekta sensencaĵo. Fantasto kaj realo miksiĝas ĉe Sudamerikaj aŭtoroj de magia realismo.
Multaj sekcioj de fantazia literaturo povas esti transformitaj en ĝenrojn laŭ sia stilo, intrigo, kaj la fontoj de kiuj ili estas inspiritaj. Unu klara dividado baziĝas sur la rilato de la mondo utiligita kiel la fono de la fantazirakonto al nia propra mondo.
Mondo kiu staras memstare
redaktiEn fantaziaj libroj de ĉi tiu ĝenro, la fantazia mondo estas prezentita sen ajna referenco al la Tero, kaj la intrigo rondiras ĉirkaŭ roluloj kiuj estas naskita en tiu mondo. Estas multaj diversaj libroj kiuj apartenas al ĉi tiu ĝenro. Unue kaj ĉefe kronologie, La Mastro de l' Ringoj kaj la aliaj skribaĵoj de J.R.R. Tolkien, kiuj okazas en Mez-Tero, kiu estas en malproksima kaj imaga mondo, konata kiel Tolkien's Legendarium. Inter tiuj libroj ni povas mencii ankaŭ la serion A Song of Fire and Ice de George R. R. Martin, la Discworld serio de Terry Pratchett kaj la Trilogioj de Robin Hobb kiuj vidas en la distanco kaj magiajn ŝipojn.
Paralela mondo al nia mondo
redaktiEn ĉi tiuj libroj, la intrigo estas kutime prezentita per roluloj kiuj venis de nia mondo kaj per ili ni estas prezentitaj al la nova mondo, kvankam foje roluloj de alia mondo kiuj vizitas nian mondon estas en la centro de la intrigo. Kiel ekzemploj de la unua tipo, la libroserio The Chronicles of Narnia de K.S. Louis kaj la verko La senĉesa rakonto de Michael Ende. Kiel ekzemploj de la dua tipo, oni povas citi la Dark Materials -trilogion de Philip Pullman kaj la Amber seriojn de Roger Zillazny.
Kaŝita mondo en nia mondo
redaktiEn ĉi tiuj verkoj, la fono estas nia propra mondo, sed fantastaj aspektoj de ĝi estas malkaŝitaj al la legantoj, kiuj ofte kunekzistas kun la konata realo. En tiuj verkoj aparte, la teknologio de nia tempo estas reflektita, kun precipe elstara ekzemplo estas la Artemis Fowl serio de libroj de Owen Colfer. Inter la verkoj apartenantaj al ĉi tiu ĝenro, ni povas mencii ankaŭ la librojn de Harry Potter, la librojn de Percy Jackson kaj la librojn de Neil Gaiman : " Nevermore ", " American Gods " kaj " Good News " (kunlabore kun Terry Pratchett). La ĝenro ankaŭ akiris grandan televidsukceson kun la serio Buffy the Vampire Slayer.
Multaj verkoj de ĉi tiu stilo apartenas al la urba fantazia subĝenro, kiu okazas nuntempe, kiam la plej granda parto de la intrigo okazas en urba medio. Ekzemplo de tio troveblas en la Dresdena serio de kazoj de la verkisto Jim Butcher.
Mitologio kaj infanaj fabeloj ankaŭ povas esti viditaj kiel parto de ĉi tiu ĝenro, kvankam ili havas klarajn trajtojn kiuj distingas ilin de aliaj fantaziaj rakontoj.
Nia mondo kun fantazia turno
redaktiEn ĉi tiuj rakontoj, la fono de la okazo estas nia mondo, iam aŭ alia, kie la kazoj de supernaturaj fenomenoj estas tiel maloftaj ke ili estas konsideritaj onidiroj kaj legendoj. En ĉi tiuj rakontoj, la heroo - kiu ofte estas skeptikulo kiu kredas je la potenco de racio kaj dubas la rakontojn de demonoj - esploras misteran fenomenon kaj lernas ke tiuj popolaj legendoj kaj superstiĉoj ja enhavas grajnon de vero. En multaj el tiuj rakontoj la supernatura fenomeno estas malmorta, monstro aŭ alia legenda figuro. Multaj verkoj de ĉi tiu ĝenro estas hororaj rakontoj kaj hororaj filmoj.
Ekzemploj: Sleepy Hollow (la rakonto de la Senkapa Rajdanto), la filmo " La Fratoj Grimm - nur por plenkreskuloj ", la filmo The Demon Slayers kaj la serio "Magiistoj" de Lev Grossman.
Verkistoj de fantasto
redaktiFantastaj filmoj
redaktiEkzemplaj filmoj:
Esperantaj tradukaĵoj
redakti- Mazirien la Magiisto Enhavanta ses sinsekvajn novelojn verkitajn de Jack Vance
- Kugel de Almerio Enhavanta du novelojn: Liejn la Vojiranto, kaj La Sakpleno da Sonĝoj.
- Zuska Stožická. Ĝis tien / Až tam. Martin: Espero, 2016. 211 p. ISBN 978-80-89366-637