Vidi fonton por Realo

{{TemasPri|filozofia koncepto|la samnoma [[monunuo]] de [[Brazilo]]|[[brazila realo]]}}
[[Dosiero:Sanzio 01 Plato Aristotle.jpg|eta|Platono (maldekstre) kaj Aristotelo (dekstre), detalo de ''[[La Lernejo de Ateno]]'', fresko de [[Rafaelo]]. [[Aristotelo]] montras al la tero, reprezentante sian kredon en sciaro pere de empiria observado kaj spertado, dum li tenas kopion de sia ''[[Etiko de Nikomako]]'' en la mano, dum [[Platono]] indikas al la ĉielo, reprezentanta sian kredon en ''La Formoj'', dum li tenas kopion de ''[[Timeo]]''. En la komenco de la okcidenta pensaro al Aristotelo oni atribuas la observon de la realo, dum al Platono oni atribuas la cerbumadon pri la [[idealo]].]]
'''Realo''' (de la [[latina]] ''realitas'', de ''res'' "aĵo") estas en [[filozofio]] la tuto de tio, kio efektive [[Ekzisto|ekzistas]], sendepende de nia perceptkapablo kaj konceptmaniero.<ref>{{ReVo|real.0o|Realo}}</ref> Realaĵo tiusence povus inkluzivi ambaŭ estantecon kaj neniecon, dum [[ekzisto]] ofte nur rilatas al estanteco. Realo, kiel filozofia kategorio, inkluzivas la formalan koncepton de ''nenieco'' kaj elparolojn kaj kombinaĵojn de ĝi kun aliaj [[koncepto]]j. Laŭ pli ampleksa difino, realo inkludas ĉion kiu estas kaj estis, ĉu aŭ ne estas observebla aŭ komprenebla. Pli larĝa difino inkludus ĉion kio ekzistis, ekzistas, aŭ ekzistos.

Por naturscienco, realo estas tio, kio estas akirebla per scienca observado kaj esplorado. Aĵoj, kiuj ne estas mezureblaj, ne povas esti bazo por natursciencaj teorioj.

[[Filozofo]]j, [[matematikisto]]j, kaj aliaj antikvaj kaj modernan pensuloj, kiaj [[Aristotelo]], [[Platono]], [[Gottlob Frege|Frege]], [[Ludwig Wittgenstein|Wittgenstein]], kaj [[Bertrand Russell|Russell]], faris distingojn inter [[pensado]] koresponda al la realo, koheraj abstraktaĵoj (pensoj pri aĵoj kiuj estas imageblaj sed ne realaj), kaj kiuj ne povas esti [[racio|racie]] pensataj. Kontraste, ''[[ekzisto]]'' estas ofte limigita sole al tio kio havas [[naturo|fizikan ekziston]] aŭ havas rektan bazon laŭ la maniero laŭ kiu pensoj funkcias en la cerbo.

Realo estas ofte kontrastata kun tio kio estas imagebla, delira, (nur) en la [[menso]], [[sonĝo]]j, kio estas [[Mensogo|falsa]], kio estas [[Fikcio|fikcia]], aŭ kio estas [[Abstraktado|abstrakta]]. Samtempe, kio estas abstrakta ludas rolon kaj en ĉiutaga vivo kaj en [[universitato|akademia]] esplorado. Por ekzemplo, [[kaŭzeco]], [[virto]], [[vivo]] kaj distribua [[justico]] estas abstraktaj konceptoj kiuj povas esti malfacile difineblaj, sed ili estas nur rare egaligitaj al puraj deliraĵoj. Kaj la ekzistado kaj la realo de abstraktaĵoj estas diskuteblaj: unu ekstrema sinteno rigardas ilin kiel simplaj vortoj; alia sinteno rigardas ilin kiel pli altajn verojn ol malpli abstraktaj konceptoj. Tiu malkonsento estas la bazo de la filosofia [[Disputo pri la universalaĵoj]].

La [[vero]] referencas al tio kio estas reala, dum [[falso]] referencas al tio kio ne estas. [[Fikcio]]j estas konsiderataj nerealaj.

== Filozofio ==
La traktado pri realeco en filozofio estas duobla: traktado pri realeco mem kaj traktado pri la rilato inter realeco kaj la percepto de homoj. La zorgo pri la realo mem fariĝas ene de la filozofia studfako nomata [[Ontologio]]. Kadre de ĉi tiu traktado pri la realo mem, la plej baza demando estas, kio estas realo, kio estas ĝia naturo, kaj kion ĝi signifas diri pri io, kio estas parto de realo. Ĉi tiuj demandoj levas multajn pliajn, pli specifajn demandojn, ĉiu el kiuj rilatas, malsame, al la plej baza demando.<ref> Hofweber, Thomas (2020). [https://plato.stanford.edu/entries/logic-ontology/ "Logic and Ontology".] ''The Stanford Encyclopedia of Philosophy''. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Alirita la 23an de Decembro 2020 kaj la 7an de Novembro 2022. </ref>

=== Ĉefaj temoj en ontologio ===
* El kio konsistas la realo?
* Ĉu ekzistas unu baza elemento, kiu subestas ĉian realecon?

Jam la [[Antaŭsokrataj filozofoj|antaŭsokrataj grekaj filozofoj]] prezentis provojn respondi ĉi tiun demandon. Memorindas ĉefe [[Taleso de Mileto|Taleson]], kiu asertis, ke ĉio estas akvo, [[Anaksimeno]], kiu asertis, ke ĉio estas aero, kaj [[Anaksimandro]], kiu asertis, ke ĉio konsistas el unu elemento, senlima kaj nekarakterizita - nome la [[Apeirono]]- io mezvoje inter aero kaj akvo, aŭ inter aero kaj fajro, pli dika ol aero kaj fajro, aŭ pli subtila ol akvo kaj tero.<ref> Aristotelo, Pri genero kaj korupto (Περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς, II, 5) </ref>

[[File:Empedocles_four_elements.jpg|right|thumb|240px|Teorio de [[Empedoklo]] pri la kvar elementoj kiuj komponas la realon (nome fajro, aeri, akvo kaj tero), lignogravuraĵo el la eldono de [[1472]] de la verko de [[Lukrecio]] nome ''[[De rerum natura]]''.]]
Poste [[Empedoklo]] kaj [[Aristotelo]] disvolvis konceptojn bazitajn sur [[kvar elementoj]]. La ideo de la elementoj pluvivis ĝis la nuntempo, kvankam la koncepto de moderna scienco hodiaŭ estas pli kompleksa (esprimita en moderna [[fiziko]] kaj [[kemio]]), kaj la multaj elementoj konataj estas ordigitaj  la ilia naturo kaj aranĝitaj en la [[perioda tabelo]].

* Kiuj estas la bazaj [[Kategorio (filozofio)|kategorioj de la realo]]? (Ĉu [[kaŭzeco]] kaj [[Objekto (filozofio)|objekto]], ekzemple, estas tiaj kategorioj?).

* Ĉu ĉiu realo estas fizika, aŭ ĉu ĝi ankaŭ havas ne-fizikajn partojn? (En ĉi tiu kunteksto estis prezentitaj malsamaj konceptoj kiel [[Materiismo|materialismo]], [[Ideismo|idealismo]], [[dualismo]] kaj pli).

* Kio estas la naturo de fizika realeco? Kio estas la naturo de la [[Materialobjekto|materialo]]? Ĉi tiu demando inkluzivas multajn demandojn. Ekzemple - kia estas la rilato inter [[materio]] kaj [[energio]]? Ĉu eblas dividi la materialon senfine, aŭ ĉu oni atingos finon de la dividpreceso ĉe bazaj unuoj ne plu divideblaj?

La greka filozofo [[Demokrito de Abdero|Demokrito]] asertis, ke finfine oni alvenas ĝis nedivideblaj unuoj ([[Atomo|atomoj]]) kaj ke ĉi tiuj unuoj konsistigas la tutan realon.<ref>Barnes, Jonathan (1987). [https://books.google.es/books?id=wtNQAQAAIAAJ&redir_esc=y Early Greek Philosophy.] Penguin Books. ISBN 978-0-14-044461-2. Alirita la 8an de Septembro 2022.</ref> Ĉi tiu koncepto formas la bazon de la moderna persciencan percepto, en kiu priskribante la rilatojn kaj leĝojn, kiuj regas inter [[Partiklo|partikloj]] je [[Mikroskopo|mikroskopa]] nivelo, eblas efektive klarigi, kio okazas ĉe makroskopa nivelo).

* Ĉu realeco estas antaŭdestinita ([[determinismo]])? Ĉu estas [[Hazardo|hazarda]] elemento en ĝi? Ĉu diversaj sciencaj teorioj (kiel [[kvantuma mekaniko]], [[relativeco]], [[termodinamiko]] kaj [[Neŭtona mekaniko|newtona mekaniko]]) diras ion pri ĉi tiuj demandoj? Kiel la respondoj al ĉi tiuj demandoj influas la eblon de [[libera volo]]? (Ĉi tiuj demandoj ankaŭ havas implicojn por aliaj filozofiaj areoj, kiel la [[Morala Filozofio|morala filozofio]] kaj la [[Jurfilozofio|jura filozofio]]).

'''Kion signifas esti en realeco (- "ekzistas") aŭ, alivorte, ne esti trovita'''

* Kio estas kaj konsistiĝas parto de realo?

* Kio ekzistas kaj kio ne ekzistas? Ĉu Dio, ekzemple, ekzistas? Ĉu estaĵoj, kiuj ekzistas en nia menso, sed ne ekzistas fizike (ekz. [[Unukornulo|Unikornulo]]) formas parton de la realo?

* Kion signifas diri ion (ekzemple, [[Pegazo (mitologio)|Pegazo]]), kiu '''ne estas''' parto de la realo? Se io ne ekzistas, kiel ni povas paroli pri ĝi? Se ĝi ekzistas en penso - kio estas la diferenco inter ĉi tiu ekzisto kaj fizika ekzisto?

* Ĉu ekzistas pluraj specoj de ekzisto (en penso, en fizika realeco, ktp), aŭ nur unu tipo?

[[Dosiero:Sanzio 01 Parmenides.jpg|eta|dekstre|210px|<center>Detalo montrante Parmenidon el la Atena Lernejo de [[Rafaelo]], Vatikana Muzeo. [[Parmenido]] cerbumis pri la esto kaj neesto, ekzisto kaj neekzisto, realo kaj nerealo.</center>]]
La greka filozofo [[Parmenido|Parmenido]] opiniis, ke aferoj, kiuj ne ekzistas, neniel ekzistas, kaj venis de ĉi tiu simpla kaj intuicia aserto ("ekzistas kaj ne ekzistas") ĝis profundaj konkludoj, kiel ke [[Movado (fiziko)|movado]] estas neebla. Lia studento kaj kunulo [[Zenono de Elajo|Zenono]] plu prezentis pliajn argumentojn, ke la movado estas neebla, prezentita en la [[Paradokso de Akilo|paradoksoj de Zenono]]. Nuntempe la demando pri la signifo de teorioj pri neekzisto ekestis plene en la kadro de [[analiza filozofio]], kaj logikistaj-filozofoj kiel [[Gottlob Frege]] kaj [[Bertrand Russell]] proponis al ĝi logikajn solvojn, argumentante, ke la ĉefa problemo estas lingva. Aliaj filozofoj, ĉefe de la kontinenta fluo, traktis rekte pri "tie" (estanta) kaj "nenio". Elstaraj inter ili estis [[Martin Heidegger]] kaj la [[Ekzistadismo|ekzistadismaj filozofoj]].

* La demando pri la ontologia statuso de la abstraktaj aferoj. Pri ontologia statuso la signifo de la demando estas, ĉu ĉi tiuj estaĵoj ekzistas, kaj se jes - en kiu senco oni povas atribui ilian ekziston, kion oni volas diri, ke ili ekzistas, kaj kio estas la diferenco inter ilia ekzisto kaj la ekzisto de la palpeblaĵoj, t.e. "ordinaraj" aferoj. Estaĵoj al kiuj ĉi tiu demando estas ofte demandita, aperas ekzemple en la studfako de [[matematiko]] (Ekz. Nombroj) kaj fiziko (ekz. - [[Potenco (filozofio)|potenco]], energio, ktp.). Kiuj estas tiuj estaĵoj? Ĉu ili ekzistas, kion signifas diri, ke ili ekzistas? Se ili ne ekzistas - kiel ni povas diri ion pri ili? Kion oni efektive esploras, kiam oni esploras ilin? Kaj se ili ekzistas - en kiu senco? Ĉu eblas demandi, kie ili estas? Se ne - do en kiu senco ili ekzistas, se ĉi tiu ekzisto ne estas en [[spaco]] kaj [[tempo]]?

La greka filozofo [[Platono]] ne nur kredis je la ekzisto de la abstraktaj estaĵoj, sed li ankaŭ kredis, ke ilia ekzisto estas ĉefa - tio estas, ke la abstraktaj estaĵoj (en Platono, la [[Ideismo|ideismoj]]) ekzistis "vere", dum ordinaraj estaĵoj ekzistas nur "laŭ pala maniero" aŭ en malplio, aŭ ilia ekzisto eblas nur per ekzisto de ideoj. Klasika ekzemplo uzata por ilustri ĉi tiun koncepton estas la fakto, ke ajnan [[Geometria figuro|geometrian figuro]] kiu oni kreas aŭ desegnas en realo, neniam estos perfekta (la [[rekto]], kiun ni desegnas sur paĝo, neniam estos perfekte rekta, la [[cirklo]], kiun ni desegnas, neniam estos perfekta cirklo, kie ĉiu punkto estas vere samdistanca de la supozata centro).

Platono interpretas ĉi tion kiel signifanta, ke la abstrakta koncepto, la ideo, de la cirklo aŭ de la rekto, estas tiu, kiu ekzistas unue. Sekvante la koncepton de Platono, la pensfluo kaj skolo de [[Platonismo]] disvolviĝis.

* Ĉu ekzisto estas kontinua aŭ diskreta koncepto? Ĉu ekzistas gradoj de ekzisto (unu afero povas ekzisti malpli ol io alia), aŭ ĉu oni povas diri ke io ekzistas aŭ ne ekzistas, kaj ne ekzistas aliaj ebloj? Ĉu esprimoj kiel "nepre ekzistas" aŭ "ebla ekzistas" esprimas aliajn gradojn de ekzisto? (Ĉi tiu demando rilatas al la konceptoj de ambigueco kaj la ebleco, kiuj estas esplorataj multe nuntempe kadre de [[logiko]] per disvolvuataj metodoj de [[neakra logiko]] kaj [[modala logiko]]).

* Kio estas la rilato inter realo kaj spaco kaj tempo? Ĉu estas aspektoj de realo, kiuj ne ekzistas en spaco kaj / aŭ tempo? Ĉu ĉio, kio ekzistas, ekzistas en certa loko kaj en certa tempo? Ĉu spaco kaj tempo estas parto de realeco, aŭ nur parto de homa percepto de realeco?

La filozofo [[Immanuel Kant]], ekzemple, kredis, ke ili estas parto de homa percepto.<ref> Pigeard de Gurbert, Guillaume (2015). ''Kant et le temps'' (en franca). Paris: Kimé. p. 31. ISBN 978-2-84174-708-5. </ref> Kontraŭe, [[Isaac Newton]] opiniis, ke spaco kaj tempo estas absolutaj (formas parton de realo) dum la filozofo kaj matematikisto [[Gottfried Wilhelm Leibniz]] opiniis, ke spaco kaj tempo ne estas parto de realo en si mem, sed estas nur rilatoj inter aferoj, kiuj ekzistas en la realo.<ref>''Disputatio Metaphysica De Principio Individui'', Leipzig 1663. (kun Jakob Thomasius) ciferecita ĉe SLUB-Dresden [http://digital.slub-dresden.de/werkansicht/dlf/5292/1/] kaj ''[[La Monadologie]]''. 1714 (1720).</ref>

* Kio estas la rilato inter la koncepto de realeco kaj rilataj konceptoj - [[vero]], [[ekzisto]], [[estaĵo]]?

Foje la koncepto de realeco estas uzata por priskribi la tutan estaĵon (angle: Being), inkluzive la "nenion" (angle - Nothingness), dum la koncepto de ekzisto (angle - Existence) estas rezervita por priskribi nur tion, kio vere ekzistas.

Ĉi tiu uzo estas nur unu el multaj eblaj kaj la demando pri la rilato inter la supraj bazaj konceptoj estas filozofia demando.

'''Pliaj demandoj:'''

* Ĉu la realo ekekzistis iam, aŭ ĉu ĝi ĉiam ekzistis?

Kiel dirite, filozofio traktas ne nur realecon mem, sed ankaŭ rilaton inter realo kaj percepto de homoj - la eblon de homoj percepti realecon kaj la manieron, kiel ili povas fari tion. Ĉi tiu zorgo pri la ligoj inter realo kaj percepto estas farita ĉefe ene de la filozofia kampo de [[sciteorio]].

=== Ĉefaj temoj en epistemologio (sciteorio) ===

* Ĉu homoj povas percepti realecon? Se jes - kiel?

* Ĉu la sencoj donas fidindajn informojn pri realo? Ĉi tiu demando maltrankviligis multajn [[Empiriismo|empiriajn filozofojn]].

* Ĉu la menso donas fidindajn informojn pri realo? Ĉu certa scio pri realeco estas sur ni presita de naskiĝo? Ĉi tiuj demandoj okupis multajn [[Raciismo|raciismajn filozofojn]], kaj [[Lingvistiko|lingvistikoj]], kiel [[Noam Chomsky]] kaj sia [[Generativa lingvistiko]].

* Ĉu la metodoj, kiujn la homo disvolvis por studi realecon (ekzemple la sciencan metodon kaj sciencon) vere donas fidindajn informojn pri realo?

[[Dosiero:George Berkeley by Jonh Smibert.jpg|eta|dekstre|210px|La filozofo [[George Berkeley]] multe traktis pri la rilato inter realo kaj percepto. Ĉu nur tio perceptita estas realo? Li neis la realon de abstraktaĵoj kiel la "etenda materio".]]
* Ĉu estas necesa ligo inter realo kaj percepto? Ĉu ĉio perceptata nepre ekzistas? Ĉu ĉio, kio ekzistas, estas nepre perceptata? (En ĉi tiu kunteksto oni prezentas la klasikan demandon - se arbo falas en arbaron kaj neniu aŭdas, ĉu ĝi sonis? Aŭ pli larĝe - se neniu ekkomprenis la eventon, ĉu la evento estas parto de la realo? La filozofo [[George Berkeley]] multe traktis ĉi tiun demandon).

* Ĉu ekzistas unu objektiva (aŭ intersubjektiva) realeco, kiun ĉiuj perceptas? Aŭ ĉu ĉiu perceptas sian propran realecon? Kiel persono povas scii, ke li perceptas realon, kiu estas komuna ankaŭ al aliaj homoj, kaj ne nur al si mem ([[solipsismo]])? La filozofo [[Rene Descartes]] provis respondi la problemon de solipsismo en sia libro ''La Logiko''.

* Ĉu homoj povas influi realecon? (Ĉi tiu demando rilatas, interalie, al la demando pri libera volo).

* Kio estas la defaŭlta pri ekzisto? Ĉu ni supozu, ke io ne ekzistas, ĝis ĝia ekzisto estas pruvita, aŭ ĉu ni supozu, ke ĝi ekzistas, ĝis kiam estos pruvita, ke ĝi ne ekzistas?
* Kio estas la pravigo por ĉi tiuj supozoj? Ĉu estas [[simetrio]] inter ekzisto kaj neekzistado? Se ne, kio estas la pravigo por ĉi tio?
* Kio estas la stato de aferoj, kiujn ni ne scias, ĉu ili ekzistas aŭ ne? (Pri ĉi tiu demando multaj perceptoj estis prezentitaj, kiel ekzemple la [[razilo de Ockham]] kaj pli. Ĉi tiu demando ofte estas prezentita en la kunteksto de la diskuto pri [[Dio]], kaj malsamaj perceptoj pri ĝi ofte estas prezentitaj de propagandantoj de [[teismo]], [[ateismo]] kaj [[agnostikismo]]).

Kaj ontologio kaj epistemologio (sciteorio) traktas aliajn aferojn krom la demandoj pri realeco prezentitaj ĉi tie. La limo inter la du domajnoj ankaŭ ne ĉiam estas akra kaj klara, kaj estas demandoj, por kiuj la respondo postulas ambaŭ ontologiajn kaj epistemologiajn konsiderojn. Videblas ankaŭ, ke trakti realon inkluzivas multajn kaj diversajn demandojn - tio estas pro la fakto, ke la koncepto de realeco estas tiel baza, ke ĝi rilatas al preskaŭ ĉiu filozofia demando.

== La realo laŭ religioj ==
=== Budhismo ===
En [[budhismo]], kiu antaŭ ol esti religio, estis unu el la klasikaj skoloj de [[hinda filozofio]], ekzistas diferenco inter la relativa kaj la absoluta realo, kiu estas la vera eco de fenomenoj. Tiu finfina eco de la realo estas la malĉeesto de la memo aŭ egoo, la malpleno. Al budhano ne ekzistas aĵo, kiu ekzistas por si mem. Laŭ la skoloj oni akĉentas la ne-duecon, la spiriton aŭ la konscion kiel nura realo, la econ de Budho, nome la transiga kono, la vekiĝo, kaj tiel plu.

=== Monoteismaj religioj ===
[[Dosiero:God2-Sistine Chapel.png|eta|350px|dekstre|"Kreo de Adamo", [[Mikelanĝelo]] (el frisko de la [[Siksta Kapelo]]). Por jud-kristanismo Dio kreis la realon.]]
Laŭ la [[Abrahama religio|religioj de la Dio]] de [[Abrahamo]], realo estis kreita kaj formita de Dio, la kreinto de la mondo kaj de ĉiuj vivuloj. Ĉio ĉi estas realo malkaŝita de la [[profeto]]j de Dio por ke la kreantoj memoru de kie ili devenas kaj ke nenio estas la [[frukto]] de [[hazardo]]. Fundamenta elemento de la kredo [[Kristanismo|kristana]] kaj [[Judismo|juda]] estas ke la mondo kaj ĉiuj estaĵoj, animhavaj kaj senanimaj, estis kreitaj de [[Dio]]. En la Biblio elstaras du rakontoj pri la kreado antropologie kaj mite priskribitaj en la ĉapitroj 1a kaj 2a de la [[Genezo]], la unua el la libroj konsistigantaj la Biblion. La [[Biblio]] detaligas, ke la mondo (la realo) estis kreita en sep tagoj: tiu septaga indiko se iam estis konsiderita laŭlitersence, hodiaŭ juĝiĝas aspekto mita kaj fabela portanta la esencan anoncon. La anonco informas, ke la kreado laŭtempa disvolviĝis.

== Sentebla realo ==
Spontana respondo al la demando kio estas realo, estas ĉio, kion oni perceptas per la [[sensoj]], tio estas, tio, kion oni vidas, kion oni tuŝas kaj tiel plu.

Tia difino venas al paradokso rilate al [[sonĝo]]j. Sonĝoj ne estas kaptitaj de unu el la kvin sensoj, ili ne estas en sentebla realo. Tamen sonĝoj estas parto de la realo kaj influas la memoron same kiel situacioj sentitaj de la sensoj. Sonĝoj estas do realaj fenomenoj ekster la sentebla realo.

Teorio nomata [[solipsismo]], de J. Hamburger, elmetas la hipotezon, ke ne ekzistas alia realo ol li mem por iu ajn pensulo.

== Realo laŭ sciencistoj ==
=== Max Planck ===
[[Dosiero:Max Planck (Nobel 1918).jpg|thumb|upright|[[Max Planck]] en 1918, nome la jaro en kiu oni atribuis al li la [[Nobel-premio pri fiziko|Nobel-premion pri fiziko]] pro sia verko pri [[Kvantuma mekaniko|kvantuma teorio]]. Max Planck estas moderna sciencisto kiu cerbumis pri la fizikaj aspektoj de la realo.]]
La demando por scii kio estas [[tablo]] reale havas nenian sencon. Same estas pri ĉiuj aliaj fizikaj nocioj. La tuto de la mondo, kiu ĉirkaŭas nin ne estas alia afero ol la tuto de la spertoj, kiujn ni havas. Sen tiuj, la ekstera mondo havas nenian signifon. Ĉiu demando rilate al la ekstera mondo, kiu ne baziĝas iel je sperto aŭ observo estas deklarita sensenca kaj forĵetita kiel tia.<ref>[[Max Planck]], ''L'image du monde dans la physique contemporaine (La bildo de la mondo en la nuntempa fiziko)''</ref>
Tiel la koloro [[ruĝa]] estas realo por la vidanto kaj ne estas realo por la [[blindulo]]. La nocio de la realo dependas de la transvivitaj spertoj kaj estas do devige malsama laŭ la individuoj.

=== Richard Dawkins ===
[[Richard Dawkins]] diras, ke eblas difini la realon kiel ''tio, kio respondas, kiam oni piedfrapas ĝin''<ref>''"Reality is what can kick back"''</ref>. Tio estas laŭ li la nura kriterio, kiu ebligas distingi realon sendiskute de iluzio.

Tia aparta difino difinas kiel ''reala'' interalie:
* la [[Virtuala realeco|virtualan realon]] (kio do signfias la uzon de la termino "realo"),
* la [[primo]]jn; ĉar nenia decido povas malhelpi primon esti prima, nek du personojn loĝantajn sur du diversaj kontinentoj kaj neniam interŝanĝantajn, malkovri ilin.

Tiu pozicio estas simila al tiu de la verkisto [[Philip K. Dick]], kiu diris, ke ''"la realo estas tio, kio daŭre venas en la kapon, kiam oni ĉesis krei je ĝi"''.

== Rilataj konceptoj ==
Inter rilataj konceptoj estas [[vero]], [[fakto]], realeco, mondorigardoj, kaj teorioj de realo.

Ofta parollingva uzado de ''realeco'' signifus "perceptoj, kredoj, kaj sintenoj al realeco," ĉar en "Mia realo ne estas via realo." Tio estas ofte uzata ĝuste kiel [[Konversacia lingvo|konversaciismo]] indikanta ke la partoj en konversacio interkonsentas, aŭ devus interkonsenti, ne por diskutetaĉi pri diferencaj konceptoj de kio estas realo. Por ekzemplo, en religia diskutado inter amikoj, unu povus diri (ŝerceklopode), "Vi povus malkonsenti, sed en mia realo, ĉiu iras al la ĉielo."

Realo povas esti difinita laŭ maniero kiu ligas ĝin al mondorigardoj aŭ eliras el ili (konceptaj kadroj): Reale estas la totalo de ĉiuj aĵoj, strukturoj (faktaj kaj konceptaj), okazaĵoj (pasintaj kaj estantaj) kaj fenomenoj, ĉu observeblaj aŭ ne. Tio estas kion mondorigardo (ĉu bazita sur individua aŭ kunhavanta homan esperton) finfine klopodas priskribi aŭ mapi.

Kelkaj ideoj el fiziko, filozofio, sociologio, [[literatura kritiko]], kaj aliaj fakoj formas variajn teoriojn de realo. Unu tia kredo estas ke simple kaj laŭvorte ne ''estas'' realo trans la perceptoj aŭ kredoj kiun oni havas pri realo. Tiaj sintenoj estas resumitaj en la populara aserto "Percepto estas realo" aŭ "Vivo estas kiel oni perceptas realon" aŭ "realo estas kion vi povas eviti" (Robert Anton Wilson), kaj ili indikas kontraŭ-[[realismo]] - tio estas, la vidpunkto ke ne estas objektiva realo, ĉu agnoskita eksplicite aŭ ne.

Multaj el la konceptoj de scienco kaj filozofio estas ofte difinitaj [[kulturo|kulture]] kaj [[sociologio|socie]]. Tiu ideo estas prilaborita de [[Thomas Kuhn]] en sia libro ''The Structure of Scientific Revolutions'' (1962). Pri similaj temoj ''The Social Construction of Reality'', libro pri la [[sociologio de sciaro]] verkita de [[Peter L. Berger]] kaj [[Thomas Luckmann]], estis publikigita en 1966.

== La problemo de realo en kvantuma mekaniko ==
Ĉe la interpretado de [[kvantuma mekaniko]] estiĝas la problemo pri difino de la termino ''realo''. La observotaj objektoj ja prezentiĝas diversaj laŭ la diversaj eksperimentoj, foje kiel eroj, foje kiel [[lumradio]]. Tio irigis la sciencistojn [[Albert Einstein|Einstein]], [[Boris Podolski|Podolski]] kaj [[Nathan Rosen|Rosen]] al jena ''kriterio pri fizika realo''.

Kvankam tiu difino sonas tre prudenta, ĝi ŝajne kondukas al problemoj, kiam oni provas klarigi la rezultojn de la [[EPR-efiko|EPR-eksperimentoj]].

==Realo en literaturo==
Se konsideri [[literaturo]]n (kaj ĝenerale ĉiujn vidajn [[arto]]jn) kiel la mondo de [[fikcio]], oni povas dedukti, ke la artaj verkoj baziĝas sur la realo por konstrui alian mondon, alian nivelon, kiu ne estas realo, sed fikcio; ekzemple kiam pentristo pentras floron, ĝi ne estas reala eĉ se tiu rigardas realan floron, sed la floro pentrita sur la tolo jam ne estas reala. Kiam [[Homero]] rakontas epizodojn de la [[Troja milito]] kiu plej verŝajne iel okazis en la realo, la epizodoj mem kiel rakontitaj de la poeto jam foriras el la realo. La limoj inter la realaj militokazaĵoj kaj la epizodoj imagitaj de la aŭtoro(j) svagas kaj estas konfuzaj en la menso de la legant/aŭskultantoj. Tiu estas ĉefa trajto de la literaturo.

[[Dosiero:Don Quixote 6.jpg|thumb|dekstre|210px|[[Don Quijote]] luktas kontraŭ la ventomuelejoj, ilustraĵoj de [[Gustave Doré]].]]
Kiam [[Miguel de Cervantes]] verkas sian famkonatan romanon [[Donkiĥoto (romano)|Don Kiĥoto de Manĉo]] tre ofte insistas, ke tio kion li rakontas estas vere realaj okazaĵoj. Tamen la kerno de lia verko estas [[rolulo]] kiu konstante kaj sisteme modifas la realon: vidas gigantojn kie estas nur ventomuelejoj. Tiu rompo de la realo ebligas la tutan serion de epizodoj, kaj kiam en la fino la rolulo vidas jam nur la realon kia ĝi reale estas, la verko finiĝas. Tuj saltoj de la realo al la nerealo estas kontinua trajto en la historio de arto kaj jam en la [[19-a jarcento]] la afero komplikiĝas. La [[Romantikismo]] ĝenerale tendencas al tute nerealaj aferoj: fantomoj, vampiroj, eksterordinaraj ĉefroluloj, pasioj kiuj ne ekzistas en ĉiutaga vivo ktp. Pli malpli tio hegemoniis dum la unua duono de la jarcento. En la dua duono de la jarcento la publiko jam estis laca de la troigoj de romantikuloj kaj tial prosperis nova arta maniero nome [[Realismo]]; estis supozita reveno al la realo. Supozita ĉar la konsumantoj de tiu tipo de literaturo (kaj arto ĝenerale) bone scias, ke romano, pentraĵo aŭ skulptaĵo povas montri la realon sed ne estas realo mem. La romanoj de la francaj, britaj, rusaj verkistoj esploras aspektojn de la realo kaj montras ilin en literaturigita maniero.

La hispana poeto [[Luis Cernuda]] en 1936 publikigis la unuan eldonon de sia tuta poezia verkaro ĝistiama, per titolo ''La realidad y el deseo'' (Realo kaj deziro, 1936). La tema kerno de la verko de Cernuda estas [[antitezo]] inter realo kaj [[deziro]], kio nomas ties tutverkaron post 1936. Tiu antitezo naskiĝas sendube el la personaj cirkonstancoj sed ankaŭ de la konflikto kiun la romantismaj kaj simbolismaj poetoj starigas inter persona libero kaj burĝa socio, kio krome estas ofta eco de la hispana poezio de la 20a jarcento kiel en [[Antonio Machado]], [[Federico García Lorca]] kaj [[Rafael Alberti]], inter samtempuloj de Cernuda.

==Realo per la novaj teknologioj==
La disvolvigo de inventoj rilataj al [[komunikado]], ĉefe laŭlonge de la [[20-a jarcento]], kiaj [[kino]], [[radio]], [[televidilo]] ktp., unuflanke helpis montri la realon aparte al tre fora publiko, kaj dume aliflanke malfermis la vojon al prezentado de realo fikciigita, same kiel faris fakte [[teatro]] dum pli ol du jarmiloj en la okcidenta kulturo. La populareco de [[filmo]]j dum la tuta jarcento kaj preskaŭ en la tuta planedo montras la forton per kiu komunikrimedo povas samtempe montri realon kaj malrealigi realon samtempe, kio vere estis la tradicia kultura kerno de la literaturo dum jarcentoj (poezio, kantoj, popolrakontoj ktp.). Same okazas per la eksplodo de novaj aparatoj jam en la 21-a jarcento, kiel [[komputilo]]j, [[poŝtelefono]]j, ĉiea [[interreto]] ktp. Tial oni alvenis al la nomita [[virtuala realeco]]. Virtuala realeco estas komputila modelado kaj simulado, per kiu la homo povas kontakti artefaritan, spacoefikan vidaĵon aŭ alimetode percepteblan medion. La virtuala realeco lokigas la homon en tiun medion, kiu simulas la realecon per diversaj interaktivaj iloj (specialaj [[okulvitro]]j, sonaŭdiloj, gantoj, kaskoj aŭ vestoj). Tial la koncepto de la realo eĉ ŝanĝiĝas: oni povas viziti ekzemple [[muzeo]]n aŭ alian turismaĵon sen eliri el propra ĉambro, kio foje rezultis ofte en mensaj perturboj ĉe homoj kiuj perdis la klaran distingon inter realo kaj virtuala realeco.

[[File:Mobile World Congress 2018 (29129096677).jpg|thumb|Uzantoj de kaskoj ''HTC Vive'' en la foiro de novaj teknologioj de komunikado ''Mobile World Congress'' en 2018.]]
[[Metaverso]] ([[neologismo]] pri la [[mallongigo]] de la [[angla lingvo|angla]] ''metaverse'', kies signifo estas [[meta]][[universo]]) signifas aron da [[imago|imagaj]] [[universo]]j, kiu alie nomiĝas «[[meta-universo]]j». Tion konceptas multaj kreantoj de [[virtuala realeco|virtualaj realaĵoj]]. Per Esperanto, oni preferas la vortojn «[[multuniverso]]» aŭ «meta-universo» anstataŭ «metaverso». La multuniverso aŭ ''multiverso'' estas la hipoteza aro da multaj eblaj [[universo]]j (interalie nia universo) kiuj kune konsistigas la tutan realaĵon. La diversaj universoj ene de la multuniverso estas nomataj ''paralelaj universoj'' (aŭ "alternativaj universoj", "kvantumaj universoj", "interpenetrataj dimensioj", "paralelaj mondoj", "sinsekvaj realaĵoj", "alternativaj tempolinioj", ktp). La strukturo de la multuniverso, la naturo de ĉiu universo ene de ĝi kaj la interrilato inter la diversaj konsistigantaj universoj, dependas de la specifa konsiderata hipotezo pri koncerna multuniverso.

== Vidu ankaŭ ==
* [[Dua Vivo]]
* [[Epistemologio (vorto)|Epistemologio]]
* [[Fantazio]]
* [[Ontologio]]
* [[Realismo (arto)]]

===En la historio===
{{Div col|cols = 3}}
* [[Aristotelo]]
* [[Aviceno]]
* [[Tomaso de Akvino]]
* [[René Descartes]]
* [[Empiriismo]]
* [[David Hume]]
* [[Kvantuma mekaniko]]
* [[Jacques Lacan]]
* [[Platono]]
* [[Raciismo]]
* [[Realismo]]
{{Div col end}}

== Bibliografio ==
* Peter L. Berger/Thomas Luckmann: ''Die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine Theorie der Wissenssoziologie (La socieca konstruo de realo. Teorio de konosociologio)'', Fischer TB. Frankfurt a. M.. 1993. ISBN 3-596-26623-8
* Nicolai Hartmann: ''Möglichkeit und Wirklichkeit (Ebleco kaj realeco)'', 1938 <small>(kritika realismo)</small>
* Paul Watzlawick: ''Wie wirklich ist die Wirklichkeit – Wahn, Täuschung, Verstehen (Kiel reala estas realo - deliro, trompo, kompreno)'', 1978 ISBN 3-492-24319-3 <small>(radikala konstruivismo)</small> (1979). ¿Es real la realidad? confusión, desinformación, comunicación. Barcelona: Herder. ISBN 8425410827.
* Marcus Willaschek (eld.): Realismus, (Schöningh) Paderborn kaj aliaj 1999 <small>(eseokolekto kun tre diversaj pozicioj de usonaj filozofoj)</small>
* Hans Günther Ruß: ''Wissenschaftstheorie, Erkenntnistheorie und die Suche nach der Wahrheit (Sciencoteorio, rekonoteorio kaj la serĉo pri vero)'', Kohlhammer, Stuttgart 2004, ISBN 3-17-018190-4 <small>(kritika realismo el la perspektivo de kritika racionalismo)</small>
* Günter Abel: ''Zeichen der Wirklichkeit (Signo de realo)'', Suhrkamp, Frankfurt 2004, ISBN 3-518-29251-X <small>(interpretismo kiel malforta realismo)</small>
* Vanderlei de Oliveira Farias. ''Kants Realismus und der Aussenweltskeptizismus (La realismo de Kant kaj la ekstermondoskeptikismo)''. Olms. 2006.
* Ferrater Mora, J. (1984). Diccionario de Filosofía (4 tomos). Barcelona: Alianza Diccionarios. ISBN 8420652997.
* Putnam, Hilary (1988). Razón, verdad e historia. Madrid: Tecnos. ISBN 843091577-X.
* Putnam, Hilary (1994). Las mil caras del realismo. Buenos Aires: Paidós. ISBN 8475099807.
* Honderich, T., eld. (2001). Enciclopedia Oxford de Filosofía. Madrid: Tecnos. ISBN 8430936998.
* [[Umberto Eco|Eco, Umberto]] (1999). Kant y el ornitorrinco. Barcelona: Lumen. ISBN 84264123653 |isbn= incorrecto (ayuda).
* Lee Whorf, Benjamin; Arias, Javier (1999). Lenguaje, pensamiento y realidad. Círculo de Lectores. ISBN 8422673649.
* Zubiri, Xavier (1989). Estructura dinámica de la realidad. Madrid: Alianza, Fundación Xavier Zubiri.
* Zubiri, Xavier (1980). Inteligencia sentiente / Inteligencia y Realidad. Madrid: Alianza, Fundación Xavier Zubiri.
* Zubiri, Xavier (1963). Sobre la esencia. Madrid: Alianza, Sociedad de Estudios y Publicaciones.
* Zubiri, Xavier (1982). Inteligencia y Logos. Madrid: Alianza, Sociedad de Estudios y Publicaciones. ISBN 8420690120.
* Zubiri, Xavier (1983). Inteligencia y Razón. Madrid: Alianza, Sociedad de Estudios y Publicaciones. ISBN 8420690163.
* Günter Abel: Zeichen der Wirklichkeit. Suhrkamp, Frankfurt 2004, ISBN 3-518-29251-X. (Interpretationismus als schwacher Realismus)
* Nicolai Hartmann: Möglichkeit und Wirklichkeit. 1938. (Kritischer Realismus)
* Vanderlei de Oliveira Farias: Kants Realismus und der Aussenweltskeptizismus. Olms, 2006.
* Hans Günther Ruß: Wissenschaftstheorie, Erkenntnistheorie und die Suche nach der Wahrheit. Kohlhammer, Stuttgart 2004, ISBN 3-17-018190-4.
* Marcus Willaschek (Eld.): Realismus. Schöningh, Paderborn u.a. 1999.

== Notoj kaj referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Fontoj ==

* La sekcio pri filozofio fonas el la samtema artikolo en la [[Hebrelingva Vikipedio|hebrea vikipedio]]
{{Projektoj|q=Realo}}
{{Ĝermo|filozofio}}

{{Havenda artikolo|Realo}}

[[Kategorio:Filozofiaj konceptoj]]