Vidi fonton por Arvernoj

{{Informkesto etna grupo
|image=
|priskribo=
|grupo=Arvernoj
|trajto por kesteroj=ĉelo
|kesteroj=
{{Informkesto geografiaĵo| Antikva popolo
| subŝablono  = jes
<!-- *** Kapo *** -->
| nomo               = Arvernoj
| devena_nomo        = 
| alia_nomo         = 
| alia_nomo1        = 
| kategorio           = Antikva popolo
<!-- *** Dosiero *** -->
| dosiero              = Vercingetorix statère MAN.jpg
| dosiero_priskribo    = Arverna statero kun nomo Vercingetoriks - Trezoro de Pionsat - Muzeo pri Nacia Arkeologio
<!-- *** Simboloj *** -->
| flago               = 
| blazono             = 
<!-- *** Nomo *** -->
| etimologio          = 
| oficiala_nomo      = 
| moto              = 
| kromnomo           = 
<!-- *** Lando ktp. *** -->
| lando  = Francio | lando_flago = 1
| regiono_tipo  = Regiono | regiono = [[Aŭvernjo]]
| distrikto_tipo = Departemento | distrikto = [[Puy-de-Dôme]], [[Allier]],<br /> [[Cantal]]
| municipo_tipo = Ĉefaj urboj | municipo = [[Opidumo]] de Corent, [[Gergovia]], [[Clermont-Ferrand]]
<!-- *** Situo *** -->
| situo = | leviĝo  = 
| lat_d = 45 | lat_m = 48 | lat_s = 39 | lat_NS = N
| long_d = 3 | long_m = 10 | long_s = 06 | long_EW = E
| koordinatoj_ne_en_titolo = true
<!-- *** Retpaĝoj *** -->
| retpaĝo  = 
| commons   = Arvernoj
| portalo   = Francio
<!-- *** Mapoj *** -->
| mapo_lokumilo_plurobla  = Francio/Aŭvernjo
| tipo1 = reliefo | alt1 = Vidu situon de Aulnat kadre de Francio
| tipo2 = reliefo | alt2 = Vidu situon de Aulnat kadre de Aŭvernjo
| tipo3 = | alt3 = 
| regiono-ISO = FR
}}
}}<!-- fino de la unua informkesto-->
La '''arvernoj''' (''Arverni'' [[latina lingvo|latine]]) estis [[gaŭloj|gaŭla popolo]] sur [[Centra Masivo]]. Ili estis unue la plej potencaj popoloj en centra Gaŭlio, kontraŭstarante plurfoje kontraŭ romia supereco. La arvernoj lasis sian nomon al [[Aŭvernjo]].

Ili ŝajnas estis organizitaj ĉirkaŭ pluraj sinsekvaj ĉefurboj, ĉiuj proksimaj al rivero [[Allier (rivero)|Allier]], sur ebenaĵo de ''Limagne''. La unua ĉefurbo estis vasta malferma aglomeraĵo situanta en [[Aulnat]]. Ĝi estis anstataŭita fine de la 2-a jc a.K. per opidumo de Corent. La arverna potenco poste estis movita al [[Augustonemetum]], estonta [[Clermont-Ferrand]], post eble mallonga transira periodo, en kiu ĝi sidis sur opidumo de Gergovia. La prifosadoj nun kondukataj sur arvernaj lokoj ebligis esceptajn malkovrojn : kolektivaj tomboj por ĉevaloj kaj rajdantoj ligitaj al Gaŭla Milito en -52, religia enklavo destinita al festenoj, [[Evergetismo|Evergetismaj]] verkoj de arvernaj reĝoj, kun temploj, duonciklaĵo, monmeblaro kaj restaĵoj de oferoj (bestaj ostoj kaj [[amforo]]j).

== Etimologio ==
[[Dosiero:Map Gallia Tribes Towns.png|eta|Mapo de gaŭlaj popoloj]]
Ĝia signifo estas ĉiam debatata. Laŭ plej multaj historiistoj, ĝi konsistus el gaŭla prefikso ''are'' («apud», «antaŭ») kaj de ''verno'' aŭ ''uerno'' («alnoj» aŭ «alnejoj»). Tiel, same kiel armorikanoj estis «tiuj, kiuj vivas apudmare», la arvernoj estus «tiuj de lando de alnejo»<ref>J.-M. Pailler, «Les Rutènes, peuple des eaux vives», ''Pallas'', 76, 2008, {{p.}} 349</ref>, «tiuj, kiuj vivas antaŭ grundoj plantitaj per alnoj», aŭ ankaŭ «tiuj, kiuj vivas antaŭ kultivataj grundoj»<ref>↑ Pierre Charbonnier, "Histoire de l'Auvergne, des origines à nos jours", De Borée, 1999, p. 44 </ref>. Tamen aliaj fakuloj asertas ke la nomo signifus «tiuj, kiuj estas superaj»<ref>Pierre-Yves Lambert, ''La langue gauloise'', eldoninto "Errance" 1994, p. 200.</ref>{{,}}<ref>Bernard Sergent, ''Les indo-européens'', Payot, Parizo, 1995, 2005, p. 217.</ref>, formita per radiko ''ver-'' : «sur, supera».

== Arverna teritorio ==
=== Vasteco kaj limoj ===
La teritorio posedata de arvernoj kovras la nunajn departementojn [[Puy-de-Dôme]], parton de [[Allier]] kaj de [[Cantal]]. Ĝia centro situas sur kaviĝo de Limagne kaj rivero [[Allier (rivero)|Allier]] konsistigis ĉefan arterion de la arverna civito.

La arvernoj estas apartigitaj de segusiavoj oriente, per Montoj Forez, kiuj konsistigas naturan limon aparte markitan. La okcidenta limo de la arverna teritorio, kiu apartigas ilin de lemovicoj, estis markita per toponimoj elvokantaj limon: [[Margerides]], [[Eygurande]], aŭ Randeix proksime de [[Flayat]]. Ankaŭ rivero [[Dordogne (rivero)|Dordogne]] ŝajnas marki parton de tiu limo.

Arvernaj limoj norde kaj sude estas malpli certaj.

La suda limo apartigas arvernojn disde kadurkoj, rutenoj,<!.. atentu ke [[rutenoj]] en Esperanto celas tute alian etnon, en orienta Eŭropo!!!--> gabaloj kaj velavoj, ĉiuj estis klientoj de la arverna civito.

=== Organizado ===
La centro de arverna teritorio situis sur ebenaĵo de Limagne, kiu estis, almenaŭ ekde la 3-a jc a.K., ĝia precipa areo de agra produktado, kiel atestas multiĝo de farmobienoj sur tiu loko kaj en tiu periodo<ref name="arafa1">Christine Mennessier-Jouannet, Vincent Guichard, Yann Deberge, ''Les campagnes : Occupation du sol aŭ IIIe et IIe s. av. J.-C.en Basse-Auvergne'', TTT-ejo Arafa.fr, 2008 </ref>. La alia fokusa elemento de ebenaĵo de Limagne estas rivero [[Allier (rivero)|Allier]], ĉefa vojo al la ''civitates'' laŭ rivero [[Luaro]] kaj per tio, al nordo de Gaŭlio kaj insulo Bretonio.

==== Vojoj ====
Pluraj vojoj kruciĝas sur la arverna teritorio. Unu el la plej gravaj en Antikva Epoko estas romia vojo Via Agrippa de [[Liono]] al [[Saintes]], tra [[Feurs]], [[Clermont-Ferrand|Clermont]] kaj [[Limoĝo]]. De tiu vojo deiras branĉo direkte al [[Bordozo]] kaj civito de biturigoj tra teritorio de rutenoj.

La arverna civito posedas ankaŭ riveran vojon per rivero Allier. Per tiu vojo, la arverna popolo profitas privilegian aliron al komerco per rivero Luaro.

==== Urboj ====
* '''Malferma aglomeraĵo de [[Aulnat]]''': malkovrita en 1939 okaze de aranĝaj laboroj sur aerbazo de Aulnat. Loĝata en la 3-a kaj 2-a jc a.K., tiu aglomeraĵo etendiĝis sur 150 ĝis 200 hektaroj sen fortikaĵoj kaj estas konsiderata kiel la unua ĉefurbo de la arverna civito<ref name="arafa2">C. Vermeulen, J. Collis, Y. Deberge, ''La première ville des Arvernes'', site Arafa.fr, 2008</ref>.

* '''[[Opidumo]] de Corent''': gaŭla opidumo situanta en Corent en departemento [[Puy-de-Dôme]], je dek-kvino da kilometroj de Clermont-Ferrand. Loĝata de la dua duono de la 2-a jc a.K. ĝis fino de Gaŭla Milito, la loko estas regule prifosata de 2001<ref name="corent">M. Poŭ, ''Corent, voyage au cœur d'une ville gauloise'', eldoninto "Errance", 2012</ref>. Ĝi anstataŭis Aulnat kiel ĉefurbo de arvernoj kaj tenis tiun rolon ĝis sia forlaso, transiro al Gergovio kaj fondo de Augustonemetum<ref name="Dartevelle">H. Dartevelle, C. Mennessier-Jouannet, N. Arbaret, "La capitale des Arvernes, une histoire en boucle", 13e suppl. à la RACF, 2009</ref>. La sanktejo de la opidumo plu vivis ĝis romia epoko kaj restis grava religia poluso ĝis en la 4-a jc.

* '''[[Augustonemetum]]''': fondita sekve de reorganizado de gaŭlio fare de [[Marcus Vipsanius Agrippa]] en ĉ. 27 a.K., Augustonemetum kovris la nuna centron de Clermont-Ferrand.

* '''Opidumo de [[Gergovia]]''': unua identigita arverna opidumo, estis loko de batalo de Gergovia kaj estus laŭ [[Strabono]]<ref name="Strabo2">Strabon, ''Géographie'', Libro 4-a, Ĉap 2, 3</ref>, la origina loko de [[Vercingetoriks]]. Ĝi estas unu el la plej malfruaj arvernaj opidumoj. Ĝi pli graviĝas post Gaŭla Milito kaj aperis kiel transira solvo inter opidumo de Corent kaj Augustonemetum.

* '''Opidumo de Gondole''': ĝi estas la tria kaj plej malvasta opidumo el opidumoj de Limagne. Tamen, ĝi posedas metiistan ĉirkaŭurbon situantan ekster remparoj. Prifosado montris perfortajn okazaĵojn, kiujn oni supozas ligitaj al sieĝo de Gergovio. Plie, la loko estas precipe konata pro malkovro en 2002, okaze de antaŭa prifosada kampanjo, de tombo kun restaĵoj de ok ĉevaloj kaj ties rajdantoj<ref name="goshtrider">[http://www.inrap.fr/archeologie-preventive/Actualites/Actualites-des-decouvertes/p-1092-La-cavalerie-fantome-de-Gondole.htm Resumo pri malkovro sur TTT-ejo de INRAP]</ref>.

== Historio ==
=== Arverna hegemonio kaj monarkio ===
==== Malfacila kono pri [[protohistorio|protohistoria]] popolo ====
Kiel la aliaj gaŭlaj popoloj de [[Antikva Epoko|Antikva epoko]], la arvernoj ne lasis skribajn fontojn. Ili estas konataj nur per rakontoj faritaj de fremdaj popoloj, grakaj kaj romiaj<ref>[http://www.arafa.fr/SPIP/spip.php?article6 {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20081112110107/http://www.arafa.fr/SPIP/spip.php?article6 |date=2008-11-12 }} ARVERNIE - Qui étaient les Arvernes? (Kiuj estis la arvernoj?)</ref>. Se [[Julio Cezaro]] ebligas al ni precipe malkovri ilin en la 1-a jc a.K., la arvernoj aperis pli frue en niaj fontoj, okaze de ilia alfrontado al romianoj en la 2-a jc a.K. per la rakontoj de greko [[Poseidonios]].

Tiel kiam la arvernoj eniras historion, en ĉ. [[-200]] - [[-150]], ili jam konsistigis popolon bone identigitan, politike potencan kaj organizitan. La starigo de kultura ento estis do tre antaŭa. Arkeologio povas konfirmi tion : la arverna [[ceramikaĵo]] estas sufiĉe aparta kun tre prilaboritaj ornamoj kaj ĝi verŝajne datiĝas de la 3-a jc a.K.

==== Hegemonio sed ne imperio ====
[[Dosiero:Statère d’or pâle à la lyre et à l’étendard frappé par les Arvernes.jpg|eta|Helora statero kun liro kaj standardo stampita de arvernoj en ĉ. 120-60 a.K. Dorsa flanko : Saltanta ĉevalo maldekstre ; triŝnura liro inter kruroj. ]]

=== La arvernoj de [[-121]] al [[Julio Cezaro]] ===
==== De monarkio al aristokrata registaro ====
Se la romiaj venkoj de la fino de la 2-a jc a.K ĉesigis arvernan hegemonion, ili ne metis finon al potenco kaj sendependeco de la civito, kiuj ĉesis nur per [[Gaŭla Milito]].

==== Hegemonio ĉiam serĉata ====
Cezaro, komence de sia rakonto pri Gaŭla Milito sciigas ke la arvernoj neniam forlasis siajn pretendojn pri diplomatia kaj milita potenco en Gaŭlio. De almenaŭ [[-121]], iliaj rivaloj estis la [[aeduoj]]. En la unua duono de la 1-a jc a.K., Cezaro sciigas ke tiuj lastaj estis venkitaj de sekvanoj aliancitaj al [[ĝermanoj]] de [[Ariovisto]]. La arvernoj unue praktikis unue saĝan neŭtralecon rilate al Cezaro.

==== Gaŭla Milito estis unue politika konflikto inter gaŭloj ====
[[Dosiero:Denier au guerrier frappé par les Arvernes.jpg|eta|Denaro kromnomita EPAD kun militisto stampita de arvernoj post malvenko de [[batalo de Alesia|Alesia]] en [[-52|52 a.K.]]]]
En la lasta parto de [[Gaŭla Milito]], [[Vercingetoriks]], arverna nobelo, postulis denove reĝecon por si. Li alfrontis la aliajn aristokratoj, kaj aparte sian onklon Gobannitio.
Fuĝante, li apogis sin sur kampara popolo por trudi sin kaj kapti reĝtitolon. Post tiu politika ŝanĝo, li petis ĉiujn gaŭlajn tribojn sendi al li nobelajn ostaĝojn, poste li ekregis la gaŭlan koalicion kontraŭ Cezaro.

Kiam Cezaro venis en Aŭvernjo por defii lin sur ties fortikigita opidumo, okaze de [[sieĝo]] de Gergovia, li forpelis la romian armeon.

=== La arverna civito integrita en Romia Imperio ===
==== Nova ĉefurbo ====
La civito de arvernoj estis tiam integrita en la nova provinco [[Aquitania|Akvitanio]]. Ĝi ŝajnas esti travivinta prosperecon. Ĝia ĉefurbo, nomita Nemossos de [[Strabono]] estis movita al [[Augustonemetum]] (nuna [[Clermont-Ferrand]]) en ĉirkaŭ la fino de la 1-a jc a.K : la jarcento de [[Aŭgusto Cezaro]] markis periodon de relativa rompo. Nun sola antikva restaĵo ankoraŭ videbla en la urbo estas « Mur des Sarrazins », ({{eo}} Muro de saracenoj) tiel nomita en [[Mezepoko]].

==== Kulto al Merkuro ====
[[Dosiero:Puy de dome temple mercure 2.jpg|dekstra|250px|eta|Templo al Merkuro supre de [[Puy de Dôme]]]]

En la 1-a jarcento, la civito konstruigis riĉan templon dediĉitan al [[Merkuro (dio)|Merkuro]], kiu verŝajne estas tiu, kies restaĵoj estis retrovitaj supre de [[Puy de Dôme]].

==== Arvernaj tomboj ====
Situanta ĉe kunfluejo de riveroj [[Allier (rivero)|Allier]] kaj Auzon, la [[opidumo]] Gondole okupas aluvian terason preskaŭ triangulan, vastan je tridek hektaroj. Tio estis unu el la ''[[opidumo]]j'' uzataj de arvernoj. Sur ebenaĵo [[Le Cendre]], kiu etendiĝas malsupre estis malkovritaj tombkavoj. Pluraj el ili, detruitaj en la 19-a jc aŭ prifositaj antaŭnelonge, liveris grandajn kvantojn de homaj kaj bestaj ostoj, plej ofte de [[ekvedoj]].

== Elstaraj arvernoj ==
* Bituitos: reĝo de arvernoj de la 2-a jc a.K., filo de Luernios.
* Luernios: reĝo de arvernoj de la 2-a jc a.K., patro de Bituitos.
* Celtillos: arverna aŭtoritatulo de la 1-a jc a.K., patro de Vercingetoriks.
* Gobannitio: unua duono de la 1-a jc a.K., onklo de Vercingetoriks.
* [[Vercingetoriks]]: -80(?) -46
* Vercassivellaunos: unua duono de la 1-a jc a.K., kuzo de Vercingetoriks.
* Epasnactos: unua duono de la 1-a jc a.K., arverna estro favora al Cezaro.
* Critognatos: unu el la gaŭlaj estroj sieĝitaj en [[Batalo de Alesia|Alesia]].

== Notoj kaj referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Aneksaĵoj ==
=== Bibliografio ===
* « Les Arvernes », en ''Redécouverte des Gaulois'', V. Guichard, eldoninto "Errance", Parizo, 1995.
* « Élites et ''villae'' dans le territoire de la cité arverne », F. Trément, B. Dousteyssier, en ''Les élites et leurs facettes. Les élites locales dans le monde hellénistique et romain'', M. Cébeillac-Gervasoni et L. Lamoine, Rome - Clermont-Ferrand, 2003.
* « Les Arvernes et leurs voisins du Massif central à l'époque romaine », Frédéric Trément dir., speciala numero de ''Revue d'Auvergne'', 2 vol., Clermont-Ferrand, 2013.

=== Vidu ankaŭ ===
* [[Julio Cezaro]]
* [[Vercingetoriks]]
* [[aeduoj]]

=== Eksteraj ligiloj ===
* [http://gergovie.free.fr TTT-ejo bone ilustrita pri Gergovio]
* [http://luern.free.fr/ TTT-ejo pri arkeologiaj esploroj en Corent]
* [http://www.arafa.fr Asocio por esploro de [[Ferepoko]] en Aŭvernjo] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140128164503/http://www.arafa.fr/ |date=2014-01-28 }}
* [http://www.teuta-arverni.com Asocio pri gaŭla protohistoria reelvoko, civila kaj milita vivo de arvernoj en la 1-a jc a.K.]

[[Kategorio:Gaŭlaj popoloj]]
[[Kategorio:Aŭvernjo]]
[[Kategorio:Arvernoj]]