Vidi fonton por Novjorko

{{prisupre|pri=urbo en USA|subŝtato|Nov-Jorkio}}
{{Informkesto geografiaĵo | urbo
<!-- *** Kapo *** -->
| nomo                     = Novjorko
| devena_nomo              =
| alia_nomo                = {{Lang-en|New York City}}
| alia_nomo1               =
| kategorio                = urbo
<!-- *** Nomo *** -->
| etimologio               =
| oficiala_nomo            = The City of New York
| moto                     =
| kromnomo                 = La Granda Pomo, Gotham, La urbo, kiu neniam dormas
<!-- *** Dosiero *** -->
| dosiero                  = NYC Montage 2011.jpg
| dosiero_grandeco           = 300px
| dosiero_priskribo        = De la supro kaj maldekstro: [[Manhatano]], [[Broklina Ponto]], [[Ĉefstabejo de Unuiĝintaj Nacioj]], [[Statuo de Libereco]], [[Times Square]]
<!-- *** Simboloj *** -->
| flago                    = Flag of New York City.svg
| blazono                  = Seal of New York City.svg
<!-- *** Lando ktp. *** -->
| lando                    = Usono
| lando_tipo               = Ŝtato
| lando_flago              = 1
| ŝtato                    = Nov-Jorkio
| ŝtato_tipo               = Federacia ŝtato
| regiono                  =
| distrikto                =
| histregiono              = Nova Nederlando
| histregiono1             =
| histregiono2             =
| histregiono_tipo         =
<!-- *** Familio *** -->
| parenco                  =
| parto_faldo              = 1
| parto_tipo               = Kvartaloj
| parto                    = Manhatano
| parto1                   = Broklino
| parto2                   = Bronkso
| parto3                   = Kvinzo
| parto4                   = Staten-Insulo
| rivero                   = [[Hudsono (rivero)|Hudsono]]
| memorindaĵo              = Statuo de Libereco
| memorindaĵo1             = Stadiono Yankee
| memorindaĵo_tipo         =
| ŝoseo                    =
<!-- *** Situo *** -->
| situo                    = Novjorko
| koordinatoj_ne_en_titolo = true
| leviĝo                   = 
| lat_d                    = 40
| lat_m                    = 43
| lat_s                    = 00
| lat_NS                   = N
| long_d                   = 74
| long_m                   = 00
| long_s                   = 00
| long_EW                  = W
| plej_alta                =
| plej_alta_lat_d          =
| plej_alta_long_d         =
| plej_malalta             =
| plej_malalta_lat_d       =
| plej_malalta_long_d      =
<!-- *** Dimensioj *** -->
| areo                     = 1214.4
| areo_rondumo             = 1
| areo_lando               = 789.4
| areo_akvo                = 428.8
| areo_urbo                = 8683.2
| areo2                    = 17405
| areo2_tipo               = metropola regiono
<!-- *** Loĝantaro *** -->
| loĝantaro                = 8336697
| loĝantaro_dato           = 2012
| loĝantaro_denseco        = auto
| loĝantaro_urbo           = 18223567
| loĝantaro2               = 19006798
| loĝantaro2_tipo          = metropola regiono
| loĝantaro_urbo_denseco   = auto
| loĝantaro2_denseco       = auto
<!-- *** Historio & gvidantaro *** -->
| establita                = 1624
| establita_tipo           = Fondita
| dato                     =
| urbestro =  {{#invoke:Wikidata|claim|P6}}
(<small>ekde {{#invoke:Wikidata|claim|P6|qualifier=P580}})</small>
<!--
| ĉefulo                   = Eric Adams
| ĉefulo_tipo              = Urbestro
| ĉefulo_partio            = demokrata
-->
<!-- *** Kodoj *** -->
| horzono                  = [[Orienta tempo|OT]] | utc_offset =-5
| horzono_DST              = [[Orienta tempo|OT]] | utc_offset_DST =-4
| poŝtkodo                 = {{eta|10001–14, 10016–41, 10043–45, 10055, 10060, 10065, 10069, 10075, 10080–81, 10087, 10090, 10101–26, 10128–33, 10138, 10150–79, 10185, 10199, 10203, 10211–13, 10242, 10249, 10256, 10258–59, 10261, 10268–82, 10285–86, 10301–14, 10451–75, 11101–04, 11106, 11109, 11120, 11201–26, 11228–39, 11241–43, 11245, 11247, 11249, 11251–52, 11256, 11351–52, 11354–75, 11377–81, 11385–86, 11405, 11411, 11413–36, 11439, 11451, 11690–95, 11697}}
| poŝtkodo faldo           = 1
| areo_kodo                = 212, 718, 917, 347, 646, 929
| areo_kodo_tipo           =
| kodo                     =
| kodo_tipo                =
| kodo1                    =
| kodo1_tipo               =
| kodo2                    =
| kodo2_tipo               =
<!-- *** UNESCO ktp. *** -->
<!-- *** Liberaj kampoj *** -->
| libera                   =
| libera_tipo              =
| libera1                  =
| libera1_tipo             =
<!-- *** Mapoj *** -->
| mapo                      = 
| mapo_fono           = 
| mapo_priskribo              = Situo de urbo en Usono
| mapo_lokumilo              = Usono
| mapo1                      = 
| mapo1_fono           = 
| mapo1_priskribo              = Situo de la Novjorko en Novjorkio
| mapo1_lokumilo              = iso
| mapo2                    =USA New York City location map.svg
| mapo2_priskribo          = 
| mapo2_lokumilo           = 
| regiono-ISO=US-NY
| mapligilo     = jes
| zomo = 9
<!-- *** Retpaĝoj *** -->
| retpaĝo                  = {{URL|nyc.gov}}
| commons                  = New York City
<!-- *** Notoj *** -->
| notoj                    = 
}}
'''Novjorko''' aŭ '''Nov-Jorko''' ({{lang-en|New York City|t=[nujork siti]}} {{aŭdigo|En-us-New_York.ogg}}, oficiale: ''{{lang|en|City of New York}}'') estas la plej loĝata urbo de [[Nov-Jorkio]], nordorienta ŝtato de [[Usono]] kaj la dua plej granda [[aglomeraĵo]] de la [[Ameriko|kontinento]]<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.census.gov/popest/cities/SUB-EST2009.html|titolo=Annual Estimates of the Resident Population for Incorporated Places over 100,000, Ranked by July 1, 2009 Population: April 1, 2000 to July 1, 2009 (SUB-EST2009-01)|alirdato=2011-04-26|eldoninto=U.S. Census Bureau}}</ref>. Laŭ la stato de {{WikidataLoĝantaroDato}} en la urbo vivis {{unuo|{{WikidataLoĝantaro}}|loĝantoj}} sur areo de {{unuo|{{#expr:({{#invoke:Wikidata|claim|P2046}}) round 2}}}} kvadrataj kilometroj, kio rezultigas loĝdenson de {{unuo|{{#expr:({{WikidataLoĝantaro}}/{{#invoke:Wikidata|claim|P2046}}) round 0}}}} loĝantoj/km². Ĝi estas centro de la [[metropolita areo de Novjorko]], kiu ankaŭ troviĝas inter la plej grandaj aglomeraĵoj en la mondo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.mongabay.com/cities_urban_01.htm|titolo=World's Largest Urban Areas [Ranked by Urban Area Population]|alirdato=2011-04-26|jaro=2003–2006|eldoninto=Rhett Butler}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.worldatlas.com/citypops.htm|titolo=Largest Cities of the World – (by metro population)|alirdato=2011-04-26|eldoninto=Woolwine-Moen Group d/b/a Graphic Maps}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.demographia.com/db-wlargestua.pdf|titolo=Largest urban areas in the world: 2008 All Urban Areas 2,000,000 & Over|alirdato=2011-04-26|eldoninto=Wendell Cox Consultancy|arkivurl=https://web.archive.org/web/20080920223355/http://www.demographia.com/db-wlargestua.pdf|arkivdato=2008-09-20}}</ref> Ekde la fino de la [[19-a jarcento]] ĝi estas unu el ĉefaj mondaj centroj por la [[komerco]] kaj [[ekonomio]]. Novjorko estas konsiderata tutmonda urbo pro ĝiaj mondskalaj influoj ĉe la [[amaskomunikilo]]j, [[politiko]], [[edukado]], [[hobio]], kaj [[modo]].<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://visit.un.org/wcm/content/|titolo=United Nations Visitors Centre|alirdato=2011-04-26|jaro=2011|eldoninto=United Nations}}</ref> La arta kaj kultura influo de la urbo estas inter la plej gravaj de la lando. Krome, en ĝi troviĝas la ĉefstabejo de [[Unuiĝintaj Nacioj]], kio igas ĝin grava loko por la internaciaj rilatoj<ref>{{Cite web|url=http://www.iceland.is/iceland-abroad/us/nyc/cultural-affairs/|title=Consulate General of Iceland New York Culture|publisher=Consulate General of Iceland New York|accessdate=June 27, 2011|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20130205061848/http://www.iceland.is/iceland-abroad/us/nyc/cultural-affairs/|arkivdato=2013-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130205061848/http://www.iceland.is/iceland-abroad/us/nyc/cultural-affairs/|archivedate=2013-02-05}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.iceland.is/iceland-abroad/us/nyc/cultural-affairs/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20130205061848/http://www.iceland.is/iceland-abroad/us/nyc/cultural-affairs/ |arkivdato=2013-02-05 }}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.baruch.cuny.edu/nycdata/chapter13_files/intro.htm|title=Introduction to Chapter 13: Culture|publisher=The Weissman Center for International Business, Baruch College/CUNY 2010|accessdate=June 8, 2011|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20111103103409/http://www.baruch.cuny.edu/nycdata/chapter13_files/intro.htm|arkivdato=2011-11-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111103103409/http://www.baruch.cuny.edu/nycdata/chapter13_files/intro.htm|archivedate=2011-11-03}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.baruch.cuny.edu/nycdata/chapter13_files/intro.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111103103409/http://www.baruch.cuny.edu/nycdata/chapter13_files/intro.htm |arkivdato=2011-11-03 }}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://forums.civfanatics.com/showthread.php?t=370517|titolo=Cultural capital of the world|alirdato=2011-06-08|jaro=2000–2011|eldoninto=Jelsoft Enterprises Ltd}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.studentevents.com/events/nyu-.html|title=NYU’s Cultural Capital program|publisher=New York University|year=2011|accessdate=June 8, 2011|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20111103104528/http://www.studentevents.com/events/nyu-.html|arkivdato=2011-11-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111103104528/http://www.studentevents.com/events/nyu-.html|archivedate=2011-11-03}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.studentevents.com/events/nyu-.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111103104528/http://www.studentevents.com/events/nyu-.html |arkivdato=2011-11-03 }}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://catalogue.nla.gov.au/Record/371497|titolo=New York, culture capital of the world, 1940–1965 / edited by Leonard Wallock ; essays by Dore Ashton ... [et al.]|alirdato=2011-06-08|eldoninto=NATIONAL LIBRARY OF AUSTRALIA}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.nyc.gov/html/dcp/html/neighbor/neigh.shtml|title=New York: A City of Neighborhoods|publisher=New York City Department of City Planning|accessdate=April 30, 2011|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20120915134408/http://www.nyc.gov/html/dcp/html/neighbor/neigh.shtml|arkivdato=2012-09-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120915134408/http://www.nyc.gov/html/dcp/html/neighbor/neigh.shtml|archivedate=2012-09-15}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.nyc.gov/html/dcp/html/neighbor/neigh.shtml |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120915134408/http://www.nyc.gov/html/dcp/html/neighbor/neigh.shtml |arkivdato=2012-09-15 }}</ref>.

La urbo konsistas el kvin [[arondismento]]j (kelkfoje tradukata kiel distriktoj aŭ komunumoj) kaj ĉiu el ili koincidas kun municipo: [[Bronkso]], [[Broklino]], [[Manhatano]], [[Kvinzo]] kaj [[Staten-Insulo]]. Kun pli ol 8,4 milionoj da novjorkanoj en urba areo de 830 kvadrataj kilometroj, Novjorko estas la dua plej dense loĝata urbo en Usono, post [[Nov-Ĵerzejo]], trans la [[rivero Hudson]]<ref>
{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.nytimes.com/2010/04/29/nyregion/29lost.html?hpw|titolo=Listening to (and Saving) the World's Languages|alirdato=2010-04-29|familia nomo=Roberts|persona nomo=Sam|dato=2010-04-28|verkaĵo=The New York Times}}
</ref>.

La urbo havas multajn kvartalojn kaj konstruaĵojn kiuj estas rekonataj en la tuta mondo<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nyc.gov/portal/site/nycgov/?front_door=true|titolo=Welcome to the official New York City Web site|alirdato=2011-09-18|jaro=2011|eldoninto=The City of New York|arkivurl=https://web.archive.org/web/20120309151647/http://www.nyc.gov/portal/site/nycgov/?front_door=true|arkivdato=2012-03-09}}</ref>. Ekzemple, la [[statuo de Libereco]], situanta ĉe la [[Insulo Libereco|samnoma insulo]], kaj la [[insulo Ellis]], tra kiu sekvis milionoj da enmigrintoj, atingintaj Usonon fine de la [[19-a jarcento]] kaj komenco de la [[20-a jarcento|20-a]]<ref>{{Cite web|url=http://www.nysegov.com/citguide.cfm?context=citguide&content=munibyalpha&alpha=N|title=All Municipality Websites Listed Alphabetically|publisher=New York State|accessdate=2011-09-18|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20111016090101/http://www.nysegov.com/citguide.cfm?context=citguide&content=munibyalpha&alpha=N|arkivdato=2011-10-16}}</ref>. [[Wall Street]] estas unu el la ĉefaj tutmondaj centroj por la ekonomio kaj financo ekde la [[Dua Mondmilito]] kaj ĝi estas la sidejo de la [[Novjorka Borso]]. La urbo ankaŭ havas gravan koncentriĝon de multaj [[nubskrapulo]]j, inter kiuj troviĝas la fame konataj [[Empire State Building|Empire State]] kaj la ĝemelturoj de [[World Trade Center]], detruitaj en la [[atencoj de la 11-a de septembro 2001]]<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.correctionhistory.org/html/chronicl/nycdoc/html/kbd_brnx.html|titolo=A 5-Borough Centennial Preface for Katharine Bement Davis Mini-History|alirdato=2011-10-26|eldoninto=Copyright © 1997 by Thomas C. McCarthy and the New York City Department of Correction. All rights reserved}}</ref>.

La urbo ankaŭ estas konata kiel lulilo de multaj usonaj kulturaj movadoj<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.history.com/shows/how-the-earth-was-made/videos/new-york-harbor#new-york-harbor|titolo=How The Earth Was Made|alirdato=2011-09-19|eldoninto=© 1996-2011, A&E Television Networks, LLC. All Rights Reserved}}</ref>, kiel ekzemplo, la [[Harlema renesanco]] pri literaturo kaj vidarto, kaj la [[abstrakta ekspresionismo]] (ankaŭ konata kiel Novjorka Skolo) pri pentrarto, kaj [[hiphopo]], [[punko]] kaj [[Tin Pan Alley]] pri muziko<ref name="NYC Land Estimate">{{Cite web
 |publisher=New York City Department of City Planning
 |title=NYC Profile
 |url=http://home2.nyc.gov/html/dcp/pdf/lucds/nycprofile.pdf
 |accessdate=May 22, 2008
 |format=PDF
 |titolo=Arkivita kopio
 |alirdato=2012-01-23
 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080824013625/http://home2.nyc.gov/html/dcp/pdf/lucds/nycprofile.pdf
 |arkivdato=2008-08-24
 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://home2.nyc.gov/html/dcp/pdf/lucds/nycprofile.pdf |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080824013625/http://home2.nyc.gov/html/dcp/pdf/lucds/nycprofile.pdf |arkivdato=2008-08-24 }}</ref><ref name="NYT Land Estimate">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nytimes.com/2008/05/22/nyregion/22shrink.html|titolo=It's Still a Big City, Just Not Quite So Big|alirdato=2008-05-22|familia nomo=Roberts|persona nomo=Sam|dato=2008-05-22|verko=The New York Times}}</ref>. En 2005, oni parolis ĉirkaŭ 170 lingvojn en la urbo, kaj 36% de la loĝantaro naskiĝis ekster Usono.<ref>{{Cite web|url=http://www.northjersey.com/news/135934558_NYC_reaches_goal_of_50_million_tourists.html|title=NYC reaches goal of 50 million tourists|publisher=© 2011 North Jersey Media Group|date=2011-12-20|accessdate=2011-12-21|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20130723014600/http://www.northjersey.com/news/135934558_NYC_reaches_goal_of_50_million_tourists.html|arkivdato=2013-07-23}}</ref><ref>{{citaĵo el la reto|url=http://www.nycgo.com/research/nyc-statistics-page|titolo=NYC Statistics|eldoninto=NYC&nbsp;& Company|alirdato=la 8‑a aprilo 2016|lingvo=en|arkivurl=https://web.archive.org/web/20160329115813/http://www.nycgo.com/research/nyc-statistics-page|arkivdato=2016-03-29}}</ref> Pro la [[metroo de Novjorko|metroo]] funkcianta 24 horojn diurne kaj la konstanta trafiko kaj moviĝado de homoj, Novjorko estas konata kiel «la urbo kiu neniam dormas»<ref>{{Cite web|url=http://pbskids.org/bigapplehistory/arts/topic15.html|title=Big Apple History Arts and Entertainment The Crossroads of the World|publisher=Thirteen/WNET New York 2005 Educational Broadcasting Corporation|accessdate=April 26, 2011|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20080105113922/http://pbskids.org/bigapplehistory/arts/topic15.html|arkivdato=2008-01-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080105113922/http://pbskids.org/bigapplehistory/arts/topic15.html|archivedate=2008-01-05}} {{Citaĵo el la reto |url=http://pbskids.org/bigapplehistory/arts/topic15.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080105113922/http://pbskids.org/bigapplehistory/arts/topic15.html |arkivdato=2008-01-05 }}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.timessquarenyc.org/|titolo=Crossroads of the world - Times Square the official website of Times Square|alirdato=2011-04-26|eldoninto=Times Square District Management Association, Inc}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.nyctourist.com/times-square.php|title=Times Square New York, NY Times Square|publisher=2011 NYCTourist.com|accessdate=May 10, 2011|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20120421024226/http://www.nyctourist.com/times-square.php|arkivdato=2012-04-21}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.timessquare.com/NYC__/NYC_Stories/_The_Big_Apple%E2%80%99s_economic_hub/|title=Times Square Crossroads of the World New York City Info|author=Aditya Rangroo|publisher=(C) 1980 - 2010 TimesSquare.com A Dataware Corporation Company|date=October 14, 2010|accessdate=2012-01-22|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20130722182815/http://www.timessquare.com/NYC__/NYC_Stories/_The_Big_Apple%E2%80%99s_economic_hub/|arkivdato=2013-07-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130722182815/http://www.timessquare.com/NYC__/NYC_Stories/_The_Big_Apple%E2%80%99s_economic_hub/|archivedate=2013-07-22}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.timessquare.com/NYC__/NYC_Stories/_The_Big_Apple%E2%80%99s_economic_hub/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20130722182815/http://www.timessquare.com/NYC__/NYC_Stories/_The_Big_Apple%E2%80%99s_economic_hub/ |arkivdato=2013-07-22 }}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://digitaljournalist.org/issue0402/at_intro.html|titolo=New York in the 70s: A Remembrance|alirdato=2011-12-17|aŭtoro=Allan Tannenbaum|eldoninto=© The Digital Journalist|arkivurl=https://web.archive.org/web/20120320194616/http://digitaljournalist.org/issue0402/at_intro.html|arkivdato=2012-03-20}}</ref>.

{{Aranĝu|aranĝo=maldekstra|__TOC__}}

== Historio ==
En la [[antaŭkolumba Ameriko|antaŭkolumba epoko]] la areo kie nuntempe troviĝas la urbo Novjorko estis loĝata de pluraj tribaj grupoj el [[Algonkeno-mosa lingvaro|algonkenaj]] triboj de la [[indiĝeno|indiĝenaj amerikanoj]], inkluzive de [[lenapeoj]], kies hejmtereno, konata kiel [[Lenapehoking]], inkluzivis la [[Staten-Insulo]]n, la okcidentan parton de [[Long Island]] inkluzive de la areo kie nun estas Broklino, okcidenta Kvinzo kaj malsupra Manhatano.<ref>Evan T. Pritchard: Native New Yorkers: the legacy of the Algonquin people of New York, p.27 (2002);ISBN 1-57178-107-2</ref> La ŭekvaeskikoj (''Weckquaesgeek''), membroj de la Ŭapingera (''Wappinger'') Konfederacio, loĝis en la regiono de nuna Bronkso kaj en la norda parto de insulo Manhatano,<ref name="Volo2007">{{citaĵo el libro |persona nomo=James M. |familia nomo=Volo |kunaŭtoroj=Dorothy Denneen Volo |titolo=Family Life in Native America |paĝoj=150, 289–90 |url=https://books.google.com/books?id=z_bc61ezj0cC&pg=PA289 |eldono=Ilustrita |serio=Family Life through History |dato=2007 |eldoninto=Greenwood Press |loko=Westport, Konektikuto, Usono |lingvo=en |isbn=978-0-313-33795-6 |issn=1558-6286 |lccn=2007029710}}</ref> kaj pluraj grupoj el [[Metoakoj]], ĉefe el la tribo Rokaŭajoj, loĝis en partoj de la nuna okcidenta Kvinzo<ref>Allen W. Trelease: Indian Affairs in Colonial New York: The Seventeenth Century, p.{{spaco}}62; University of Nebraska Press (1997); ISBN 0-8032-9431-X</ref>

La unua dokumentita vizito de eŭropano estis farita en [[1524]] de [[Giovanni da Verrazzano]], [[Florenco|florenca]] esploristo je la servo de la Franca krono, kiu navigis sian ŝipon ''[[La Dauphine]]'' ĝis [[golfeto Alta Novjorko]], kie li trapasis unu nokton en la ŝipo kaj navigis la sekvan tagon. Li postulis tiun areon por Francujo kaj nomis ĝin «Nouvelle Angoulême» ([[Nova Angulemo]]).<ref name="rodgers">{{Citaĵo el libro|titolo=New York: the World's Capital City, Its Development and Contributions to Progress|aŭtoro=Rankin, Rebecca B., Cleveland Rodgers|jaro=1948|eldoninto=Harper}}</ref> Jaron poste, en januaro, [[Esteban Gomez]], afrikdevena [[Portugaloj|portugalo]] esploris por la [[Karlo la 5-a (Sankta Romia Imperio)|Imperiestro Karlo la 5-a]] de Hispanio, eniris la nunan havenon de Novjorko kaj esploris ĝis la elfluejo de la rivero Hudsono kiun li nomis ''Rio de San Antonio''. Tamen, densaj glaciaj tavoloj baris la daŭran esplorvojaĝon.<ref>Wpa Writer's Project:A Maritime History of New York, p.246;Going Coastal Productions (2004) ISBN 0-9729803-1-8</ref>

[[Dosiero:BattleofLongisland.jpg|eta|La [[Batalo de Long-Insulo]], la plej granda dum la [[Usona revolucio]], okazis en [[Broklino]] en 1776.]]
En [[1609]] [[angloj|angla]] esploristo [[Henry Hudson]] remalkovris la regionon kiam li navigis sian ŝipon ''[[Halve Maen]]'' (Duonluno) ĝis golfeto de Novjorko serĉante la [[Nordokcidenta Pasejo|Nordokcidentan Pasejon]] ĝis la [[Oriento]] por sia dungisto la [[Nederlanda Orient-hindia Kompanio]]. Li navigis tra la rivero kiun li nomis ''[[rivero Hudson|Norda Rivero]]'' (ankaŭ nomata ''rivero Mauritis''), ĝis la nuna ĉefurbo de Novjorkio, [[Albany (Nov-Jorkio)|Albany]], kredante ke tie estus bona pasejo. Kiam la rivero mallarĝiĝis kaj li vidis ke ĝi ne estis sala, li rimarkis ke tio ne estis marpasejo kaj trairis la riveron malsupren. Li faris dektagan esploradon de la areo postulata por la Nederlanda Orient-Hindia Kompanio. En [[1614]] la areo inter [[Kabo Cod]] kaj [[Delavara Golfeto]] estis postulita de [[Nederlando]] kaj nomita ''Nieuw-Nederland'' ([[Nova Nederlando]]).

En 1614 okazis la interkonsento por komercado de nederlandaj ledoj en la suda ekstremo de Manhatano, kiu poste nomiĝis «Nieuw Amsterdam» ([[Nov-Amsterdamo]]) en [[1625]]. La Ĝenerala direktoro de la nederlanda kolonio [[Peter Minuit]] aĉetis la insulon Manhatano al la ''kanarsioj'', malgranda tribo el la lenapeoj,<ref>Frederick M. Binder, David M. Reimers: All the Nations Under Heaven: An Ethnic and Racial History of New York City, p.4;(1996)ISBN 0-231-07879-X</ref> en [[1626]] kontraŭ la valoro de 60 [[guldeno|nederlandaj guldenoj]]<ref>[http://www.s4ulanguages.com/laet2.html ''Pieter Schaghen Letter'' 1626]: "[...]hebben t'eylant Manhattes van de wilde gekocht, voor de waerde van 60 gulden: is groot 11000 morgen.[...]"("[...]They have purchased the Island Manhattes from the Indians for the value of 60 guilders. It is 11,000 morgens in size[...])</ref> (ĉirkaŭ $1000 en 2006);<ref>
{{Citaĵo el la reto|url=http://www.iisg.nl/hpw/calculate.php|titolo=Value of the Guilder / Euro|alirdato=2008-08-19|eldoninto=International Institute of Social History}}</ref> malakceptita legendo diras ke Manhatano estis aĉetita kontraŭ ekvivalento de nunaj 24 dolaroj donitaj kiel vitraĵoj al la surlokaj indiĝenoj.<ref>{{Cite web |url=http://www.nnp.org/nnp/documents/schagen_main.html |title=Letter describing purchase by Pieter Schaghen from Dutch National Archive, The Hague, with transcription |publisher=Nnp.org |accessdate=October 28, 2010 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20101023083225/http://www.nnp.org/nnp/documents/schagen_main.html |arkivdato=2010-10-23 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.nnp.org/nnp/documents/schagen_main.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20101023083225/http://www.nnp.org/nnp/documents/schagen_main.html |arkivdato=2010-10-23 }}</ref><ref>
{{Cite journal|last=Miller, Christopher L., George R. Hamell|titolo=A New Perspective on Indian-White Contact: Cultural Symbols and Colonial Trade |journal=The Journal of American History |volume=73 |issue=2 |month=September |year=1986 |page=311 |doi=10.2307/1908224 |author1=Miller, Christopher L |author2=Hamell, George R |publisher=Organization of American Historians |jstor=1908224|pages=311–328 |issn=0021-8723 }}</ref>

En [[1664]] [[Peter Stuyvesant]], la Ĝenerala Direktoro de la [[kolonio]] [[Nova Nederlando]], liveris Nov-Amsterdamon al la [[angloj]] sen sangverŝado. La angloj tuj renomis la urbon per la nomo ''Nov-Jorko'' pro la [[Jakobo la 2-a (Anglio)|Angla duko de Jorko kaj Albany]].<ref>
{{Citaĵo el libro|titolo=The Historical Atlas of New York City: A Visual Celebration of 400 Years of New York City's History|aŭtoro=Homberger, Eric|jaro=2005|eldoninto=Owl Books|ISBN=0805078428|paĝo=34}}</ref> Post la fino de la [[Angla-Nederlanda Milito]] la [[nederlandanoj]] gajnis la regon super insulo Run (tiam strategie grava) kiel kompenso pro la angla rego super Nov-Amsterdamo (Nov-Jorko) en [[Nordameriko]]. Pluraj intertribaj militoj de la amerikaj indiĝenoj kaj kelkaj [[epidemio]]j alportitaj de la eŭropanoj kaŭzis konsiderindajn homperdojn por la lenapeoj inter la [[1660-aj]] kaj [[1670-aj jaroj]].<ref>"[http://www.penntreatymuseum.org/americans.php Native Americans]". Penn Treaty Museum.</ref> En [[1700]], la lenapeoj malpliiĝis ĝis 200.<ref>[http://www.gothamcenter.org/ "Gotham Center for New York City History"] Timeline 1700–1800</ref> En [[1702]], la urbo perdis 10% el la tuta loĝantaro pro la [[flava febro]].<ref>"[http://www.pbs.org/wgbh/amex/fever/timeline/index.html Timeline of Yellow Fever in America]". Public Broadcasting Service (PBS).</ref> Novjorko suferis ne pli ol sep gravajn epidemojn de la flava febro ekde 1702 ĝis [[1800]].<ref>"[http://jdc.jefferson.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1004&context=yellow_fever_symposium The Early History of Yellow Fever]" (PDF). Pedro Nogueira, Thomas Jefferson University. 2009.</ref>
[[Dosiero:GezichtOpNieuwAmsterdam.jpg|eta|maldekstra|[[Nov-Amsterdamo]] en 1664, jaro kiam ĝi estis prenita de la angloj kaj renomita "Nov-Jorko"]]
Novjorko kreskis kiel grava komerca havenurbo sub la regado de la [[Brita Imperio]]. La urbo estis sidejo de la influa [[John Peter Zenger]] en [[1735]], kiu helpis establi [[preslibereco]]n en Nordameriko. En [[1754]], la [[Universitato Kolumbio]] estis fondita sub ĉarto de [[Georgo la 2-a (Britio)|Georgo la 2-a de Britujo]] kiel Reĝa Kolegio en Malsupra Manhatano.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=An Historical Sketch of Columbia College, in the City of New York, 1754–1876|aŭtoro=Moore, Nathaniel Fish|jaro=1876|eldoninto=Columbia College|paĝo=8}}</ref> La [[Stamp Act Congress]] kunvenis en Novjorko en oktobro [[1765]] kiel la [[Filoj de Libereco]] organizita en la urbo, okazigante etmilitojn en la sekvaj jaroj kontraŭ la britaj trupoj de la urbo.

Dum la [[Usona milito]], la plej granda batalo{{md}}la [[Batalo de Long-Insulo]], okazis en [[aŭgusto]] [[1776]] entute en la nuna arondismento (angle ''borough'') [[Broklino]]. Post la batalo, kie la [[usonanoj]] estis venkitaj, preterlasante pli malgrandajn konfliktojn, la urbo iĝis la brita militista kaj politika operac-bazo en Nordameriko. La urbo estis kvazaŭ [[paradizo]] por la lojalaj promonarkaj rifuĝintoj, ĝis la fino de la milito en la [[jaro]] [[1783]]. La nura intenco trovi pacan solvon por la milito okazis en la [[Konferenca Domo]] en Staten-Insulo inter usonaj delegitoj inkluzive de [[Benjamin Franklin]], kaj la Brita generalo Lord Howe la [[11-an de septembro]] 1776. Iom post la brita okupado okazis la [[Granda Incendio de Novjorko (1776)|Granda Incendio de Novjorko]], kiu detruis ĉirkaŭ kvaronon el la konstruaĵoj de la urbo, inkluzive de la [[Preĝejo Triunuo (Novjorko)|Preĝejo Triunuo]].<ref>Trinity Church bicentennial celebration, May 5, 1897 By Trinity Church (New York, N.Y.) p. 37</ref>

La asembleo de la [[Kongreso de la Konfederacio]] deklaris Novjorkon kiel la nacian ĉefurbon en la jaro [[1785]], iom post la milito. Novjorko estis la lasta ĉefurbo de Usono sub la artikoloj de la [[Konfederacio]] kaj la unua ĉefurbo laŭ la [[Konstitucio de Usono]]. En [[1789]] la unua Prezidento de Usono, [[George Washington]], estis elektita; la unua [[Usona Kongreso]] kaj la [[ĉefkortumo|Supera Usona Kortumo]] kunvenis unuafoje, kaj la [[Bill of Rights (Usono)|Leĝo de rajtoj]] estis redaktita, ĉio en la [[Federacia Halo]] en [[Wall Street]].<ref>{{Cite journal|title=The People's Vote: President George Washington's First Inaugural Speech (1789) |publisher=U.S. News and World Report |url=http://www.usnews.com/usnews/documents/docpages/document_page11.htm |accessdate=September 1, 2008}}</ref> En 1790, Novjorko superis la urbon [[Filadelfio (Pensilvanio)|Filadelfio]] kiel la plej granda urbo de tuta tiama Usono.
[[Dosiero:Hippolyte Sebron - Rue De New-York En 1840.jpg|eta|[[Broadway]] ĉ. 1840]]
En la [[19-a jarcento]], la urbo transformiĝis pro la enmigrado kaj la disvolviĝo.<ref>Ira Rosenwaike (1972)."[http://books.google.com/books?id=2OR2yeASrfIC&pg=PA55&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false Population history of New York City]". p.55.</ref> Vizia propono por disvolviĝo, t.e. la [[Plano de komisaroj de 1811]], etendigis la urban stratoreton por pliampleksigi ĝin ĝis tuta Manhatano, kaj la malfermo de la [[kanalo Erie]] komunikis la havenon ĉe Atlantiko kun la vastaj agrikulturaj marketoj de la interno de Nordameriko
<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Map Of The City Of New York And Island Of Manhattan With Explanatory Remarks And References|aŭtoro=Bridges, William|jaro=181 1}}; Lankevich (1998), pp. 67–68.</ref> Lokaj politikoj estis sub la regado de [[Tammany Hall]], politikaĵo subtenita de la irlandaj enmigritnoj.<ref>
{{Citaĵo el libro|titolo=Fernando Wood: A Political Biography|aŭtoro=Mushkat, Jerome Mushkat|jaro=1990|eldoninto=Kent State University Press|ISBN=087338413X|paĝo=36}}</ref> Pluraj literaturaj elstaruloj loĝis en Novjorko dum la [[1830-aj]] kaj [[1840-aj jaroj]], inkluzive de [[William Cullen Bryant]], [[Washington Irving]], [[Herman Melville]], [[Rufus Wilmot Griswold]], [[John Keese]], [[Nathaniel Parker Willis]], kaj [[Edgar Allan Poe]]. Publike, membroj de la antikva komercista aristokrataro iniciatis la kreadon de [[Central Park]], kiu iĝis la unua ĝardenparko en usona urbo en [[1857]]. Grava komunumo de [[negro]]j ankaŭ loĝis en Manhatano kaj Broklino. La negroj de Novjorko atingis ĉirkaŭ 16,000 homojn en [[1840]].<ref>[http://www.history.emory.edu/newsletter01/newsl01/african.htm "African-Americans in New York City, 1626–1863 by Leslie M. Harris"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20210314073639/http://www.history.emory.edu/newsletter01/newsl01/african.htm |date=2021-03-14 }}. Department of History at [[Emory University]].</ref> La [[Granda malsatego en Irlando]] alportis amasegon da irlandaj enmigrintoj, kaj en [[1860]], ĉiu kvara el ĉirkaŭ 200,000 novjorkanoj, devenis el [[Irlando|ĉi lando]].<ref>[http://www.virtualny.cuny.edu/cholera/1866/cholera_1866_set.html "Cholera in Nineteenth Century New York"]. VNY, City University of New York.</ref>

[[Dosiero:Manhattan00.jpg|eta|maldekstra|Panorama vido al Manhatano kaj Novjorko, 1873.]]
Ĉagreniĝo pro la militservo dum la [[Usona Enlanda Milito]] (1861–1865) okazigis tutmultojn en [[1863]], unu el la plej gravaj civilaj incidentoj en la historio de Usono.<ref>
{{Citaĵo el libro|titolo=The Armies of the Streets: The New York City Draft Riots of 1863|aŭtoro=Cook, Adrian|jaro=1974|paĝoj=193–195}}</ref>

En [[1898]], la moderna urbo Novjorko estis formita per la aldono de Broklino (ĝis tiam sendependa urbo), la Provinco Novjorko (kiu inkluzivis partojn de Bronkso), la Provinco Richmond, kaj okcidenta parto de la Provinco Kvinzo.<ref>{{Retarkivo|20071011221627|http://nyc.gov/html/nyc100/html/classroom/hist_info/100aniv.html The 100 Year Anniversary of the Consolidation of the 5 Boroughs into New York City}}, New York City. Retrieved June 29, 2007.</ref> La malfermo de la [[metroo de Novjorko|metroo]] en [[1904]] helpis la unuiĝon de la nova urbo. Dum la unua duono de la [[20-a jarcento]], la urbo iĝis monda centro por [[industrio]], [[komerco]], kaj [[komunikado]]. Tamen, tiu disvolviĝo ankaŭ havis malbonajn okazintaĵojn. En 1904, la [[vaporŝipo]] ''[[General Slocum]]'' forbrulis en la Orienta Rivero, mortigante 1,021 pasaĝerojn kaj skipanojn.

En [[1911]], la [[brulado de Triangle Shirtwaist Factory]], okazigis la plej gravan industrian [[Katastrofo (akcidento)|katastrofon]], ĝis la [[atencoj de la 11-a de septembro 2001]], mortiginte 146 laboristojn. Tiu evento inspiris la kreadon de la [[International Ladies' Garment Workers' Union]] por la plibonigo de laborkondiĉoj.<ref name="cornell1">
{{Citaĵo el la reto|url=http://www.ilr.cornell.edu/trianglefire/|titolo=Cornell University Library: Triangle Factory Fire|alirdato=2008-09-01|eldoninto=Cornell University}}</ref>
[[Dosiero:NewYorkCityManhattanRockefellerCenter.jpg|eta|dekstra|[[Meza Manhatano]], Novjorko, ekde la [[Rockefeller Center]], 1932]]

La ne blanka loĝantaro de Novjorko estis kalkulata je 36,620 en [[1890]].<ref>Ira Rosenwaike (1972)."''[http://books.google.com/books?id=2OR2yeASrfIC&pg=PA78&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false Population history of New York City]''". p.78.</ref> En la [[1920-aj jaroj]], Novjorko estis la unua urbo al kiu la [[Afrikusonanoj|afrikdevenaj usonanoj]] enmigris dum la [[Granda Migrado (afrikusonanoj)|Granda Migrado]] el la sudaj ŝtatoj de Usono. En [[1916]], Novjorko iĝis la plej granda urbo kun afrikdevena diasporo en tuta [[Nordameriko]]. La [[Harlema renesanco]] floris dum la [[prohibicio en Usono|Prohibicio]], koincidante kun ampleksa ekonomia florado kiu spertis kaj la desvolviĝon de la [[nubskrapulo]]j kaj la konkuradon inter ties konstruistoj.

Novjorko konvertiĝis en la plej grandan loĝitan areon de la mondo en la 1920-aj jaroj, superante [[Londono]]n, kaj la metropolita areo havis pli da 10 milionoj da loĝantoj en la [[1930-aj jaroj]], iĝante tiel, la unua grandega urbo en la historio de la homaro.<ref>
{{Citaĵo el la reto|url=http://www.demographia.com/db-nyuza1800.htm|titolo=New York Urbanized Area: Population & Density from 1800 (Provisional)|alirdato=2009-07-08|eldoninto=Demographia.com}}</ref> Dum malfacilaj jaroj de la [[Granda Depresio]] okazis la elekto de la reformisto [[Fiorello H. LaGuardia|Fiorello LaGuardia]] kiel urbestro kaj la falo de [[Tammany Hall]] post okdek jaroj da politika dominado.<ref>
{{Citaĵo el libro|titolo=The Tiger&nbsp;– The Rise and Fall of Tammany Hall|alirdato=2007-05-25|aŭtoro=Allen, Oliver E.|jaro=1993|ĉapitro=Chapter 9: The Decline|eldoninto=Addison-Wesley Publishing Company|ISBN=020162463X}}</ref>

Post la fino de la [[Unua Mondmilito]] ekfloris ekonomia bonfarto kaj la disvolviĝo de ampleksa domkonstruado oriente de Kvinzo. Novjorko eliris el la milito sen vundoj, kiel unu el la plej gravaj urboj de la mondo, kun Wall Street kiel la ĉefa usona kaj monda ekonomia centro. La sidejo de la [[Sidejo de UN|Unuiĝintaj Nacioj]] (finkonstruita en [[1950]]) emfazigis la influon de Novjorko. Ascendo de la [[abstrakta ekspresionismo]] tuj delokigis [[Parizo]]n kaj Novjorko iĝis la nova centro de monda arto.<ref>{{Cite web
 |title=The Center of the World&nbsp;– New York: A Documentary Film (Transcript)
 |author=Burns, Ric
 |publisher=PBS
 |url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/newyork/filmmore/pt.html
 |accessdate=September 1, 2008
 |date=August 22, 2003
 |titolo=Arkivita kopio
 |alirdato=2012-01-20
 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20060819083502/http://www.pbs.org/wgbh/amex/newyork/filmmore/pt.html
 |arkivdato=2006-08-19
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060819083502/http://www.pbs.org/wgbh/amex/newyork/filmmore/pt.html
 |archivedate=2006-08-19
 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/newyork/filmmore/pt.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20060819083502/http://www.pbs.org/wgbh/amex/newyork/filmmore/pt.html |arkivdato=2006-08-19 }}</ref>

[[Dosiero:UA Flight 175 hits WTC south tower 9-11 edit.jpeg|eta|165px|maldekstra|Flugo 175 de la United Airlines frakasas kontraŭ la Suda Turo de la iama [[World Trade Center]] la 11-an de septembro, 2001.]]
En la [[1960-aj jaroj]], Novjorko eksuferis ekonomiajn problemojn kaj altiĝon de la krimeco, kio daŭris ĝis la [[1970-aj jaroj]].<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://digitaljournalist.org/issue0402/at_intro.html|titolo=New York in the 70s: A Remembrance|alirdato=2011-12-18|aŭtoro=Allan Tannenbaum|eldoninto=© The Digital Journalist|arkivurl=https://web.archive.org/web/20120320194616/http://digitaljournalist.org/issue0402/at_intro.html|arkivdato=2012-03-20}}</ref> Tamen, ĝi vidis la kreskantan pliboniĝon de la financa industrio kiu sanigis la ekonomion en la [[1980-aj jaroj]]. La krimeco de urba vivo altiĝis dum la jardeko ĝis la komenco de la [[1990-aj jaroj]].<ref>{{Cite journal|author=Christopher Effgen |url=http://www.disastercenter.com/crime/nycrime.htm |title=New York Crime Rates 1960–2009 |publisher=Disastercenter.com |date=September 11, 2001 |accessdate=October 28, 2010}}</ref> En la 1990-aj jaroj, krimsituacio abrupte pliboniĝis pro la plimultiĝo de la polica ĉeesto kaj la pliboniĝo de la vivkondiĉoj, kaj multaj enmigrintoj venis el [[Azio]] kaj [[Latinameriko]]. Gravaj novaj sektoroj kiel [[Silicon Alley]], naskiĝinta el la urba ekonomio kaj el la novjorka loĝantaro, atingis historiajn rekordojn dum la [[Usona censo de 2000|censo de la jaro 2000]] kaj poste dum la censo de la jaro [[2010]].

La urbo estis unu el lokoj kie okazis la [[atencoj de la 11-a de septembro 2001]], kiam ĉirkaŭ tri mil homoj pereis pro la detruado de [[World Trade Center]].<ref>{{Cite web
 |url=http://www.nysun.com/new-york/missing-doctor-added-to-list-of-9-11-victims/81626/
 |title=2008 9/11 Death Toll
 |date=July 2008
 |agency=Associated Press
 |accessdate=September 11, 2006
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081205021652/http://www.nysun.com/new-york/missing-doctor-added-to-list-of-9-11-victims/81626/
 |archivedate=2008-12-05
 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.nysun.com/new-york/missing-doctor-added-to-list-of-9-11-victims/81626/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20081205021652/http://www.nysun.com/new-york/missing-doctor-added-to-list-of-9-11-victims/81626/ |arkivdato=2008-12-05 }}</ref> La rekonstruado de nova komplekso sur la loko de ''World Trade Center'' inkluzivas [[One World Trade Center]], Memorejon kaj Muzeon pri la 11-a de septembro, kaj tri oficejajn turojn, estis jam konstruataj. Laboro devas finiĝi en 2014.<ref name="nypost-ap1">{{Cite web
 |title       = Report: WTC Faces Up To 3-Year Delay
 |url         = http://www.nypost.com/seven/06302008/news/regionalnews/report__wtc_faces_up_to_3_year_delay_117912.htm
 |agency      = Associated Press
 |work        = [[New York Post]]
 |location    = New York, New York
 |date        = June 30, 2008
 |accessdate  = July 5, 2008
 |deadurl     = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20080924194029/http://www.nypost.com/seven/06302008/news/regionalnews/report__wtc_faces_up_to_3_year_delay_117912.htm
 |archivedate = 2008-09-24
 |titolo      = Arkivita kopio
 |alirdato    = 2012-01-20
 |arkivurl    = https://web.archive.org/web/20080924194029/http://www.nypost.com/seven/06302008/news/regionalnews/report__wtc_faces_up_to_3_year_delay_117912.htm
 |arkivdato   = 2008-09-24
}}{{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080924194029/http://www.nypost.com/seven/06302008/news/regionalnews/report__wtc_faces_up_to_3_year_delay_117912.htm |date=2008-09-24 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.nypost.com/seven/06302008/news/regionalnews/report__wtc_faces_up_to_3_year_delay_117912.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080924194029/http://www.nypost.com/seven/06302008/news/regionalnews/report__wtc_faces_up_to_3_year_delay_117912.htm |arkivdato=2008-09-24 }}</ref>
{{-}}

== Geografio ==
[[Dosiero:Aster newyorkcity lrg.jpg|eta|dekstra|200px|Metropolita areo de Novjorko]]
Novjorko situas en la [[Nordorienta Usono]], en sudorienta ŝtato [[Novjorkio]], duonvoje inter [[Vaŝingtono]] kaj [[Bostono]]. Ĝia situo en la elfluejo de la [[rivero Hudsono]], kiu kreas grandan ŝirmitan [[haveno]]n nome [[Novjorka Haveno]] ĉe la elfluo de [[Atlantiko]], helpis ĝin kreski kiel grava komercurbo. La plejparto de Novjorko estas konstruita sur la tri insuloj: [[Manhatano]], [[Staten-Insulo]], kaj [[Long-Insulo]], pro kio la tereno konstruebla estas malabunda kaj la loĝdenso altiĝas. Estas ankaŭ aliaj insuloj kiel [[Insulo Roosevelt]].

La rivero Hudsono fluas tra la samnoma valo ĝis la golfeto de Novjorko. Inter Novjorko kaj Troy, Novjorkio, la rivero iĝas [[estuaro]]. La rivero Hudsono apartigas la urbon Nov-Ĵerzejo. La [[East River (Novjorko)|Orienta rivero]] fluas ekde la [[Fjordo Long Island|markolo de Long-Insulo]] kaj apartigas Bronkson kaj Manhatanon de Long-Insulo. La [[rivero Harlem]], alia markolo inter la riveroj [[East River (Novjorko)|Orienta]] kaj Hudsono, apartigas Manhatanon de Bronkso. La rivero Bronkso, kiu fluas tra la distriktoj Bronkso kaj Westchester, estas la sola tute dolĉoakva rivero en la urbo.

La tereno de la urbo estis sufiĉe transformita pro homa interveno, kun konsiderinda terakirado ĉe la akvorandoj, jam ekde la fruaj nederlandaj koloniaj tempoj. Tio estas pli rimarkebla en la sudo de Manhatano, kie evoluis konstruplanoj kiel [[Battery Park City]] en la 1970-aj kaj 1980-aj jaroj. Kelkaj el la naturaj varioj en la [[topografio]] estis egaligitaj, precipe en Manhatano.

La kampara regiono de la urbo estas taksita je 831,4 kvadrataj kilometroj. La plej alta pinto en la urbo estas la monteto Todt sur la Staten-Insulo, kiu troviĝas je 124,9 metroj super la marnivelo kaj ĝi estas estas la plej alta pinto sur la orienta marbordo sude de [[Majno]]. La pinto estas plejparte kovrita de arbaro kiel parto de la verda areo de [[Staten-Insulo]].

=== Klimato ===
[[Dosiero:Loreleybrunnenbronx.jpg|eta|dekstra|230px|Neĝo ĉe statuo de Bronkso]]
Laŭ la [[klimata klasifiko de Köppen]], Novjorko havas humidan [[Subtropiko|subtropikan]] klimaton, kaj uzante la sojlon {{GdC|0}} ({{GdF|32}}) ĝi estas la plej norda grava urbo sur la kontinento apartenata al tiaj kategorioj.
La areo havas 234 tagojn kun almenaŭ ia ĉiujara sunbrilo, kaj averaĝas 58% el ebla sunbrilo ĉiujare, akumulante 2 400 ĝis 2 800 horojn da sunbrilo jare.

[[Vintro]]j estas malvarmaj kaj malseketaj, kaj domina ventado kiu blovas enmare minimumigas la moderigajn efikojn de la [[Atlantiko]]. Ankoraŭ la Atlantiko kaj la parta ŝirmado de [[Apalaĉoj]] konservas la urbon pli varma en la vintro ol enlandaj nordamerikaj urboj situantaj en similaj aŭ pli malaltaj [[latitudo]]j kiel ekzemple [[Pittsburgh]], [[Cincinnati]], kaj [[Indianapolis]]. La averaĝa temperaturo en januaro, la plej malvarma monato de la areo, estas {{GdC|0.1}} ({{GdF|32.1}}).

Tamen [[temperaturo]]j en vintro povas dum kelkaj tagoj atingi {{GdC|−12}} kaj kiel maksimumo {{GdC|10}}. [[Printempo]] kaj aŭtuno estas neantaŭvideblaj, kaj ili povas varii de malvarmetaj al varmaj, kvankam ili estas kutime mildaj kun malalta humideco. Someroj estas tipe varmaj kaj humidaj kun julia mezumo de {{GdC|24.7}}. Noktaj kondiĉoj ofte estas pliseverigitaj pro la urba varmeca insulfenomeno, kaj temperaturoj superas {{GdC|32}} averaĝe dum preskuax 18 tagoj ĉiusomere kaj povas superi {{GdC|38}} ĉiun 4-6 jaron.

=== Medio ===
[[Dosiero:Central Park New York City New York 23 cropped.jpg|eta|dekstra|[[Central Park]] estas la plej vizitata urba parko en Usono]]
La uzado de la [[publika transporto]] en Novjorko estas la plej alta en [[Usono]], kaj benzinkonsumo en la urbo montras la saman indicon kiel tiu de la [[1920-aj jaroj]]. La altnivela publika transporto de la urbo ŝparis 1.8 miliardojn da galonoj da [[petrolo]] en [[2006]]; Novjorko ŝparas la duonon de la tuta petrolo ŝparita per trafiko tutlanda. La loĝdenseco de la urbo, malalta aŭtuzo kaj altkvalita publika transporto metas ĝin inter la plej energi-efikaj urboj de Usono. Ĝiaj gasemisioj estas 7.1 tunoj por persono kompare kun la landa averaĝo de 24.5.

Novjorkanoj respondecas pri 1% el la gasemisioj de la nacio kvankam ili konsistigas 2.7% de la enlanda loĝantaro. La mezuma novjorkano konsumas malpli ol la duonon de la elektro uzita de loĝanto en [[San Francisco]] kaj preskaŭ unu kvaronon de la elektro konsumita de loĝanto de [[Dallas (Teksaso)|Dallas]].

En la lastaj jaroj, la urbo intencis malpliigi la median impakton. Grandaj kvantoj da densa poluo en Novjorko kondukis al alta nombro da malsanuloj je [[astmo]] kaj aliaj spiraj problemoj inter la loĝantoj de la urbo. La urbestro estas postulata aĉeti nur la plej energi-efikan ekipaĵon por uzo en urboficoj kaj publikaj ejoj. Novjorko havas la plej grandan kvanton da dizel-hibridaj busoj en la lando, kaj ankaŭ en [[2010]] la urbo havis 3, 715 hibridajn taksiojn kaj aliajn purajn dizelveturilojn, reprezentante ĉirkaŭ 28% el la taksiofloto de Novjorko, la plej granda en ajna urbo de Nordameriko.

La urbo estas provizita de trinkebla akvo danke al la Monto Catskill. Kiel rezulto de la integreco de la akvodislimo kaj neinfluita natura akva filtradosistemo, Novjorko estas unu el la nur kvar gravaj urboj en Usono kies trinkakvo estas sufiĉe pura kaj ne postulas purigadon por la homa uzado.

== Urbaj karakterizoj ==
=== Arkitekturo ===
[[Dosiero:Statue of Liberty 7.jpg|eta|La [[Statuo de Libereco]], simbolo de la urbo]]
La tipa konstruaĵo de Novjorko estas la [[nubskrapulo]]. La urbo Novjorko havas ĉirkaŭ 4.493 tiajn konstruaĵojn, pli ol iu ajn alia urbo de la mondo. La loĝdenseco de la urbo, ĉirkaŭata ĉefe de akvo, kaj la alta prezo de la tereno en la komercaj distriktoj aperigis la plej grandan kolekton de altaj konstruaĵoj por oficejoj kaj rezidejoj de la mondo.<ref>
{{Citaĵo el la reto|url=http://www.emporis.com/application/?nav=skylineranking&lng=3|titolo=Emporis Skyline Ranking|alirdato=2011-10-23|eldoninto=© 2000 - 2011 Emporis Corporation. All rights reserved}}</ref><ref>{{Cite web
 |url=http://www.emporis.com/application/?nav=skyline_ranking
 |title=Emporis Skyline Ranking
 |publisher=© 2000 - 2011 Emporis Corporation. All rights reserved
 |accessdate=2011-10-23
 |titolo=Arkivita kopio
 |alirdato=2012-01-23
 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20110604164900/http://www.emporis.com/application/?nav=skyline_ranking
 |arkivdato=2011-06-04
 }}</ref>
Novjorko havas gravajn konstruaĵojn de diversaj arkitekturaj stiloj. Inter ili troviĝas la [[konstruaĵo Woolworth]] ([[1913]]), [[novgotiko]]. En [[1916]], municipa rezolucio markis minimuman devigan spacon inter la konstruaĵoj kaj la stratlinio, por ke la sunradioj atingu la stratojn<ref>{{Citaĵo el gazeto|titolo=The Metropolitan Dimension of Early Zoning: Revisiting the 1916 New York City Ordinance|aŭtoro=Fischler, Raphael|jaro=1998|gazeto=Journal of the American Planning Association|volumo=64|numero=2}}</ref>. La dizajno [[1925-stilo|''art déco'']] de la [[konstruaĵo Chrysler]] ([[1930]]) montras tiujn novajn kondiĉojn. La konstruaĵo estas konsiderata de multaj historiistoj kaj arkitektoj la plej bone en la urbo, kun unikaj ornamaĵoj, konsistantaj el agloj kaj V-forma lumigado<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.skyscraper.org/EXHIBITIONS/FAVORITES/fav_exhibits.htm#|titolo=Favorites! 100 Experts Pick Their top 10 New York Towers|alirdato=2008-09-01|dato=2006-01-22|eldoninto=The Skyscraper Museum}}</ref>. Aliflanke, grava ekzemplo de la internacia stilo en Usono estas la [[konstruaĵo Seagram]] ([[1957]]).

La grandaj loĝdistriktoj de Novjorko distingiĝas pro la elegantaj terasoj kaj "petit hôtel"-oj (tradicie konataj kiel ''brownstone'' pro la surkovrado de muroj per sablokoloraj ŝtonetoj), kiuj estis konstruitaj dum la ekspansia periodo inter [[1870]] kaj [[1930]].<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=History of Housing in New York City: Dwelling Type and Change in the American Metropolis|aŭtoro=Plunz, Richar A.|jaro=1990|ĉapitro=Chapters 3 [Rich and Poor] & 4 [Beyond the Tenement]|eldoninto=Columbia University Press|ISBN=0231062974}}</ref> La ŝtono kaj la briko konvertiĝis en la plej ŝatataj konstrumaterialoj de la urbo, post la limigoj metitaj al la konstruado de domoj el ligno kiel konsekvenco de la granda incendio okazinta en [[1835]].<ref name="lankevich-p82">Lankevich (1998), pp. 82–83; {{Citaĵo el libro|titolo=New York: Old & New: Its Story, Streets, and Landmarks|aŭtoro=Wilson, Rufus Rockwell|jaro=1902|eldoninto=J.B. Lippincott|paĝo=354}}</ref> Male al Parizo, kiu ĉiam estis konstruata per sia propra ŝtonrezervo, Novjorko ĉiam akiris la ŝtonojn por la konstruado el diversaj ŝtonminejoj for de ĝi, kio donas al la konstruaĵoj grandan variecon laŭ koloroj kaj formoj.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6567297|titolo=Wondering About Water Towers|alirdato=2008-09-01|aŭtoro=Elliot, Debbie|dato=2006-12-02|eldoninto=National Public Radio}}</ref> Distingaĵo de multaj konstruaĵoj de la urbo estas la ĉeesto de la [[akvoturo]]j metitaj sur la tegmento. En la [[1800-aj jaroj]], la urbo postulis ĝian instaladon en konstruaĵoj el pli ol ses etaĝoj por preventado de la troe alta akvoforto, kio krevigus la municipajn akvotubojn.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=722 Miles: The Building of the Subways and how They Transformed New York|aŭtoro=Hood, Clifton|jaro=2004|eldoninto=Johns Hopkins University Press|ISBN=0801852447|paĝoj=175–177}}</ref>{{-}}

=== Parkoj ===
[[Dosiero:Central Park, November 2001.png|eta|250px|Central Park.]]
Novjorko havas pli ol 113&nbsp;km² da parkoj kaj 22&nbsp;km da publikaj plaĝoj.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nyc.gov/html/om/html/99a/pr042-99.html|titolo=Mayor Giuliani Announces Amount of Parkland in New York City has Passed 28,000-acre Mark|alirdato=2008-09-01|dato=1999-02-03|eldoninto=New York City Mayor's Office}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nycgovparks.org/facilities/beaches|titolo=Beaches|alirdato=2008-09-01|eldoninto=New York City Department of Parks & Recreation}}</ref> Inter ĝiaj ĉefaj verdaĵoj estas:

[[Central Park]], el 3,41&nbsp;km² (en rektangulo de 4&nbsp;km x 800 m), situas en [[Manhatano]]. Ĝi estas la plej vizitata parko de [[Usono]], kun 25 milionoj da turistoj ĉiujare<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nps.gov/diversity/stonewall.htm|titolo=Workforce Diversity The Stonewall Inn, National Historic Landmark National Register Number: 99000562|alirdato=2011-04-30|eldoninto=National Park Service, U.S. Department of the Interior}}</ref>, kaj ĝi aperas en multaj filmoj kaj televidprogramoj, pro kio ĝi estas unu el la plej famaj urboparkoj de la mondo.<ref>[http://www.centralparknyc.org/centralparkhistory/movies Central Park en películas.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070808115824/http://www.centralparknyc.org/centralparkhistory/movies |date=2007-08-08 }} Konsultita en la [[19-a de aprilo]] de [[2007]].</ref> La parko estas gvidata de ''Central Park Conservancy'', privata neprofitcela entrepreno, kiu havas kontrakton kun la [[Novjorka Departemento de Parkoj kaj Distrado]].<ref>[http://www.centralparknyc.org/aboutcpc Central Park Conservancy.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070422023114/http://www.centralparknyc.org/aboutcpc |date=2007-04-22 }} Konsultita en la [[19-a de aprilo]] de [[2007]].</ref> Central Park norde limas kun la ''Strato 110'', okcidente kun la strato ''Central Park Okcidente'', sude kun la ''Strato 59'' kaj oriente kun la [[Kvina Avenuo]]. La sekcioj de la stratoj kiuj ĉirkaŭas ĝin estas komune nomataj ''Central Park Nortde'', ''Central Park Sude'' kaj ''Central Park Okcidente'', respektive. La ''Kvina Avenuo'', tamen, konservas sian nomon malgraŭ tio ke ĝi limas kun la parko en la orienta bordo.<ref>[https://web.archive.org/web/20051029023645/http://www.centralparknyc.org/media/file/centralparkmap.pdf Extremos del Central Park.] Konsultita en la [[19-a de aprilo]] de [[2007]].</ref> La parko estis dizajnita de [[Frederick Law Olmsted]] kaj [[Calvert Vaux]], kiuj pli malfrue kreis la ''[[Brooklyn]]'s [[Prospect Park]]''.<ref>[http://www.centralparknyc.org/centralparkhistory/cp-history-150yrs Diseñadores del parque.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070708223238/http://www.centralparknyc.org/centralparkhistory/cp-history-150yrs |date=2007-07-08 }} Konsultita en la [[19-a de aprilo]] de [[2007]].</ref> Dum la plejparto de la parko ŝajnas tute natura, ĝi havas plurajn artefaritajn [[lago]]jn, du glaciglitejojn, kaj herbejon por diversaj sportaj aktivaĵoj.<ref>[http://www.centralparknyc.org/virtualpark Partes del Central Park.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070807151100/http://www.centralparknyc.org/virtualpark |date=2007-08-07 }} Konsultita en la [[19-a de aprilo]] de [[2007]].</ref>

[[Dosiero:Unisfera Flushing.jpg|maldekstra|eta|[[Unisfero]], 2010]]
La dua plej granda parko de la urbo estas [[Flushing Meadows–Corona Park]], situanta en [[Kvinzo]]. Ĝi estis sidejo de la [[Universala Ekspozicio|Universalaj Ekspozicioj]] de 1939 kaj 1964.

Prospect Park, en Broklino, estas publika parko el 2,1&nbsp;km².<ref>{{Cite web |url=http://www.nysparks.state.ny.us/parks/93/details.aspx |title=New York State Office of Parks, Recreation and Historic Preservation, New York City Region |publisher=Nysparks.state.ny.us |accessdate=October 28, 2010 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20110215035615/http://www.nysparks.state.ny.us/parks/93/details.aspx |arkivdato=2011-02-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110215035615/http://www.nysparks.state.ny.us/parks/93/details.aspx |archivedate=2011-02-15 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.nysparks.state.ny.us/parks/93/details.aspx |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20110215035615/http://www.nysparks.state.ny.us/parks/93/details.aspx |arkivdato=2011-02-15 }}</ref> Ĝi estas prizorgata de la ''Novjorka Departemento de Parkoj kaj Distrado''. Ĝi ankaŭ estis dizajnita de Olsmted kaj Vaŭ post la finkonstruo de Central Park. Inter ĝiaj allogaĵoj troviĝas: La ''Long Meadow'', 36-hektara prato, la plej granda en usonaj parkoj, la Piknikdomo, sidejo de oficejoj kaj eventejo por 175 personoj, Litchfield Villa, antikva domo de la proprietulo de la suda parto de la parko, la bestparko Prospect kaj la lago Broklino, 24-hektara.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.bronxzoo.com/animals-and-exhibits.aspx|titolo=Bronx Zoo Animals & Exhibits|alirdato=2012-01-07|eldoninto=© 2012 Wildlife Conservation Society}}</ref> Ĝi antaŭ havas ilojn por praktikado de sportoj, kaj sep [[basbalo|basbalejojn]]. Ĝi ankaŭ havas [[kvakeroj|kvakeran]] tombejon en sektoro nomata ''Quaker Hill''.

La kerno de la placo [[Madison Square]] estas la parko [[Madison Square Park]], 2.5-hektara publika parko, kiu estas limigita oriente de [[Avenuo Madison]] (kiu startas ĉe la sudorienta angulo de la parko ĉe la 23a Strato); sude de la 23a Strato; norde de la 26a Strato; kaj okcidente de la [[Kvina Avenuo]] kaj [[Broadway]] ĉe la kruciĝo.
{{-}}

== Ekonomio ==
[[Dosiero:Panorama clip3.jpg|eta|250px|[[Meza Manhatano]] estas la financa distrikto plej granda de Usono]]
La urbo Novjorko estas tutmonda ligilo por la komerco kaj la internaciaj negocoj, unu el la ''neŭralgiaj centroj'' de la tutmonda ekonomio same kiel [[Parizo]], [[Londono]] kaj [[Tokio]].<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=The Global City: New York, London, Tokyo|aŭtoro=Sassen, Saskia|jaro=2001|eldono=2|eldoninto=Princeton University Press|ISBN=0691070636}}</ref> La urbo estas unu el la ĉefaj centroj por la financoj, [[asekuro]]j, amaskomunikiloj kaj artaj organizoj de Usono. Ĝia metropolita areo havis en [[2005]] Malnetan Metropolitan Produkton (indico simila al la [[malneta enlanda produkto]]{{spaco}}(MEP) sed situanta ĉe urba areo) de $952,6 mil milionoj, la regiona ekonomio estas plej granda en Usono.<ref>Gross Metropolitan Product http://greyhill.com/gross-metropolitan-product Greyhill Advisors, konsultita en la [[6a de oktobro]] 2011</ref> La ekonomio de la urbo konsistigas la plej grandan parton de la ekonomia aktiveco de [[Novjorkio]] kaj [[Nov-Ĵerzejo]]. Multaj el la ĉefaj naciaj korporacioj sidejas en Novjorko, inkluzive de 44 el la 500 plej riĉaj, laŭ la revuo [[Fortune]].<ref>[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2011/states/NY.html Fortune 500 website (New York state)], retrieved July 20, 2011, and ''Fortune'', Volume 163, Number 7 (May 23, 2011), page F-45</ref> Novjorko elstaras en Usono pro la multnombraj eksterlandaj entreprenoj, kaj unu el dek postenoj de la privata sektoro venas de iu eksterlanda entrepreno.<ref name="AccountancyAge2007">{{citaĵo el retejo|url=http://www.accountancyage.com/aa/news/1774656/london-ranked-world-s-largest-city-economy|titolo=London ranked as world’s six{{krampo|th‑}}largest city economy|eldoninto=ITWeek|dato=7‑a marto 2007|lingvo=en}}</ref> Laŭ ''Cinco Dias'', Novjorko regis 40% de la mondaj financoj fine de 2008, kio igas ĝin la plej granda financa centro de la mondo.<ref name="London vs. New York">{{Citaĵo el la reto|url=http://cincodias.com/cincodias/2008/09/01/mercados/1220363233_850215.html|titolo=London vs. New York, 2005–06|alirdato=2008-03-11|formato=PDF|eldoninto=Cinco Dias}}</ref><ref name="MarketWatch2007">{{citaĵo el retejo|url=http://www.marketwatch.com/story/credit-crunch-shows-new-york-is-still-worlds-financial-capital/|titolo=London may have the IPOs...|eldoninto=MarketWatch|dato=27‑a julio 2007|lingvo=en}}</ref>

[[Dosiero:Manhattan at Dusk by slonecker.jpg|eta|maldekstra|225px|[[Empire State Building]] estas unu el la ĉefaj ikonoj de la urbo.]]
La MEP de Novjorko en [[2001]] konsistis el 826.488 milionoj da [[usonaj dolaroj]], ĉ. 8,2% de la totalo. Se Novjorko estus sendependa lando, ĝi troviĝus inter la 15 plej gravaj ekonomioj de la mondo.<ref>Komparu kun Landoj laŭ MEP</ref>

Novjorko ankaŭ havas kelkajn el la plej profitdonaj nemoveblaĵoj de la mondo. La numero 450 de Park Avenue estis vendita la [[2-an de julio]] 2005 kontraŭ $510 milionoj, superante la rekordon de la antaŭa monato kiam estis vendita la numero 660 de la [[Avenuo Madison|Madison Avenue]].<ref>Quirk, James. [http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eTĉNjI5NzEmeXJpcnk3ZjĉN2Y3dnFlZUVFeXkyMg== "Bergen offices have plenty of space"], The Record, 5a de julio de [[2007]]. Konsultita en la 5a de julio de [[2007]].</ref>

La [[Novjorka Borso|Borso de Novjorko]], situanta en [[Wall Street]], kaj la [[NASDAQ]] estas la unua kaj la dua borsoj de la mondo, respektive, laŭ la kvanto da interŝanĝoj kaj ĝenerala kapitaligo de la merkato.<ref name="Dubner2008">{{Citaĵo el novaĵo|url=http://freakonomics.blogs.nytimes.com/2008/02/07/is-new-york-still-the-financial-capital-of-the-world/|titolo=Is New York Still the Financial Capital of the World?|alirdato=2009-08-30|familia nomo=Dubner|persona nomo=Stephen J.|dato=2008-02-07|verkaĵo=New York Times}}</ref> La negoco pri proprietaĵoj estas unu el la ĉefaj potencoj de la urba ekonomio, ĉar entute ĉiuj proprietaĵoj de la urbo atingis en [[2006]] $802.400 milionojn<ref name="NYC real estate">{{citaĵo el la reto |titolo=Tentative Assessment Roll: Fiscal Year 2008 |eldoninto=New York City Department of Finance |dato=15‑a de januaro 2007 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20070614001805/http://www.nyc.gov/html/dof/html/pdf/07pdf/tent-ass-roll-07-08t.pdf |url=http://www.nyc.gov/html/dof/html/pdf/07pdf/tent-ass-roll-07-08t.pdf |formato=PDF |alirdato=la 1‑a de septembro 2008 |arkivdato=2007-06-14 |lingvo=en }}</ref>.

La kinindustrio kaj la televido de la urbo estas la dua de la lando, tuj post [[Holivudo]].<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.world-exchanges.org/files/file/stats%20and%20charts/July%202010%20WFE%20Market%20Highlights.pdf|titolo=Market highlights for first half-year 2010 World Federation of Exchanges|alirdato=la 1‑a de majo 2011|arkivurl=https://web.archive.org/web/20100728063640/http://www.world-exchanges.org/files/file/stats%20and%20charts/July%202010%20WFE%20Market%20Highlights.pdf|arkivdato=2010-07-28}}</ref> La industrioj nomataj «kreivaj», kiel novaj amaskomunikiloj, reklamoj, modo, dizajno kaj arkitekturo, estas inter ĉefaj dungantoj, kaj Novjorko havas fortan konkurecon en tiuj industrioj.<ref>[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2011/cities/ ''Fortune'' 500 web site (cities)], konsultita la 21an de Julio, 2011; ''Fortune'', Vol. 163, no. 7 (23an de majo, 2011), paĝo F-45</ref><ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.gothamgazette.com/article/fea/20060123/202/1727|titolo=Keeping the Economy Growing|alirdato=2008-09-01|aŭtoro=Wylde, Kathryn|dato=2006-01-23|eldoninto=Gotham Gazette}}</ref> La alt-teknologiaj industrioj kiel vivscienco, evoluigado de softvaroj, dizajno de [[videoludo]]j kaj interretaj servoj ankaŭ multe kreskis.<ref name="AllBusiness2001">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.allbusiness.com/construction/4266400-1.html|titolo=Four Percent of Manhattan's Total Office Space Was Destroyed in the World Trade Center Attack|alirdato=2008-08-05|dato=2001-09-25|eldoninto=AllBusiness|arkivurl=https://web.archive.org/web/20110728051051/www.allbusiness.com/construction/4266400-1.html|arkivdato=2011-07-28}}</ref> Inter aliaj gravaj sektoroj estas la esplorado kaj kuracista teknologio, [[Neregistara Organizo|NRO-j]] kaj [[universitato]]j.

=== Turismo ===
Turismo estas unu el la ĉefaj ekonomiaj aktivecoj de la urbo, akceptanta 40 milionojn da turistoj enlandaj kaj eksterlandaj ĉiujare.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTENERGY/0,,contentMDK:20708340~pagePK:210058~piPK:210062~theSitePK:336806,00.html|titolo=Electronic Finance: Reshaping the Financial Landscape Around the World|alirdato=2008-09-01|aŭtoro=Claessens, Stjin|jaro=2000|monato=septembro|formato=PDF|eldoninto=The World Bank|arkivurl=https://web.archive.org/web/20080804050013/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTENERGY/0,,contentMDK:20708340~pagePK:210058~piPK:210062~theSitePK:336806,00.html|arkivdato=2008-08-04}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.newyorkfed.org/research/current_issues/ci12-1.pdf|titolo=Challenges Facing the New York Metropolitan Area Economy|alirdato=2008-09-01|aŭtoro=Orr, James and Giorgio Topa|dato=Volume 12 Number 1 January 2006|formato=PDF|verko=Current Issues in Economics and Finance&nbsp;– Second District Highlights|eldoninto=New York Federal Reserve}}</ref> Inter la ĉefaj turismaĵoj troviĝas la [[Empire State Building]], la [[insulo Ellis]], teatroj de [[Broadway]], muzeoj kiel la [[Metropolita Muzeo de Arto]], [[Central Park]], [[Rockefeller Center]], [[Times Square]], la [[Bestoĝardeno de Bronkso]] kaj la [[Novjorka Botanika Ĝardeno]]. La luksaj butikoj ĉe la avenuoj [[Kvina Avenuo|Kvina]] kaj [[Avenuo Madison|Madison]] ankaŭ estas grava allogaĵo por la plej riĉaj sektoroj<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eT%C4%89NjI5NzEmeXJpcnk3Zj%C4%89N2Y3dnFlZUVFeXkyMg%3D%3D|titolo=Bergen offices have plenty of space|alirdato=2007-07-05|aŭtoro=Quirk, James|dato=2007-07-05|verko=[[The Record (Bergen County)]]|arkivurl=https://web.archive.org/web/20071222235142/http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eT%C4%89NjI5NzEmeXJpcnk3Zj%C4%89N2Y3dnFlZUVFeXkyMg%3D%3D|arkivdato=2007-12-22|citaĵo=On Monday, a 26-year-old, 33-story office building at 450 Park Ave. sold for a stunning $1,589 per square foot, or about $510&nbsp;million. The price is believed to be the most ever paid for a U.S. office building on a per-square-foot basis. That broke the previous record—set four weeks earlier—when 660 Madison Ave. sold for $1,476 a square foot.}}</ref>.
Aliaj el la novaj allogaĵoj estas kvar impresigaj artefaritaj [[akvofalo]]j 30 kaj 40 metrojn altaj, verko de la [[danoj|dan]]-[[islandanoj|islanda]] [[artisto]] [[Olafur Eliasson]]. Ĉi tiuj akvofaloj situas en la [[East River (Novjorko)|Orienta rivero]] kaj eblas vidi ilin surtere aŭ de sur ŝipetoj<ref name="NYC real estate"/>.
[[Dosiero:New York Midtown Skyline at night - Jan 2006 edit1.jpg|eta|800px|centre|Nokta Novjorko, vido ekde la Empire State Building.]]

== Demografio ==
{| border="1" align="right" cellpadding="3px" style="margin:7px; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;border-collapse:collapse; font-size:90%;"
|+ '''Evoluo de la loĝantaro'''
| valign="top" |
{|
! style="background:#efefef;" | Jaro
! style="background:#efefef;" | Loĝantoj
|-----
| [[1750]] || align="right" | 22.000
|-----
| [[1790]] || align="right" | 49.400
|-----
| [[1800]] || align="right" | 79.200
|-----
| [[1810]] || align="right" | 119.700
|-----
| [[1820]] || align="right" | 152.100
|-----
| [[1830]] || align="right" | 242.300
|-----
| [[1840]] || align="right" | 391.100
|-----
| [[1850]] || align="right" | 696.100
|-----
| [[1860]] || align="right" | 1.174.800
|-----
| [[1870]] || align="right" | 1.478.100
|-----
| [[1880]] || align="right" | 1.911.700
|-----
| [[1890]] || align="right" | 2.507.400
|-----
| [[1900]] || align="right" | 3.437.200
|}
| valign="top" |
{|
! style="background:#efefef;" | Jaro
! style="background:#efefef;" | Loĝantoj
|-----
| [[1910]] || align="right" | 4.766.900
|-----
| [[1920]] || align="right" | 5.620.000
|-----
| [[1930]] || align="right" | 6.930.400
|-----
| [[1940]] || align="right" | 7.455.000
|-----
| [[1950]] || align="right" | 7.892.000
|-----
| [[1960]] || align="right" | 7.782.000
|-----
| [[1970]] || align="right" | 7.894.900
|-----
| [[1980]] || align="right" | 7.071.600
|-----
| [[1990]] || align="right" | 7.322.600
|-----
| [[2000]] || align="right" | 8.008.000
|-----
| [[2003]] || align="right" | 8.085.700
|-----
| [[2004]] || align="right" | 8.091.700
|-----
| ''[[2005]]'' ||align="right"|8.143.200
|}
|-
|}

Novjorko estas la plej loĝata urbo en Usono, kun loĝantaro kalkulata en 2005 je 8.213.839.<ref name="EncNYC"/><ref>{{Citaĵo el libro|titolo=American Population Before the Federal Census of 1790|aŭtoro=Greene and Harrington|jaro=1932|loko=Nov-Jorko}}, as cited in: {{Citaĵo el libro|titolo=Population History of New York City|familia nomo=Rosenwaike|persona nomo=Ira|jaro=1972|loko=Syracuse, N.Y.|eldoninto=[[Syracuse University Press]]|ISBN=0815621558|paĝo=8}}</ref> Tio estas ĉirkaŭ 40% de la tuta loĝantaro de la ŝtato kaj simila procentaĵo de la metropolita regiono. Dum la lasta jardeko, la urba loĝantaro kreskis, kaj la demografoj kalkulas ke en la jaro [[2030]] la urbo tre probable atingus inter 9,2 kaj 9,5 milionojn da loĝantoj.<ref name="EncNYC">''The [[Encyclopedia of New York City]]'', ed. Kenneth T. Jackson (Yale 1995, ISBN 0-300-05536-6), page 923, citing "U.S. Department of Commerce, Bureau of the Census, Census of Population 1960 (vol.1, part A, table 28), 1970, 1980, 1990". After annexing part of the Bronx in 1874, the population of the then-New York City was 1,206,299 in 1880 and 1,515,301 in 1890.</ref>

La du ŝlosilaj karakterizaĵoj de la demografio de la urbo estas la alta loĝdenseco kaj la kultura diverseco. Ĝi havas la plej altan loĝdensecon (10,194 loĝ/km²) el ĉiuj usonaj municipoj kun pli ol 100.000 loĝantoj.<ref>[http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-geo_id=&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-_lang=en&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1R_US13S&-format=US-13 US-13S&-CONTEXT=gct United States -- Places and (in selected states) County Subdivisions with 50,000 or More Population; and for Puerto Rico] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20081005134649/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-geo_id=&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-_lang=en&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1R_US13S&-format=US-13 |date=2008-10-05 }}, United States Census Bureau United States Census, 2000. Accessed June 12, [[2007]].</ref> La loĝdenseco de la arondismento Novjorko (25,846 loĝ/km²) estas la plej alta el ĉiuj arondismentoj de la lando.<ref>[http://gislounge.com/features/aa041101c.shtml "Population Density"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070210010305/http://gislounge.com/features/aa041101c.shtml |date=2007-02-10 }}, Geographic Information Systems: GIS of Interest. Accessed May 17, [[2007]].</ref>

Novjorko estas tre diversa. Laŭlonge de ĝia historio, la urbo estis unu el la ĉefaj havenoj tra kiu amase venis la enmigrintoj. La termino ''melting pot'' estis farita por priskribi la kvartalojn de enmigrintoj, dense loĝataj, de [[Lower East Side]]. En la nuntempo, 36% el la loĝantoj de la urbo naskiĝis en la eksterlando, cifero superita en Usono nur de la urboj [[Los-Anĝeleso]] kaj [[Miami]].<ref>[http://www.census.gov/census2000/states/ny.html Censo 2000]</ref> Tamen, dum la komunumoj de enmigrintoj el tiuj urboj estas ĉefe regataj de malmultaj naciecoj, en Novjorko neniu nacieco regas super aliaj. La dek plej gravaj landoj el kiuj la loĝantoj venas estas: [[Dominika Respubliko]], [[Ĉinio]], [[Jamajko]], [[Gujano]], [[Pakistano]], [[Ekvadoro]], [[Haitio]], [[Trinidado kaj Tobago]], [[Kolombio]] kaj [[Rusio]].<ref name="Roberts-census">{{cite news|last=Roberts|first=Sam|title=City Population Barely Grew in the ’00s, Census Finds|url=http://www.nytimes.com/2011/03/25/nyregion/25census.html|accessdate=March 24, 2011|newspaper=The New York Times|date=March 24, 2011}}</ref> En la urbo estas inter 170 kaj eĉ 800 malsamaj lingvoj parolataj.

La metropolita areo estas la hejmo de la plej granda [[judismo|juda komunumo]] ekster [[Israelo]]. Fakte, la juda loĝantaro de [[Tel Aviv]] estas superita de la novjorkiaj judoj. Ĉirkaŭ 12% el la novjorkanoj estas judoj aŭ juddevenaj.<ref name="Sam Roberts">{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.nytimes.com/2011/03/25/nyregion/25census.html?_r=1&scp=9&sq=new%20york%20census%202010%20asians%20queens&st=cse|titolo=New York City’s Population Barely Rose in the Last Decade, the Census Finds|alirdato=2011-05-01|aŭtoro=Sam Roberts|dato=2011-03-24|verkaĵo=The New York Times}}</ref> La urbo ankaŭ gastigas gravan komunumon el [[Barato|barata deveno]],<ref>{{Cite web |title=New York City Population Projections by Age/Sex and Borough, 2000–2030 |publisher=New York City Department of City Planning |date=December 2006 |url=http://www.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/projections_report.pdf |format=PDF |accessdate=March 27, 2007 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-21 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20070112022450/https://www.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/projections_report.pdf |arkivdato=2007-01-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070112022450/https://www.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/projections_report.pdf |archivedate=2007-01-12 }} {{Citaĵo el la reto |url=https://www.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/projections_report.pdf |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2022-01-04 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20070112022450/https://www.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/projections_report.pdf |arkivdato=2007-01-12 }} See also {{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.nytimes.com/2006/02/19/nyregion/19population.html?ex=1298005200&en=c586d38abbd16541&ei=5090&partner=rssuserland&emc=rss|titolo=By 2025, Planners See a Million New Stories in the Crowded City|alirdato=2006-07-19|familia nomo=Roberts, Sam|dato=2006-02-19|verkaĵo=New York Times}}</ref> kaj la negran komunumon plej granda en ajna urbo de Usono.

[[Dosiero:USA san gennaro feast NY.jpg|eta|maldekstra|Festo de Sankta Gennaro, festo de la itala komunumo de Novjorko<ref>"[http://www.1911encyclopedia.org/New_York_(City) New York City]". 1911 Encyclopædia Britannica.</ref>.]]

La kvin plej grandaj etnaj grupoj de la urbo estas la [[Puerto-Riko|portorika]], la [[itala]], la [[Antiloj|antila]], la [[Dominika Respubliko|dominik-respublika]] kaj la [[ĉinio|ĉina]].<ref>{{Cite web|url=http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-context=gct&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1_ST7&-CONTEXT=gct&-tree_id=4001&-geo_id=04000US34&-format=ST-7%7CST-7S&-_lang=en|title=New Jersey: Place and County Subdivision GCT-PH1. Population, Housing Units, Area, and Density: 2000|publisher=U.S. Census Bureau|accessdate=May 1, 2011|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://archive.today/20200212034304/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-context=gct&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1_ST7&-CONTEXT=gct&-tree_id=4001&-geo_id=04000US34&-format=ST-7%7CST-7S&-_lang=en|arkivdato=2020-02-12|archiveurl=https://archive.today/20200212034304/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-context=gct&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1_ST7&-CONTEXT=gct&-tree_id=4001&-geo_id=04000US34&-format=ST-7%7CST-7S&-_lang=en|archivedate=2020-02-12}} {{Citaĵo el la reto |url=http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-context=gct&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1_ST7&-CONTEXT=gct&-tree_id=4001&-geo_id=04000US34&-format=ST-7%7CST-7S&-_lang=en |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://archive.today/20200212034304/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-context=gct&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1_ST7&-CONTEXT=gct&-tree_id=4001&-geo_id=04000US34&-format=ST-7%7CST-7S&-_lang=en |arkivdato=2020-02-12 }}</ref> La portorika loĝantaro en Novjorko estas la plej granda ekster Portoriko.<ref>Archive of the Mayor's Press Office, [http://www.nyc.gov/html/om/html/98a/pr256-98.html ''Mayor Giuliani Proclaims Puerto Rican Week in New York City''], Tuesday, June 9, 1998.</ref>

Novjorko havas grandan malegalecon rilate al enspezoj. En 2005 la mezuma enspezo por hejmo en la plej riĉa regiono estis $188.697 ĉiujare, dum en la plej malriĉa estis $9.320.<ref>{{Cite web|url=http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-geo_id=04000US36&-_box_head_nbr=GCT-PH1&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-format=ST-2|title=New York -- County GCT-PH1. Population, Housing Units, Area, and Density: 2000|publisher=U.S. Census Bureau|accessdate=2011-10-01|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://archive.today/20200212033949/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-geo_id=04000US36&-_box_head_nbr=GCT-PH1&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-format=ST-2|arkivdato=2020-02-12|archiveurl=https://archive.today/20200212033949/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-geo_id=04000US36&-_box_head_nbr=GCT-PH1&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-format=ST-2|archivedate=2020-02-12}} {{Citaĵo el la reto |url=http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-geo_id=04000US36&-_box_head_nbr=GCT-PH1&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-format=ST-2 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://archive.today/20200212033949/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-geo_id=04000US36&-_box_head_nbr=GCT-PH1&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-format=ST-2 |arkivdato=2020-02-12 }}</ref> La urbo ankaŭ spertis unikan fenomenon inter la usonaj urboj. Ekde 2000, la nombro de infanoj kun malpli ol kvin jaroj en Manhatano kreskis ĝis 32%.<ref>"[http://www.digitalhistory.uh.edu/photo_album/album_p1.html On the Trail of the Immigrant] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20061006122011/http://www.digitalhistory.uh.edu/photo_album/album_p1.html |date=2006-10-06 }}". Digital History.</ref><ref>"[http://www.usatoday.com/news/nation/2008-09-23-ellis-island_N.htm Ellis Island strives to tell more complete immigration story]". [[USA Today]]. September 24, 2008.</ref>

Ĉirkaŭ 33% el la novjorkanoj estas la posedantoj de siaj proprietaĵoj kie ili loĝas, pli malalta cifero ol la nacia mezumo el 69%.<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.whitehouse.gov/infocus/homeownership/ |titolo=Homeownership |alirdato=2012-01-21 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090117020938/http://www.whitehouse.gov/infocus/homeownership/ |arkivdato=2009-01-17 }}</ref> La libera luado estas kutime inter 3% kaj 4,5%, sub la 5% kiu difinas la regon de la luado fare de la urbo. Trovado de bonprezaj loĝejoj en Novjorko estas tre malfacila afero.<ref>[http://www.helium.com/tm/329063/normally-quite-optimistic-person How to find a cheap apartment in New York City] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20071111034427/http://www.helium.com/tm/329063/normally-quite-optimistic-person |date=2007-11-11 }}; [http://www.nyc.gov/html/hpd/html/pr/vacancy.shtml Housing Vacancy Survey]</ref>
{{-}}

== Regado ==
[[Dosiero:Municipal Building - New York City.jpg|eta|250px|La arondismenta konstruaĵo de Manhatano estas sidejo de multaj agentejoj de la urbo, kaj estas unu el la plej grandaj administraj konstruaĵoj de la mondo.]]
Ekde sia konsolidiĝo en 1898, Novjorko estas metropola municipo, kun registara sistemo gvidata de Urbestro kaj Konsilio de la urbo<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nyccouncil.info/html/actioncenter/moved.cfm|titolo=About the Council|alirdato=2007-06-06|eldoninto=New York City Council|arkivurl=https://web.archive.org/web/20071208230244/http://www.nyccouncil.info/html/actioncenter/moved.cfm|arkivdato=2007-12-08}}</ref>. La novjorka registaro estas pli centralizita ol tiuj de aliaj usonaj urboj. Ĝi okupiĝas pri la publika edukado, malliberejoj, bibliotekoj, publika sekureco, distrejoj, sano, akvoprovizado kaj sociaj servoj. La Urbestro kaj la Konsilio estas elektataj ĉiun kvaran jaron, reelekteblaj unu fojon. La Konsilio de Novjorko estas [[unuĉambrismo|unuĉambra]] organo konsistanta el 51 membroj kies distriktoj estas difinitaj de la geografiaj limoj.

La nuna urbestro estas [[Michael Bloomberg]], eksa [[Demokrata Partio (Usono)|demokrato]] kaj nuntempe sendependa, elektita kiel [[Respublikana Partio (Usono)|respublikano]] en 2001 kaj reelektita en 2005 kun 59% de la voĉdonoj.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.vote.nyc.ny.us/pdf/results/2005/general/Manhattan/New%20York%20Mayor%20NY%20Recap.pdf|titolo=Statement and Return Report for Certification: General Election 2005|alirdato=2008-09-01|dato=2005-11-08|formato=PDF|eldoninto=New York City Board of Elections|arkivurl=https://web.archive.org/web/20051205034125/http://www.vote.nyc.ny.us/pdf/results/2005/general/Manhattan/New%20York%20Mayor%20NY%20Recap.pdf|arkivdato=2005-12-05}}</ref>

Li estas specife konata pro la gvidado de la eduksistemo fare de la ŝtato, la ekonomia disvolviĝo kaj pliampleksiĝo de la publika sansistemo. Dum lia dua regperiodo, la precipaj prioritatoj de la administracio estis la reformo de la lernejoj, la malpliiĝo de la malriĉeco kaj strikta kontrolo de la armiloj.<ref>{{Cite web |title=About Mike Bloomberg |url=http://www.mikebloomberg.com/en/about_mike_bloomberg |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070928061207/http://www.mikebloomberg.com/en/about_mike_bloomberg |archivedate=2007-09-28 |publisher=The Official Site of Mike Bloomberg |accessdate=September 1, 2008 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-21 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20070928061207/http://www.mikebloomberg.com/en/about_mike_bloomberg |arkivdato=2007-09-28 }}{{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070928061207/http://www.mikebloomberg.com/en/about_mike_bloomberg |date=2007-09-28 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.mikebloomberg.com/en/about_mike_bloomberg |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-21 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20070928061207/http://www.mikebloomberg.com/en/about_mike_bloomberg |arkivdato=2007-09-28 }}</ref>

Kune kun la urbestro de [[Bostono]], Thomas Menino, li fondis en 2006 la Koalicion de Urbestroj kontraŭ la neleĝaj Armiloj, organizo kies celo estas «sekurigi la publikon forigante la neleĝajn armilojn el la stratoj».<ref name="NYC energy consumption">{{Citaĵo el libro|titolo=The Big Green Apple: Your Guide to Eco-Friendly Living in New York City|familia nomo=Jervey|persona nomo=Ben|jaro=2006|eldoninto=Globe Pequot Press|ISBN=0762738359}}</ref> La [[Demokrata Partio (Usono)|Demokrata Partio]] havas la plimulton el la publikaj postenoj. Ĉirkaŭ 66% de la registritaj voĉdonantoj estis demokratoj<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://webdocs.nyccouncil.info/attachments/65379.htm?CFID=232457&CFTOKEN=33008944|titolo=A Fair Share of State Budget: Does Albany Play Fair with NYC?|alirdato=2008-09-01|dato=2005-03-11|eldoninto=New York City Finance Division|arkivurl=https://web.archive.org/web/20080525082617/http://%7b%7b%7b2%7d%7d%7d/|arkivdato=2008-05-25}}</ref>.

La politika geografio de la urbo Novjorko estas malkutima por Usono<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.uspirg.org/uploads/2q/fV/2qfVu2ZrflTk-TnRQEDdDw/A-Better-Way-to-Go-vUSPIRG.pdf|titolo=A Better Way to Go: Meeting America's 21st Century Transportation Challenges with Modern Public Transit|alirdato=2008-04-23|jaro=2008|monato=marto|formato=PDF|eldoninto=U.S. Public Interest Research Group|arkivurl=https://web.archive.org/web/20080516180756/http://www.uspirg.org/uploads/2q/fV/2qfVu2ZrflTk-TnRQEDdDw/A-Better-Way-to-Go-vUSPIRG.pdf|arkivdato=2008-05-16}}</ref>. Ĝi konsistas el kvin arondismentoj, kaj ili ĉiuj koincidas kun la kvin provincoj de la urbo. Manhatano koincidas kun la Provinco Novjorko, Kvinzo kun la Provinco Kvinzo, Broklino kun la Provinco Kings, Bronkso kun la Provinco Bronkso kaj Staten-Insulo kun la Provinco Richmond. Post la konsolidiĝo de la urbo, ĉiuj antaŭaj registaroj estis nuligitaj kaj anstataŭitaj de la nuna centralizita kaj unuigita registaro. Tamen, ĉiu provinco havas sian propran fiskan distrikton, kaj la plejmulto el la kortumoj estas organizitaj laŭ provincoj<ref>{{Citaĵo el novaĵo|titolo=Green Manhattan|aŭtoro=Owen, David|dato=2004-10-18|verkaĵo=The New Yorker}}</ref>. Kiel sidejo de la Unuiĝintaj Nacioj, Novjorko havas la plimultan kvanton da [[konsulo|konsulaj institucioj]], ĝeneralaj konsulejoj kaj oficejoj de honoraj konsulejoj.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.opensecrets.org/overview/topzips.php?cycle=2004|titolo=2006 Election Overview: Top Zip Codes|alirdato=2008-09-01|eldoninto=Opensecrets.org}}</ref>

=== Distriktoj ===
[[Dosiero:5 Boroughs Labels New York City Map Julius Schorzman.png|250px|eta|La '''kvin arondismentoj de la nukleo''': '''<span style="color:#2a3d94">Manhatano</span>''', '''<span style="color:#f4cc0b">Broklino</span>''', '''<span style="color:#ef7b2c">Kvinzo</span>''', '''<span style="color:#dc382c">Bronkso</span>''', '''<span style="color:#8a3687">Staten-Insulo</span>''']]
La urbo Novjorko konsistas el kvin arondismentoj, ankaŭ nomataj distriktoj aŭ komunumoj (angle ''[[Borough]]''), malkutima registara sistemo uzata por la administrado de la kvin provincoj el kiuj la urbo konsistas.<ref name="NYC emissions">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nyc.gov/html/om/pdf/ccp_report041007.pdf|titolo=Inventory of New York City Greenhouse Gas Emissions|alirdato=2008-09-01|jaro=2007|monato=aprilo|formato=PDF|eldoninto=New York City Office of Long-term Planning and Sustainability}}</ref> Inter ĉiuj distriktoj ekzistas centoj da kvartaloj, multaj el ili kun identeco kaj pasinteco historiaj. Se ĉiu el la arondismentoj estus sendependaj urboj, Broklino, Kvinzo, Manhatano kaj Bronkso troviĝus inter la dek plej loĝataj urboj de Usono.
* '''[[Bronkso]]''' (1.364.566 loĝantoj) estas la plej norda distrikto. En ĝi troviĝas la [[Yankee Stadium]], stadiono de [[New York Yankees]]. Kun escepto de eta parto de Manhatano konata kiel ''Marble Hill'', Bronkso estas la sola parto de la urbo kiu ne troviĝas sur insulo. Ĝi estas la sidejo de la [[Bestoĝardeno de Bronkso]], la metropolita bestoparko plej granda en la lando, kun areo de 107,2 hektaroj kaj pli ol 6.000 bestoj.<ref>{{Cite journal
 |title=Urban Asthma and the Neighbourhood Environment in New York City
 |author=Coburn, Jason, Jeffrey Osleeb, Michael Porter
 |journal=Health & Place
 |month=June|year=2006
 |volume=12 |pages=167–179
 |pmid=16338632
 |doi=10.1016/j.healthplace.2004.11.002
 |issue=2}}</ref> Bronkso estas la lulilo de [[repo]] kaj de la [[hiphopo|hiphopa]] kulturo.<ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.nytimes.com/2005/12/11/nyregion/11efficiency.html|titolo=It Never Sleeps, but It's Learned to Douse the Lights|alirdato=2008-09-01|aŭtoro=DePalma, Anthony|dato=2005-12-11|verkaĵo=The New York Times}}</ref>
* '''[[Broklino]]''' (2.511.408 loĝantoj) estas la plej loĝata distrikto de la urbo kaj estis sendependa urbo ĝis 1898. Broklino estas konata pro la kultura, socia kaj etna diverseco, pro la sendependa arta sceno, buntaj kvartaloj kaj arkitektura heredaĵo unika. Ĝi ankaŭ havas longajn plaĝojn kaj la nunan duoninsulon [[Insulo Coney]], kie establiĝis en la 1870-aj jaroj la unua amuzparko de la lando.<ref>{{Cite web
 |url=http://www.mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060525043420/http://mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm
 |archivedate=2006-05-25
 |title=A Century of Buses in New York City
 |publisher=Metropolitan Transportation Authority
 |accessdate=September 1, 2008
 |titolo=Arkivita kopio
 |alirdato=2012-01-23
 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20060525043420/http://mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm
 |arkivdato=2006-05-25
 }}{{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20060525043420/http://mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm |date=2006-05-25 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20060525043420/http://mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm |arkivdato=2006-05-25 }} See also {{Cite web |type=Press release |url=http://www.sierraclub.org/pressroom/releases/pr2005-07-01a.asp |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080418021037/http://www.sierraclub.org/pressroom/releases/pr2005-07-01a.asp |archivedate=2023-10-21 |title=New York City's Yellow Cabs Go Green |publisher=Sierra Club |date=July 1, 2005 |accessdate=September 1, 2008 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090107223735/http://www.sierraclub.org/pressroom/releases/pr2005-07-01a.asp |arkivdato=2009-01-07 }}{{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20090107223735/http://www.sierraclub.org/pressroom/releases/pr2005-07-01a.asp |date=2009-01-07 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.sierraclub.org/pressroom/releases/pr2005-07-01a.asp |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090107223735/http://www.sierraclub.org/pressroom/releases/pr2005-07-01a.asp |arkivdato=2009-01-07 }}</ref>
* '''[[Manhatano]]''' (1.593.200 loĝantoj) estas la distrikto plej dense loĝata kaj hejmo de la plejmulto de nubskrapuloj de la urbo, kaj ankaŭ de Central Park. La distrikto estas la ekonomia centro kaj en ĝi troviĝas la sidejoj de multaj gravaj korporacioj kiel Unuiĝintaj Nacioj, krome gravaj universitatoj; kaj multaj kulturaj allogaĵoj, inkluzive de muzeoj, teatroj de [[Broadway]], [[Greenwich Village]] kaj la [[Madison Square Garden]]<ref name="NYT072710">
{{Citaĵo el novaĵo|url=http://cityroom.blogs.nytimes.com/2010/07/27/appeals-court-rejects-effort-to-create-hybrid-taxi-fleet/?emc=eta1|titolo=Appeals Court Rejects Effort to Create Hybrid Taxi Fleet|alirdato=31a de Julio 2010|familia nomo=Newman|persona nomo=Andy|dato=2010-07-27|verkaĵo=New York Times}}</ref>. Manhatano dividiĝas en la regionojn [[malalta Manhatano|Malsupro]], [[Meza Manhatano|Mezo]] kaj [[alta Manhatano|Supro]]<ref>{{Cite web|url=http://www.infrastructureusa.org/wp-content/uploads/2010/03/itdp_parking_fullreport.pdf |title=U.S. Parking Policies: An Overview of Management Strategies |publisher=Institute for Transportation and Development Policy |author=Rachel Weinberger, John Kaehny, Matthew Rufo |page=62 |year=2010 |quote= New York City is the largest, densest and most transit- and pedestrian-oriented city in the United States. It is the only U.S. city in which a majority of households do not have a car. Despite this, New York City is very much an American city in the way it under prices and under uses curbside parking meters. Meter rates are far lower than in other leading world cities, and New York suffers from high levels of cruising and double parking (p 62)... Nationally 90% of households own automobiles. New Yorkers own fewer at 48% with only 22% of Manhattan residents owning automobiles (page 78) |accessdate=June 11, 2011}}</ref>. Inter Manhatano kaj Kvinzo estas la [[Ponto Kvinzboro]].
[[Dosiero:New York Metropolitan Area Counties Illustration.PNG|250px|eta|La '''tridek distriktoj de la urbego'''.]]
* '''[[Kvinzo]]''' (2.256.576 loĝantoj) estas la distrikto geografie plej granda kaj la provinco etne plej riĉa kaj diverseca el tuta Usono<ref name="greenbuilding">{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.nytimes.com/2006/04/16/arts/design/16gree.html|titolo=7 World Trade Center and Hearst Building: New York's Test Cases for Environmentally Aware Office Towers|alirdato=1a de Septembro 2008|aŭtoro=Pogrebin, Robin|dato=16a de Aprilo 2006|verkaĵo=The New York Times}}</ref> kaj ĝi povas superi Broklinon kiel la plej loĝata pro la naskaltiĝo. Komence, ĝi estis kolekto de vilaĝetoj fonditaj de la nederlandanoj. En la nuntempo en ĝi estas la loĝejoj de la meza klaso. Ĝi estas la sola granda provinco de la lando en kiu la mezumaj enspezoj ($52.000 proksimume) de negroj estas pli alta ol tiu de blankuloj.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nyc.gov/html/dep/html/maplevels.html|titolo=Current Reservoir Levels|alirdato=4a de Junio 2007|eldoninto=New York City Department of Environmental Protection}}</ref> Kvinzo estas la hejmo de la [[Shea Stadium]], domo de [[New York Mets]], kaj ĉiujare ĝi gastigas la [[malfermo de Usono|Malfermon de Usono]] de [[teniso]]. Krome, en la distrikto troviĝas la du ĉefaj flughavenoj, la [[Flughaveno LaGuardia]] kaj [[Internacia Flughaveno John F. Kennedy]].
* '''[[Staten-Insulo]]''' (475.014 loĝantoj) estas suburba distrikto. Ĝi estas konektita kun Broklino pere de la [[ponto Verrazano-Narrows]] kaj kun Manhatano tra la [[pramo de Staten-Insulo]]. Ĝis 2001 en la distrikto troviĝis la rubverŝejo plej granda en la mondo, kiu nuntempe reformiĝas kiel parko.<ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.nysun.com/new-york/citys-drinking-water-feared-endangered-10b-cost/83288/|titolo=City's Drinking Water Feared Endangered; $10B Cost Seen|alirdato=9a de Aŭgusto 2008|aŭtoro=Lustgarten, Abrahm|dato=6a de Aŭgusto 2008|eldoninto=The New York Sun}} {{Citaĵo el la reto |url=https://www.nysun.com/new-york/citys-drinking-water-feared-endangered-10b-cost/83288/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2023-03-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20210501100413/https://www.nysun.com/new-york/citys-drinking-water-feared-endangered-10b-cost/83288/ |arkivdato=2021-05-01 }}</ref> Staten-Insulo havas ĉirkaŭ la duonon de la areo protektita de la urbo. Triona parto el la distrikto estas arbara.

== Krimoj ==
[[Dosiero:New york police department car.jpg|maldekstra|eta|220px|Patrolo de la Departemento de Polico de Novjorko ĉe [[Times Square]].]]
Esploro farita de la fama revuo [[Forbes]] en 2007 lokigas Novjorkon kiel unu el la plej sekuraj urbegoj de tuta Usono,<ref name="Prager">[http://www.americanheritage.com/articles/magazine/ah/2006/1/2006_1_66.shtml Arthur Prager] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20090601231900/http://www.americanheritage.com/articles/magazine/ah/2006/1/2006_1_66.shtml |date=2009-06-01 }} "Worst-Case Scenario," ''American Heritage'', Februaro/Marto 2006.</ref> kun 7,3 murdoj por 100.000 loĝantoj, kio metas ĝin en la numero 50 el 72 urboj kun pli ol 250.000 personoj,<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.lib.jjay.cuny.edu/len/2002/12.31/page5.html|titolo=Don't tell New York, but crime is going up|alirdato=2011-08-20|eldoninto=Lib.jjay.cuny.edu|arkivurl=https://web.archive.org/web/20211023100612/https://www.lib.jjay.cuny.edu/len/2002/12.31/page5.html|arkivdato=2021-10-23}}</ref> multe pli sube de la unua, [[Detrojto]], kun 47,3 murdoj por 100.000 loĝantoj.

La [[Krima organizaĵo|krimaj organizaĵoj]] havis gravan disvolviĝon ekiĝante per ''[[Forty Thieves]]'' kaj ''[[Roach Guards]]'' en [[Five Points]] en la [[1820-aj jaroj]]. La 20-a jarcento spertis la altiĝon de la [[mafio]] regata de la [[Kvin Familioj]]. Bandoj, inter kiuj troviĝas ''[[Black Spades]]'' ankaŭ kreskis dum la pasinta jarcento.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.istat.it/istat/eventi/2003/perunasocieta/relazioni/Langan_rel.pdf|titolo=The Remarkable Drop in Crime in New York City|alirdato=8a de Februaro 2009|familia nomo=Langan|persona nomo=Patrick A.|kunaŭtoroj=Matthew R. Durose|dato=21a de Oktobro 2004|eldoninto=Istituto Nazionale di Statistica|arkivurl=https://web.archive.org/web/20090215053748/http://www.istat.it/istat/eventi/2003/perunasocieta/relazioni/Langan_rel.pdf|arkivdato=2009-02-15}}</ref>

La pinto de la krimado en Novjorko estis dum la [[1980-aj jaroj|1980-aj]] kaj komenco de la [[1990-aj jaroj]], pro la tiel nomata «[[krako]]-[[epidemio]]»<ref>Oni konas kiel epidemio de Krakkokaino periodon de ses jaroj inter 1984 kaj 1990 en kiuj okazis granda eksplodo de la uzado kaj trafiko de [[Krakkokaino]] laŭlonge de Usono. Vidu ''[[Drug Enforcement Administration|DEA]] History Book, 1876–1990'' (drug usage & enforcement), US Department of Justice, 1991,[http://www.usdoj.gov/dea/pubs/history/1985-1990.html DoJ-DEA-History-1985-1990].</ref> kiu forte batis la urbon. En [[1990]] la Polica Departemento de Novjorko adoptis la [[COMPSTAT]] kaj aliajn strategiojn por malpliigi la deliktadon<ref>"[http://voices.washingtonpost.com/postpartisan/2010/11/post_9.html The color of murder and gun violence in New York] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20121008064404/http://voices.washingtonpost.com/postpartisan/2010/11/post_9.html |date=2012-10-08 }}". The Washington Post. 10a de Novembro, 2010</ref>. La grandega falo de la krimoj en la urbo estis atribuita al la esploristoj de la krimoj, al la politikaj taktikoj, fino de la krakepidemio kaj la demografiaj ŝanĝiĝoj.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=The Crime Drop in America|aŭtoro=Johnson, Bruce D., Andrew Golub, Eloise Dunlap|jaro=2006|ĉapitro=The Rise and Decline of Hard Drugs, Drug Markets, and Violence in Inner-City New York|eldoninto=Cambridge University Press|ISBN=0521862795|redaktinto=Blumstein, Alfred, Joel Wallman}}; {{Citaĵo el libro|titolo=New York Murder Mystery: The True Story Behind the Crime Crash of the 1990s|aŭtoro=Karmen, Andrew|jaro=2000|eldoninto=NYU Press|ISBN=0814747175}}</ref><ref>[http://www.nytimes.com/2008/01/01/nyregion/01murder.html?_r=2&scp=2&sq=murder+in+2007&oref=slogin Fewer Killings in 2007, but Still Felt in City's Streets], ''[[The New York Times]]'', 1a de Januaro, 2008. Alirita la 21an de Junio, 2009.</ref>

Pro tiuj aferoj, la violentaj krimoj okazantaj en Novjorko draste malpliiĝis ĝis 75% en la lastaj dek du jaroj kaj la mezumo de murdoj en 2005 havis la plej malaltan nivelon ekde [[1963]]<ref>"[http://www.theage.com.au/articles/2002/11/02/1036027090656.html Staying a beat ahead of crime]". Theage.com.au. 5a de Novembro, 2002.</ref><ref>"[http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1318236/Livingstone-to-follow-methods-of-the-NYPD.html Livingstone to follow methods of the NYPD]". Telegraph. 17a de Januaro, 2001.</ref>.

== Edukado ==
[[Dosiero:Fordham University Keating Hall.JPG|eta|250px|La [[Universitato de Fordham]], en Bronkso.]]
La sistemo de publikaj lernejoj dependas de la Departemento de Edukado de Novjorko, kaj ĝi estas la plej granda en tuta Usono. En la urbo ekzistas ĉirkaŭ 1,1 milionoj da studentoj disaj en pli ol 1.200 baz- kaj mezlernejoj.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://home2.nyc.gov/html/dcp/download/census/sf3edp302.xls|titolo=School Enrollment by Level of School and Type of School for Population 3 Years and Over|alirdato=2008-09-01|jaro=2000|formato=MS Excel|eldoninto=[[New York City Department of City Planning]]}}</ref> Ekzistas aliaj 900 privataj lernejoj{{md}}laikaj kaj religiaj, inter ili kelkaj estas konsiderataj la plej prestiĝaj privataj lernejoj de la lando.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://nces.ed.gov/surveys/pss/|titolo=Private School Universe Survey|alirdato=2008-09-01|eldoninto=National Center for Education Statistics}}</ref> La sistemo de publikaj bibliotekoj de Novjorko konsistas el la [[Novjorka Publika Biblioteko]], la [[Kvinza Publika Biblioteko]], kaj la [[Broklina Publika Biblioteko]].

Kvankam ĝi ne estas urbo kun tradicia studenta etoso kiel [[Bolonjo]], en la urbo loĝas ĉirkaŭ 594.000 universitataj studentoj. En 2005, tri el kvin rezidantoj de Manhatano estis universitataj diplomiĝintoj, kaj unu el kvar havis postkarieran diplomon, formante unu el la plej grandaj en Usono koncentriĝoj de homoj kun superaj studoj.<ref>{{Cite journal |publisher=Brookings Institution |title=New York in Focus: A Profile from Census 2000 |month=November |year=2003 |url=http://www.brookings.edu/es/urban/livingcities/newyork2.pdf |format=PDF |accessdate=[[1a de septembro]] [[2008]] |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20061121164151/http://www.brookings.edu/es/urban/livingcities/newyork2.pdf |arkivdato=2006-11-21 }}</ref> Novjorko ankaŭ estas la sidejo de gravaj kaj prestiĝaj studcentroj, kiel [[Barnard College]], la [[Kolumbia Universitato]], la [[Universitato de Fordham]], la [[Universitato de Novjorko]], la [[Urba Universitato de Novjorko]], la [[Universitato Pace]], [[Berkeley College]], [[Brooklyn College]], [[Universitato St. John's]], kaj la [[Universitato Yeshiva]]. Ankaŭ ekzistas dekoj da aliaj pli malgrandaj privataj universitatoj, inkluzive de multaj religiaj kaj fakaj, kiel [[Lernejo Juilliard]], la [[Universitato Rockefeller]] kaj la [[Lernejo de Vidartoj]]<ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9404E7DE143EF935A2575BC0A9609C8B63|titolo=New York Area Is a Magnet For Graduates|alirdato=27a de Marto 2007|aŭtoro=McGeehan, Patrick|dato=16a de Aŭgusto 2006|verkaĵo=The New York Times}}</ref>.

La plejparto de la scienca esploro de la urbo koncernas [[medicino]]n kaj [[biologio]]n.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nytimes.com/2011/12/20/nyregion/cornell-and-technion-israel-chosen-to-build-science-school-in-new-york-city.html?scp=3&sq=cornell&st=cse|titolo=Cornell Alumnus Is Behind $350 Million Gift to Build Science School in City|alirdato=2011-12-20|aŭtoro=RICHARD PÉREZ-PEÑA|dato=2011-12-19|eldoninto=© 2011 The New York Times Company}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.news.cornell.edu/stories/Dec11/NYCcover.html|titolo='Game-changing' tech campus goes to Cornell, Technion|alirdato=2011-12-20|aŭtoro=Anne Ju|dato=2011-12-19|eldoninto=Copyright Cornell University}}</ref> En la urbo troviĝas ĉ. 40.000 kuracistoj kaj 127 gajnintoj de la [[Nobel-premio]] havas ian rilaton kun la lokaj edukaj institucioj.<ref>{{Cite web |url=http://report.nih.gov/award/trends/top100fy03.htm |title=NIH Domestic Institutions Awards Ranked by City, Fiscal Year 2003 |publisher=National Institutes of Health |year=2003 |accessdate=26a de Marto, 2007 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090626092327/http://report.nih.gov/award/trends/top100fy03.htm |arkivdato=2009-06-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090626092327/http://report.nih.gov/award/trends/top100fy03.htm |archivedate=2009-06-26 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://report.nih.gov/award/trends/top100fy03.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090626092327/http://report.nih.gov/award/trends/top100fy03.htm |arkivdato=2009-06-26 }}</ref>

La [[Novjorka Akademio de Arto]], aŭ en angla ''New York Academy of Art'', estas privata, neprofitcela arta altlernejo, situanta ĉe 111 Franklin Street en la manhatana borough Tribeca de Novjorko.

[[La Nova Lernejo]] (angle ''The New School'') estas privata universitato en Novjorko situanta ĉefe en [[Greenwich Village]].

== Kulturo ==
[[Dosiero:MET entrance.jpg|eta|250px|La [[Metropolita Muzeo de Arto]] estas unu el la plej grandaj muzeoj de la mondo.]]
La urbo ne havas propran identecon, ĉar ĝi estas miksaĵo de koloroj, lingvoj, gustoj, stiloj, rakontoj kaj etnoj. 

La verkisto [[Tom Wolfe]] rilate al la urbo diris «[la] Kulturo simple ŝajnas esti en la aero, kiel plia parto de la klimato». Pluraj el la plej gravaj usonaj kulturaj movadoj ekiĝis en la urbo, kiel la [[Harlema renesanco]], kiu enkondukis la afrikdevenan literaturon en la lando<ref>{{Cite web |type=Press release |title=Tampa Bay 12th largest media market now |publisher=Tampa Bay Partnership |date=August 26, 2006 |url=http://www.tampabay.org/press.asp?rls_id=991& |accessdate=September 1, 2008 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080928205103/http://www.tampabay.org/press.asp?rls_id=991& |arkivdato=2008-09-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080928205103/http://www.tampabay.org/press.asp?rls_id=991& |archivedate=2008-09-28 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.tampabay.org/press.asp?rls_id=991& |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080928205103/http://www.tampabay.org/press.asp?rls_id=991& |arkivdato=2008-09-28 }}</ref>. La urbo estis la epicentro de [[jazo]] en la [[1940-aj jaroj]], de la [[abstrakta ekspresionismo]] en la [[1950-aj jaroj|1950-aj]] kaj la lulilo de la [[hiphopo|hiphopa kulturo]] en la [[1970-aj jaroj]]. La [[punko]] kaj peza punko] pintis en la [[1970-aj jaroj|1970-aj]] kaj [[1980-aj jaroj]]. Inter la bandoj de [[sendependa roko]] plej gravaj de la lastaj jaroj troviĝas [[The Strokes]], [[Interpol (bando)|Interpol]], [[The Bravery]], [[Scissor Sisters]] kaj [[They Might Be Giants]]. La urbo ankaŭ ludas gravan rolon en la nacia kaj tutmonda kina industrio. En ĝi filmiĝis ''[[Manhatta]]'' (1920), la unua avangarda filmo de la lando.<ref>[http://adage.com/datacenter/datapopup.php?article_id=116384 Top 10 Consolidated Agency Networks: Ranked by 2006 Worldwide Network Revenue], ''[[Advertising Age]]'' Agency Report 2007 Index (April 25, 2007). Retrieved on June 8, 2007.</ref> La urbo havas pli ol 2.000 kulturajn kaj artajn organizojn kaj pli ol 500 diversgrandajn artgaleriojn. La urba registaro financas la artojn per buĝeto pli alta ol tiu de la Nacia Fondaĵo por la Artoj. Riĉaj industriistoj de la 19-a jarcento konstruis reton da gravaj kulturaj institucioj, kiel la fama [[Carnegie Hall]] kaj la [[Metropolita Muzeo de Arto]], kiuj nun havas internaciajn famon kaj prestiĝon. La evoluo de la elektra lumigado kondiĉigis la ellaboradon de teatraĵoj, kaj en la [[1880-aj jaroj]], la teatroj de la stratoj [[Broadway]] kaj 42 ekigis novan ĝenron nuntempe konata kiel [[muzikalo|muzikalo de Broadway]]<ref name="NYC Media" />.

[[Dosiero:Metropolitan Opera House At Lincoln Center.jpg|maldekstra|eta|250px|La mondfama [[Metropola Operejo]], vidaĵo ekde [[Lincoln Center]].]]

Forte influitaj de la enmigrintoj de la urbo, produktaĵoj kiel tiuj de Harrigan kaj Hart, George M. Cohan kaj aliaj, uzis rakontojn en kantoj kiuj ofte bildigis esperon kaj ambicion. En la nuntempo, ĉi produktaĵoj troviĝas inter la precipaj eventoj de la teatra novjorka sceno. La 39 teatroj plej grandaj (kun pli ol 500 sidlokoj) estas komune nomataj ''[[Broadway]]'', pro la avenuo kiu transiras la distrikton<ref>{{Cite web |title=Media and Entertainment |publisher=New York City Economic Development Corporation |url=http://www.nycedc.com/Web/NYCBusinessClimate/IndustryOverviews/MediaEntertainment/MediaEntertainment.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080128210353/http://www.nycedc.com/Web/NYCBusinessClimate/IndustryOverviews/MediaEntertainment/MediaEntertainment.htm |archivedate=2008-01-28 |accessdate=September 1, 2008 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080128210353/http://www.nycedc.com/Web/NYCBusinessClimate/IndustryOverviews/MediaEntertainment/MediaEntertainment.htm |arkivdato=2008-01-28 }}{{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080128210353/http://www.nycedc.com/Web/NYCBusinessClimate/IndustryOverviews/MediaEntertainment/MediaEntertainment.htm |date=2008-01-28 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.nycedc.com/Web/NYCBusinessClimate/IndustryOverviews/MediaEntertainment/MediaEntertainment.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080128210353/http://www.nycedc.com/Web/NYCBusinessClimate/IndustryOverviews/MediaEntertainment/MediaEntertainment.htm |arkivdato=2008-01-28 }}</ref>.

La [[Lincoln Center|Lincoln Center for the Performing Arts]], kiu inkluzivas la [[Ĵazo ĉe Lincoln Center]], la [[Metropola Operejo|Metropolan Operejon]], la [[operdomo de Novjorko|Operon de Novjorko]], la [[Novjorka Filharmonio]], la [[Baleto de Novjorko]], la [[Teatro Vivian Beaumont]], la [[Lernejo Juilliard]] kaj la [[Halo Alice Tully]], estas la plej granda en Usono centro de scenaj artoj. [[Central Park SummerStage]] senpage prezentas teatraĵojn kaj muzikalojn en [[Central Park]] kaj 1.200 eventojn pri muziko, danco kaj teatro en la kvin arondismentoj dum la somersezono.

La kuirarto de la urbo estas tre diversa kaj varia, precipe influata de la enmigrintoj kaj ties nutraĵaj kutimoj. La italaj kaj judaj enmigrintoj famigis la urbon pro iliaj [[bagelo]]j, [[fromaĝkuko]]j kaj la [[pico]] [[novjorkstila pico|novjorkstila]]. La manĝaĵ-ĉaroj sur strato estas alia karakterizaĵo de la loka kuirarto, kun pli da 4.000 surstrataj leĝigitaj vendistoj. Ĉi tiu kutimo faris de la azia kuirarto, kiel [[falafelo]]j kaj [[kebabo]]j gravan elementon en la dieto de la urbo, kvankam la ''[[hotdogo]]j'' kaj la ''[[breco]]j'' ankoraŭ estas la precipaj nutraĵoj vendataj surstrate. Aliflanke, la urbo ankaŭ gastigas kelkajn el la plej luksaj restoracioj de la ''altnivela kuirarto'' de la lando.

=== Amaskomunikiloj ===
[[Dosiero:NYC subway riders with their newspapers.jpg|eta|250px|maldekstra|La uzado de la publika transporto altigas la nombron de ĉiutagaj legantoj.]]
Novjorko estas monda centro por la industrioj kiaj la televido, reklamoj, muziko, preso kaj publikigado de libroj. Kelkaj el la amaskomunikiloj de la urbo estas [[Time Warner]], [[News Corporation]], [[Hearst Corporation]] kaj [[Viacom]]. Sep el la ok precipaj amaskomunikilretoj sidejas en la urbo, samkiel tri el kvar grandaj diskeldonejoj.<ref>[http://adage.com/datacenter/datapopup.php?article_id=116384 Top 10 Consolifechad Agency Networs: Ranked by 2006 Worldwide Network Revenue], ''Advertising Age'' Agency Report 2007 Index (25 de abril de [[2007]]). Consultado el 8 de junio de 2007.</ref> Triono el la usonaj sendependaj filmoj estas produktataj en Novjorko<ref name="NYC Media">{{Cite web |title=Request for Expressions of Interest |publisher=The Governors Island Preservation & Education Corporation |year=2005 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070614001800/http://www.govisland.com/PDFs/RFEI/RFEI.pdf |format=PDF |accessdate=la 1‑a septembro 2008 |url=http://www.govisland.com/PDFs/RFEI/RFEI.pdf |archivedate=2007-06-14 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080802030053/http://www.govisland.com/PDFs/RFEI/RFEI.pdf |arkivdato=2008-08-02 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.govisland.com/PDFs/RFEI/RFEI.pdf |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080802030053/http://www.govisland.com/PDFs/RFEI/RFEI.pdf |arkivdato=2008-08-02 }}</ref>. Pli ol 200 ĵurnaloj kaj 350 revuoj havas oficejon ĉi tie<ref name="NYC Media"/> kaj la eldona industrio dungas ĉ. 25.000 personojn.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nps.gov/diversity/stonewall.htm|titolo=Workforce Diversity The Stonewall Inn, National Historic Landmark National Register Number: 99000562|alirdato=2011-05-01|eldoninto=National Park Service, U.S. Department of the Interior}}</ref>

Du el la tri usonaj tagĵurnaloj estas novjorkaj<ref>{{Cite news |title=Ethnic Press Booms In New York City |publisher=Editor & Publisher |date=July 10, 2002 |url=http://www.editorandpublisher.com/eandp/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1538594 |accessdate=September 1, 2008 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080630003615/http://www.editorandpublisher.com/eandp/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1538594 |arkivdato=2008-06-30 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080630003615/http://www.editorandpublisher.com/eandp/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1538594 |date=2008-06-30 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.editorandpublisher.com/eandp/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1538594 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080630003615/http://www.editorandpublisher.com/eandp/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1538594 |arkivdato=2008-06-30 }}</ref>: ''[[The Wall Street Journal]]'' kaj ''[[The New York Times]]''. Inter la ĉefaj tablojdoj de la urbo troviĝas ''[[The New York Daily News]]'' kaj ''[[New York Post|The New York Post]]'', fondita en 1800 de [[Alexander Hamilton]]. ''[[The New Yorker]]'' estas ĉiusemajna gazeto kiu aperigas ĵurnalismon, komentarojn, kritikismon, eseojn, fikcion, satiron, bildoliteraturon kaj poezion.

Ankaŭ estas eldonaĵoj dediĉataj al specifaj etnaj grupoj, inkluzive de 270 tagĵurnaloj kaj revuoj publikigitaj en pli ol 40 lingvoj.<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://frankfurt.usconsulate.gov/frankfurt/speech05092007b.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20070723115555/http://frankfurt.usconsulate.gov/frankfurt/speech05092007.html |arkivdato=2007-07-23 }}</ref> ''[[El Diario La Prensa]]'' estas la hispanlingva tagĵurnalo plej grava kaj antikva en la lando.<ref name="Toop-RapAttack2">{{Citaĵo el libro|titolo=Rap Attack 2: African Rap to Global Hip Hop|familia nomo=Toop|persona nomo=David|jaro=1992|eldoninto=Serpents Tail|ISBN=1852422432}}</ref> Aliflanke, ''[[The New York Amsterdam News]]'', publikigita en Harlem, estas tagĵurnalo cele al la afrikdevenaj usonanoj<ref>{{Cite web |url=http://news.newamericamedia.org/news/view_article.html?article_id=e4526a43cc213775795cc84762fce768 |title=el diario/La Prensa: The Nation's Oldest Spanish-Language Daily |date=July 27, 2005 |publisher=New America Media |accessdate=September 1, 2008 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080522105604/http://news.newamericamedia.org/news/view_article.html?article_id=e4526a43cc213775795cc84762fce768 |arkivdato=2008-05-22 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://news.newamericamedia.org/news/view_article.html?article_id=e4526a43cc213775795cc84762fce768 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080522105604/http://news.newamericamedia.org/news/view_article.html?article_id=e4526a43cc213775795cc84762fce768 |arkivdato=2008-05-22 }}</ref>.
[[Dosiero:Times Square New York City FLIKR 3.jpg|230px|eta|[[ABC Studios]] en [[Times Square]].]]
La televido disvolviĝis en Novjorko kaj estas grava faktoro por la ekonomio de la urbo. La kvar ĉefaj televidĉenoj de la lando, [[American Broadcasting Company|ABC]], [[Columbia Broadcasting System|CBS]], [[Fox Broadcasting Company|FOX]] kaj [[National Broadcasting Company|NBC]], sidejas en Novjorko, same kiel multaj perkablaj televidkanaloj, kiel [[MTV]], [[Fox News]], [[Home Box Office|HBO]] kaj [[Comedy Central]]. En 2005, estis pli ol 100 televidprogramoj filmitaj en lokaj studioj.

La nekomercaj amaskomunikiloj ankaŭ ludas gravan rolon en la urbo<ref>{{Cite web |type=Press release |title=2005 is banner year for production in New York |publisher=The City of New York Mayor's Office of Film, Theater and Broadcasting |date=December 28, 2005 |url=http://www.nyc.gov/html/film/html/news/010106_2005_banner_year.shtml |accessdate=September 1, 2008 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20130201221336/http://www.nyc.gov/html/film/html/news/010106_2005_banner_year.shtml |arkivdato=2013-02-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130201221336/http://www.nyc.gov/html/film/html/news/010106_2005_banner_year.shtml |archivedate=2013-02-01 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.nyc.gov/html/film/html/news/010106_2005_banner_year.shtml |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20130201221336/http://www.nyc.gov/html/film/html/news/010106_2005_banner_year.shtml |arkivdato=2013-02-01 }}</ref>. La senpaga televidkanalo plej antikva de Usono estas ''Manhattan Neighborhood Network'', fondita en 1971.<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.mnn.org/en/community-celebrates-public-access-tvs-35th-annive |titolo=Community Celebrates Public Access TV's 35th Anniversary |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100825122105/http://www.mnn.org/en/community-celebrates-public-access-tvs-35th-annive |arkivdato=2010-08-25 }}</ref> [[WNET]] estas la ĉefa publika televidstacio plej grava en la urbo kaj unu el la ĉefaj proviziantoj de la [[Public Broadcasting Service|Nacia Servo de Publika Elsendado]]<ref>{{Cite web |url=http://www.mnn.org/en/community-celebrates-public-access-tvs-35th-annive |title=Community Celebrates Public Access TV's 35th Anniversary |publisher=Mnn.org |accessdate=October 28, 2010 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100825122105/http://www.mnn.org/en/community-celebrates-public-access-tvs-35th-annive |arkivdato=2010-08-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100825122105/http://www.mnn.org/en/community-celebrates-public-access-tvs-35th-annive |archivedate=2010-08-25 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.mnn.org/en/community-celebrates-public-access-tvs-35th-annive |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100825122105/http://www.mnn.org/en/community-celebrates-public-access-tvs-35th-annive |arkivdato=2010-08-25 }}</ref>. La publika radiostacio [[WNYC]], kiu apartenis al la urbo ĝis [[1997]], havas la plej altan aŭskultantaron de la urbo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://dictionary.reference.com/browse/capital|titolo=capital|alirdato=2011-07-10|eldoninto=Dictionary.com, LLC. Copyright © 2011. All rights reserved}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.pbs.org/wnet/freetodance/about/episodes.html|titolo=Free To Dance: About The Film|alirdato=2011-07-10|eldoninto=Copyright© 1995–2011 Public Broadcasting Service (PBS). All rights reserved}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.alvinailey.org/about/visit-us/group-visits|title=Group Visits|publisher=Copyright © 2011 Alvin Ailey Dance Foundation, Inc. All rights reserved|accessdate=2011-07-10|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20110513030823/http://www.alvinailey.org/about/visit-us/group-visits|arkivdato=2011-05-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110513030823/http://www.alvinailey.org/about/visit-us/group-visits|archivedate=2011-05-13}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.alvinailey.org/about/visit-us/group-visits |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20110513030823/http://www.alvinailey.org/about/visit-us/group-visits |arkivdato=2011-05-13 }}</ref>

=== Novjorka akĉento ===
La loĝantoj de novjorka areo havas distingitan [[intonacio]]n komune nomata «novjorka akĉento», kvankam ankaŭ konata en la angla kiel ''Broklina'' aŭ ''Novjorka''. Ĝi estas ofte konsiderata la plej rekonebla akĉento el la usonangla.<ref>Newman, Michael (2005) "New York Talk" in ''American Voices'' Walt Wolfram and Ben Ward (eds). p.82-87 Blackwell ISBN 1-4051-2109-2</ref> La klasika versio de la dialekto centriĝas en la mezklasaj aŭ laboristaj loĝantoj de la eŭropa deveno, kvankam la ekloĝado de neeŭropanoj en la lastaj jardekoj ŝanĝis la parolmanieron<ref name="Sontag1993">{{citaĵo el la reto|familia nomo=Sontag |persona nomo=Deborah |url=http://www.nytimes.com/1993/02/14/nyregion/oy-gevalt-new-yawkese-an-endangered-dialect.html?pagewanted=all |titolo=Oy Gevalt! New Yawkese An Endangered Dialect? |verko=[[The New York Times]] |dato=14‑a februaro 1993 |alirdato=la 8‑a aprilo 2016 |lingvo=en}}</ref>.

Unu el la plej rimarkindaj karakterizoj de tiu ĉi dialekto estas la preterlasado de la litero ''r''. La akĉento forigas la sonon {{IPA|[ɹ]}} fine de silabo aŭ tuj antaŭ konsonanto, pro kio la prononcado de kelkaj vortoj kiel ''park'' estus {{IPA|[pɔːk]}}, ''butter'' estus {{IPA|[bʌɾə]}} kaj ''here'', {{IPA|[hiə]}}. Aliaj karakterizaĵoj estas la pli alta entonacio kaj longigado de la vokalo {{IPA|[ɔ]}} de vortoj kiaj ''talk'', ''law'', ''cross'', kaj ''coffee'' kaj kelkfoje la samsona {{IPA|[ɔr]}} de ''core'' aŭ ''more''.

En la plimulto de la plej antikvaj kaj ekstremaj variantoj de ĉi tiu akĉento, la vokalaj sonoj de vortoj kiel ''girl'' aŭ ''oil'' iĝas [[diftongo]] {{IPA|[ɜɪ]}}. Ofte tio percepteblas inter parolantoj de aliaj akĉentoj kiel konfuziĝo de la sonoj ''er'' kaj ''oj'', pro kio ''girl'' estas prononcata kiel ''goil'' kaj ''oil'' estas ''erl''; tio karikaturigis novjorkanojn dirante ''Ĵoizej'' (Ĵerzejo), ''Tojdi-Toid Street'' (33rd Street) kaj ''terlet'' (toilet)<ref name="Sontag1993"/>.

=== Sportoj ===
[[Dosiero:Yankee Stadium II.JPG|eta|La nova [[Yankee Stadium]] estas la sidejo de [[New York Yankees]] ekde [[2009]].]]
[[Dosiero:Arthur ashe stadium interior.jpg|eta|La [[Malfermo de Usono]] en Kvinzo.]]

Novjorko havas teamojn en la kvar ĉefaj sportaj grandaj ligoj de Nordameriko, kaj ili ĉiuj sidejas en la urbo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.nit.org/history/nit-postseason.html|titolo=Postseason Overview|alirdato=2008-09-01|eldoninto=National Invitation Tournament|arkivurl=https://web.archive.org/web/20080724155001/http://www.nit.org/history/nit-postseason.html|arkivdato=2008-07-24}}</ref>

[[Basbalo]] estas la plej populara sporto inter la loĝantoj. En ĝi okazis [[Monda Serio|Mondaj Serioj]] disputitaj inter la lokaj teamoj. Novjorko estas unu el la kvin metropolitaj areoj de Usono (aliaj estas [[Ĉikago]], [[Vaŝingtono]]-[[Baltimoro]], [[Los-Anĝeleso]] kaj areo ĉe la golfeto de [[San-Francisko]]) kiu havas du basbalteamojn. La du teamoj kiuj nuntempe estas en la [[Grandaj Ligoj de Basbalo]] estas [[New York Yankees]] kaj [[New York Mets]], kiuj havas rivalecon komparebla al tiu rivaleco inter la Jankioj kaj [[Boston Red Sox]]. La jankioj akiris 26 titolojn, dum la Mets-oj atingis ĝin nur du fojojn. La urbo ankaŭ estis hejmo de [[San Francisco Giants|New York Giants]] (nun [[San Francisco Giants]]) kaj de la [[Los Angeles Dodgers|Brooklyn Dodgers]] (nuntempe konataj kiel [[Los Angeles Dodgers]]). Ambaŭ teamoj translokiĝis al [[Kalifornio]] en [[1958]]. Ankaŭ estas du teamoj en la malgrandaj ligoj, ili estas la [[Staten Island Yankees]] kaj la [[Brooklyn Cyclones]]<ref>{{cite video |people=Sas, Adrian (Producer) |date=2006 |url=http://nycgovparks.org/sub_newsroom/video/index.html?key=16&search= |title=It's my Park: Cricket |medium=TV-Series |location=New York City |publisher=[[New York City Department of Parks & Recreation]] |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-25 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090927214100/http://www.nycgovparks.org/sub_newsroom/video/index.html?key=16 |arkivdato=2009-09-27 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20090927214100/http://nycgovparks.org/sub_newsroom/video/index.html?key=16&search= |date=2009-09-27 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.nycgovparks.org/sub_newsroom/video/index.html?key=16 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2021-09-03 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090927214100/http://www.nycgovparks.org/sub_newsroom/video/index.html?key=16 |arkivdato=2009-09-27 }}</ref>.

La urbo estas reprezentata en la [[National Football League]] pere de [[New York Jets]] kaj [[New York Giants]], kvankam ambaŭ teamoj ludas loke en la [[Giants Stadium]], en Nov-Ĵerzejo.

La [[New York Rangers]] estas la reprezentantoj de Novjorko en la [[National Hockey League]].

En [[futbalo]], [[Red Bull New York]] estas la teamo kiu reprezentas la urbon en la [[Granda Ligo Futbala]]. Ĉi tiu teamo ankaŭ loke ludas en la Giants Stadium. Krome, Novjorko kalkulis je aliaj legendecaj teamoj, jam malaperintaj, kiel [[MetroStars]] aŭ [[New York Cosmos|Cosmos]], teamo en kiu ludis mondaj steluloj kiaj [[Pelé]], [[Franz Beckenbauer|Beckenbauer]], [[Carlos Alberto Torres|Carlos Alberto]] aŭ [[Johan Neeskens]].

La teamo de la [[National Basketball Association|NBA]] de la urbo estas [[New York Knicks]], dum en la [[Women's National Basketball Association|WNBA]] estas [[New York Liberty]].

La [[Novjorka Atletika Klubo]], aŭ en angla ''New York Athletic Club'' (NYAC), estas privata societa klubo kaj atletika klubo en Novjorko. Fondita en 1868, la klubo havas proksimume 8,600 membrojn kaj du instalaĵojn: nome la City House ĉe 180 Central Park South en Manhatano kaj la insulo Travers en la Kantono Westchester ankaŭ en [[Novjorkio]].

La [[Novjorka maratono]] aŭ en angla ''The New York City Marathon'' (markita kiel ''TCS New York City Marathon'' kaj antaŭ kiel ''ING New York City Marathon'' pro [[Sponsoro|sponsorecaj]] tialoj) estas ĉiujara [[maratono]] (42.195&nbsp;km aŭ 26.219 mejloj) kiu estas okazigata tra la kvin ''boroughs'' de Novjorko. Ĝi estas la plej granda maratono en la mondo,<ref>"AIMS - World's Largest Marathons". Aims-association.org. [http://www.aims-worldrunning.org/aims.html] Alirita la 10an de Junio, 2017.</ref> kun 51,394 finintoj en 2016<ref>"TCS New York City Marathon". New York Road Runners. [http://www.tcsnycmarathon.org/] Alirita la 10an de Junio, 2017.</ref> kaj 98,247 kandidatoj por la konkurenco de 2017.<ref>Kit Fox (March 2, 2017). "2017 New York City Marathon Entrants By the Numbers - Applications for the world’s largest race were at an all-time high for 2017". Runner's World - Rodale Inc. [http://www.runnersworld.com/new-york-city-marathon/2017-new-york-city-marathon-entrants-by-the-numbers] Alirita la 10an de Junio, 2017.</ref>

Multaj sportoj havas rilatojn kun la komunumoj de enmigrintoj. [[Stickball]], strata versio de [[basbalo]], estis popularigita de la laboristaj junuloj en la [[itala]]j, [[germana]]j kaj [[irlanda]]j kvartaloj de la [[1930-aj jaroj]]. En la lastaj jaroj, aperis multaj amatoraj sportligoj de [[kriketo]] kiel konsekvenco de la alveno de enmigrintoj el [[Barato]] kaj [[Karibio]].

=== Muzeoj ===
[[Dosiero:AMNH-exterior.jpg|eta|maldekstra|250px|Ĉefaj fasado kaj enirejo de Muzeo de Natura Historio]]
La [[Metropolita Muzeo de Arto]] estas la plej fama en Manhatano. Kun pli ol du milionoj da verkoj, ĝiaj 130.000 m² kaj 4,5 milionoj da ĉiujaraj vizitantoj, ĝi troviĝas inter la plej grandaj muzeoj de la mondo. Aliaj muzeoj, disaj tra la tuta urbo, proponas ĝeneralajn kolektojn de arto (la [[Kolekto Frick]], la [[Broklina Muzeo]], la [[Kvinza Muzeo de Arto]]) aŭ fakaj ([[The Cloisters]] pri la arto en Mezepoko; la [[Muzeo de Usona Popola Arto]] kaj la [[Muzeo Whitney de Usona Arto]] pri la usona arto. La nuntempa arto estas reprezentita de institucioj kiel la [[Solomon R. Guggenheim Museum|Muzeo Solomon R. Guggenheim]], la [[Muzeo de Moderna Arto de Novjorko|Muzeo de Moderna Arto]] aŭ la [[Nova Muzeo de Nuntempa Arto]]. Kaj pri moderna arto kaj pri [[Judismo|judaĵoj]] temas la [[Juda Muzeo (Manhatano)|Juda Muzeo]]

En la areo de la sciencoj kaj teknologio, troviĝas la [[Novjorka Halo de Scienco]], la [[Muzeo de Nubskrapuloj]] kaj ankaŭ la [[Instituto de Staten-Insulo de Artoj kaj Sciencoj]]. Tamen, la plej prestiĝa estas [[Usona Muzeo de Natura Historio]] kun 32 milionoj da specifaĵoj kaj objektoj, kaj [[planetario]].

{{-}}

==Aliaj servoj==
* [[Novjorka Akademio de Sciencoj]].
* [[Usona Konsilio de Erudiciaj Societoj]]

== Transporto ==
[[Dosiero:Image-Grand central Station Outside Night 2.jpg|250px|eta|maldekstra|Centra Stacidomo de Novjorko.]]
[[Dosiero:NYC Subway R160A 9237 on the E.jpg|250px|eta|maldekstra|La [[metroo de Novjorko]] estas unu el la plej grandaj de la mondo]]
La [[publika transporto]] estas ĉefa transportilo de la novjorkanoj. Novjorko estas la sola urbo de la lando kie pli ol la duono da hejmoj ne havas veturilon. En Manhatano, pli ol 75% de la loĝantoj ne havas propran veturilon; je nacia skalo, ĉi tiu procento estas 8%.

La [[metroo]] de [[metroo de Novjorko|Novjorko]] estas la plej granda en la mondo laŭ amplekso de ĉiuj fervojoj (1.062&nbsp;km) kaj ankaŭ estas la metroo kun plej multaj stacioj (468). Krome, ĝi estas la kvara laŭ la kvanto de ĉiujaraj uzantoj, kun 1.400 miliono en 2005. Elstaras ankaŭ la 24-hora funkciado en la preskaŭ tuta reto (kvankam kun kelkaj hordiferencoj de la trajnoj en la diurno kaj nokto), en kontrasto kun la nokta fermado de la metroo en urboj kiel, [[metroo de Bonaero|Bonaero]], [[Metroo de Londono|Londono]], [[Metroo de Parizo|Parizo]], [[Metroo de Vaŝingtono|Vaŝingtono]], [[Metroo de Tokio|Tokio]], [[Metroo de Madrido|Madrido]],<ref>{{Cite web |url=http://www.metro.sp.gov.br/informacao/horarios/horarios.shtml |title=Horario de Metro de São Paulo |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120207232424/http://www.metro.sp.gov.br/informacao/horarios/horarios.shtml |arkivdato=2012-02-07 |accessdate=2012-01-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120207232424/http://www.metro.sp.gov.br/informacao/horarios/horarios.shtml |archivedate=2012-02-07 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.metro.sp.gov.br/informacao/horarios/horarios.shtml |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120207232424/http://www.metro.sp.gov.br/informacao/horarios/horarios.shtml |arkivdato=2012-02-07 }}</ref> [[Metroo de Meksikurbo|Meksikurbo]] kaj [[Metroo en San-Paŭlo|San-Paŭlo]].

Tamen, Novjorko estas la usona urbo kie la loĝantoj plej malfrue atingas sian laborejon, kun mezuma tempo de 36,2 [[minuto]]j.

La vojreto estas la plej granda kaj kompleksa. Inter ili ankaŭ troviĝas la [[pendoponto]] plej longa en [[Nordameriko]], la [[ponto Verrazano-Narrows]]; la [[Tunelo Holland]], la unua tunelo por veturiloj mekanike ventumita, pli ol 12.000 [[taksio]]j kaj [[telfero]] kiu komunikas la insulon [[insulo|Roosevelt]] kun Manhatano. La [[Ponto George Washington]]{{md}}konata neformale kiel ''the GW''{{md}}estas dunivela [[pendoponto]] spane super la rivero Hudson, konektante la ''neighborhood'' Washington Heights kun la ''borough'' Manhatano al [[Fort Lee (Nov-Ĵerzejo)]]. Je 2015, la Ponto George Washington eltenas ĉirkaŭ 106 milionojn da vehikloj jare, kio faras ĝin la plej aktiva motorvehikla ponto en la mondo, laŭ la Havenaŭtoritato de Novjorko kaj Nov-Ĵerzejo, nome la duŝtata registara agentejo kiu posedas kaj funkciigas en la areo kelkajn pontojn, tunelojn, kaj flughavenojn.

La busaro kaj fervojreto estas la plej grandaj en tuta Nordameriko. Ĉi tiu fervojreto, kiu ligas la suburbojn de la limaj regionoj inter la ŝtatoj [[Novjorkio]], [[Konektikuto]] kaj [[Nov-Ĵerzejo]] kun la urbo, havas pli ol 250 staciojn kaj 20 fervojojn. La sistemo kuniĝas en la du plej uzataj stacioj de Usono: [[Granda Centra Stacidomo]] kaj la stacidomo Pensilvanio.

La urbo estas ĉefa enirpordo de eksterlandaj vojaĝantoj. La areo havas tri gravajn flughavenojn: la [[Internacia Flughaveno John F. Kennedy]], la [[Internacia Flughaveno Libereco de Newark]] kaj la [[Flughaveno LaGuardia]]. Nun estas planoj por akirado de nova flughaveno, la [[Internacia Flughaveno Stewart]], proksime al Newburgh, kiu estus pligrandigita kaj kondiĉigita por mildigi la kreskantan kvanton da pasaĝeroj. Cent milionoj da pasaĝeroj uzis la tri flughavenojn en 2005 kaj la aera spaco de la urbo estas la plej ŝtopita en la mondo.

Krome, ekzistas ampleksa reto de [[aŭtoŝoseo]]j kiuj ligas la urbon kun la suburboj norde kun [[Nov-Ĵerzejo]], la [[arondismento Vesĉestero]], [[Long-Insulo]] kaj sudoriente de [[Konektikuto]].

== Famuloj ==
* En Novjorko naskiĝis, inter multaj aliaj:
** la aktoro [[André Sogliuzzo]],
** usona-hungara [[aktoro]] [[Ernő Verebes]]
** [[Louise Glück]], nobelpremiita pri literaturo
** la aktorino [[Alexandra Daddario]]
** hungara [[ekonomikisto]] [[László Abelovszky]]
* En Novjorko mortis:
** en [[1910]] usona inventisto [[Granville T. Woods]]
** en [[1854]] [[Zsuzsanna Kossuth]]
** hungara-usona [[advokato]] [[Vilmos Lőw]]
** hungara advokato [[Pál Nessi]]
** [[aktivisto]] pri homaj rajtoj [[László Hámos]]
** hungaraj [[aktoro]]j [[Lili Darvas]], [[Pál Fejős]], [[Franciska Gaál]], [[Irén Gombaszögi]], [[Péter Halász (aktoro)]], [[Gyula Kabos]], [[Katalin Karády]], [[Ernő Király (aktoro)|Ernő Király]], [[Marianne Krencsey]], [[Gerő Mály]], [[Béla Pásztor]], [[Lia Putty]], [[Lujza Székely]]
** usona-hungara aktoro [[Lili Bordán]]
** hungara [[arkitekto]] [[László Acsay]]
** hungara-usona artkolektisto [[József Brummer]]
** usona-hungara aktorino [[Elizabeth De Charay]]
** hungaraj arkitektoj [[Eszter Pécsi]] kaj [[Andor Weininger]]
** pola [[baletisto]] [[Jan Ciepliński]]
** hungaraj-usonaj [[dirigento]]j [[Frigyes Reiner]], [[Antal Seidl]] kaj [[Lajos Serly]]
** hungardevena usona drumisto [[György Jinda]]
** hungardevena geologo [[Jenő Jablonszky]]
** hungaraj [[grafikisto]]j [[József Domján]], [[Nándor Honti]] kaj [[Tibor Gergely]]
** hungara [[inĝeniero]] [[Kálmán Szily (inĝeniero)|Kálmán Szily]]
** hungara-usona [[inventisto]] [[Péter Károly Goldmark]]
** hungaraj juristoj [[Barna Horváth]], [[Rusztem Vámbéry]] kaj [[Tivadar Surányi-Unger]]
** hungara [[ĵurnalisto]] [[Sándor Nádas]]
** [[Miklós Farkas (kameraisto)]]
** hungaraj [[komponisto]]j [[Viktor Jacobi]], [[Alfréd Márkus]] kaj [[Albert Szirmai]]
** hungaraj-usonaj [[kuracisto]]j [[Árpád Gerster]], [[Ernő Gyarmati]], [[Zoltán Óváry]], [[Béla Schick]], [[Margit Schönberger]] kaj [[Ferenc Földes (kuracisto)|Ferenc Földes]]
** hungara luktisto [[Rajmund Badó]]
** hungara-usona [[muzikisto]] [[Tommy Ramone]]
** hungara-usona [[operkantisto]] [[Miklós Gafni]]
** hungaraj [[operkantisto]]j [[Lőrinc Alváry]], [[Margit Bokor]], [[Lola Gere]], [[Tibor Kelen]], [[Árpád Kishegyi]] kaj [[Erzsébet Vidmár]]
* hungara operetkantisto [[Juliska Keleti]]
** hungara [[orgenisto]] [[Kálmán Antos]]
** hungaraj [[pentristo]]j [[Artúr Lajos Halmi]], [[Leó Kóber]] kaj [[Vilma Lwoff-Parlaghy]]
** hungardevena [[pianisto]] [[György Sándor (pianisto)|György Sándor]]
** hungaraj [[politikisto]]j [[Vince Nagy (politikisto)|Vince Nagy]], [[Dezső Sulyok]] kaj [[Károly Peyer]]
** hungara-usona [[reĝisoro]] [[László Benedek (reĝisoro)|László Benedek]]
** hungardevena tablotenisito [[Sándor Glancz]]
** hungara [[urbestro]] [[Sándor Bernhart]]
** hungara [[violonisto]] [[Ede Reményi]]

== Ĝemelaj urboj ==
{| class="wikitable" style="text-align:center; background:white; width:70%;"
|- style="color:white;"
! ! style="background:#659ec7; width:10%;"| Urbo
! ! style="background:#659ec7; width:24%;"| Geografia situo
! ! style="background:#659ec7; width:22%;"| Lando
! ! style="background:#659ec7; width: 5%;"| Ekde
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Tokio]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Kanto-regiono]] (insulo [[Honshū]])
|! ! align=maldekstra| {{flago|Japanio|nomo=jes|grandeco=30px}}
|! !| 1960
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Pekino]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Delto de Flava Rivero kaj Bohaj-maro|Bohaj-regiono]], Norda Ĉinio
|! ! align=maldekstra| {{flago|Ĉinio|nomo=jes|grandeco=30px}}<ref>{{Cite web|url=http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/|title=Sister Cities|publisher=Beijing Municipal Government|accessdate=June 23, 2009|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-01-23|arkivurl=https://www.webcitation.org/5mq6B2fdq?url=http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/|arkivdato=2010-01-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170716081317/http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/|archivedate=2017-07-16}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2012-01-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20180818213155/http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/ |arkivdato=2018-08-18 }}</ref>
|! !| 1980
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Kairo]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Provinco Kairo]]
|! ! align=maldekstra| {{flago|Egiptio|nomo=jes|grandeco=30px}}
|! !| 1982
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Madrido]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Madrida Regiono]]
|! ! align=maldekstra| {{flago|Hispanio|nomo=jes|grandeco=30px}}<ref name="hermanadas">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.munimadrid.es/portal/site/munimadrid/menuitem.dbd5147a4ba1b0aa7d245f019fc08a0c/?vgnextoid=4e84399a03003110VgnVCM2000000c205a0aRCRD&vgnextchannel=4e98823d3a37a010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD&vgnextfmt=especial1&idContenido=1da69a4192b5b010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD|titolo=Mapa Mundi de las ciudades hermanadas|eldoninto=Ayuntamiento de Madrid}}</ref>
|! !| 1982
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Sankta Domingo]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Nacia Distrikto]]
|! ! align=maldekstra| {{flago|Domingo|nomo=jes|grandeco=30px}}
|! !|1983
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Budapeŝto]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Pest (departemento)]]
|! ! align=maldekstra| {{flago|Hungario|nomo=jes|grandeco=30px}}
|! !| 1992
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Romo]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Lazio]] ([[Latium]])
|! ! align=maldekstra| {{flago|Italio|nomo=jes|grandeco=30px}}
|! !| 1992
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Jerusalemo]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Distrikto Jerusalemo]]
|! ! align=maldekstra| {{flago|Israelo|nomo=jes|grandeco=30px}}
|! !| 1993
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Telavivo]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Distrikto Tel-Avivo]]
|! ! align=maldekstra| {{flago|Israelo|nomo=jes|grandeco=30px}}
|! !| 1996
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Londono]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Anglio]]
|! ! align=maldekstra| {{flago|Britio|nomo=jes|grandeco=30px}}

|! !| 2001
|-
|! ! style="background:lemonchiffon;"| '''[[Johanesburgo]]'''
|! ! align=maldekstra| [[Gauteng]] (provinco [[Transvalo]])
|! ! align=maldekstra| {{flago|Sudafriko|nomo=jes|grandeco=30px}}
|! !| 2003
|-
|}

== Novjorko en Esperanto ==
En la kvina kanto de la verko de [[Abel Montagut]] nome ''[[Poemo de Utnoa]]'' okazas asembleo de la Gobanoj (eksterteranoj). Tie oni akceptas, ke oni plikuraĝigu la malfortigitan Utnoan (nome la ĉefrolulo [[Noa]]) pere de la drogo ''anoŭdo''. Inna malsupreniras kaj liveras ĝin al Noa. Je ties efiko aperas antaŭ li la poeto [[Valmikio]] kaj poste la japana pentristo [[Hokusajo]] kiuj montras al li laŭvice la enormajn atingojn de la estonta homaro, se li sukcesas savi ĝin, nome, unue en [[Azio]], kaj poste venas la vico de [[Fidiaso]], kaj poste [[Maria Sklodovska]], kiuj montras al Utnoa la mirindaĵojn de [[Eŭropo]]. La venontaj ĉiĉeronoj estas ankaŭ laŭvice unue [[Akenatono]] kaj poste [[Sunĝata Kejta]] kiuj omaĝas la historian gravon de Afriko. En Ameriko estas unue [[Nezaŭhtezoma]] kaj poste [[Neil Armstrong]] la ĉiĉerono kiu vidigas la civilizajn atingojn de Novjorko:

{{Citaĵo|:Fulmbrile li eksagas, antaŭ Utnoa gvidante.
:Li montras konstruaĵojn de longestrataj urbegoj,
:kaj en la pretertempo la vojaĝanta duopo
:alvenas al Novjorko, kie statuo radia
:svingas multflaman torĉon de la libero revata.
:-Jen svarmaj nubskrapuloj, sur mondo pleje majestaj
:faraĵoj homaj. Tie staras pintego cementa,
:Ŝtatdomo Imperia, kiu dumnokte neonas
:kvazaŭ lumturo ŝveba kaj ĝia pinglo lazuron
:atingas, tiel, ke ĉe l'nubaj superaj etaĝoj
:inverse pluvas. Jen ĉi la Gugenhajm-a Muzeo,
:helicoide forma, elkonstruita betone,
:kaj jen la Sigram-domo, nigre scintila vitraro.<ref>[[Abel Montagut]], ''[[Poemo de Utnoa]]''. Pro Esperanto. Vieno, 1993. ISBN 3-85182-007-X. 225 p., p. 128.</ref>}}

== Esperanto en Novjorko ==
La urbo gastigis la [[Landa Kongreso de ELNA|landajn kongresojn]] de [[Esperanto-Ligo por Norda Ameriko|ELNA]] en [[1957]], [[1964]], [[1981]] kaj [[1995]].

== Galerio ==
<gallery mode="packed" heights="180">
dosiero:Rockefeller_Center_view_3056953388_4512c89d0a.jpg|Vido ekde la [[Rockefeller Center]] 
dosiero:New_York_City_at_night_HDR.jpg|Novjorko nokte
dosiero:The new york times building in new york city.jpg|Enirejo de la ĵurnalo [[New York Times]]
dosiero:Ground Zero 3.JPG|[[World Trade Center|Ground Zero]]
dosiero:New York City skyline.jpg|Vido de Manhatano ekde [[Insulo Ellis]]
dosiero:Rockefeller Center christmas tree.jpg|[[Abio]] de [[Rockefeller Center]]
dosiero:Freiheitsstatue NYC full.jpg|[[Statuo de Libereco]]
dosiero:BOA Tower Feb 2010.jpg|Turo de la [[Bank of America]]
dosiero:Brooklyn Bridge 20080501.JPG|[[Ponto de Broklino]]
dosiero:New York marathon Verrazano bridge.jpg|La [[Maratono de Novjorko]] sur la [[Ponto Verrazano-Narrows]]
dosiero:Grand Central Station Main Concourse Jan 2006.jpg|Halo de la [[Granda Centra Stacidomo]]
dosiero:New York City-Manhattan-Central Park (Gentry).jpg|[[Central Park]] vidaĵo el [[Rockefeller Center]]
</gallery>

== Referencoj ==
{{Polurinda|referencoj uzas ŝablonojn, kiuj neĝuste komenciĝas, kiuj estas alilingvaj aŭ tute ne ekzistas}}
{{Referencoj|3}}

== Vidu ankaŭ ==
{{Projektoj|n=Nov-Jorko}}
* [[Plej grandaj urboj|Plej grandaj urboj laŭ loĝantaro]]
* ''[[I Love New York]]''
* [[Listo de milionurboj]]
* [[Telegrafostria parado]]
* ''[[La juna Ames]]''
* [[Port Authority Trans-Hudson]]
* [[Staten Island Railway]]

== Eksteraj ligiloj ==
* {{Oficiala retejo}} ({{en}})
* [http://www.cnewyork.net/ Fotoj pri Novjorko]
* esperantlingva versio de la kanzono [http://www.youtube.com/watch?v=jcfRvRYvK40 "Novjork' Novjork'" en la retejo] [[YouTube]]

{{-}}
{{Granda dosiero|Skyline-New-York-City.jpg|3000px|{{center|Panoramo 360, Manhatano, prenita je aprilo 2005 de la [[Empire State Building]]}}}}
{{Metropoloj}}
{{Bibliotekoj}}

{{Elstara}}
{{ADLS|2012|11}} <!-- kaj 12 -->

{{Havenda artikolo|Novjorko}}

[[Kategorio:Novjorko| ]]
[[Kategorio:Milionurboj]]
[[Kategorio:Urboj de Nov-Jorkio]]