Usotz: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
|||
| (10 erabiltzailek tartean egindako 16 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
1. lerroa:
{{Euskal Herriko auzo infotaula
| izena = Usotz
| irudia = Usotz.png
| irudiaren testua = Herriko aireko ikuspegia, [[2020]]. urtean
| lurraldea = Nafarroa Garaia
| eskualdea = [[Pirinioaurrea (eskualdea)|Pirinioaurrea]]
| udalerria = [[Artzibar]]
| mota = [[etxalde]]
| posta kodea = 31439
| izen ofiziala = Usoz/Usotz
| herritarra = usoztar
| ezizena =
| azalera =
| altuera = 664
| distantzia = 45,9
| sorrera =
| webgunea =
| oharrak =
}}
[[Fitxategi:Usotz 21.jpg|thumb|Herriko eliza]]
[[Fitxategi:Usotz 2021.jpg|thumb|Herriko etxe berritu bat]]
'''Usotz'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastikaren Datutegia].</ref>{{ahoskuntza|usót͡s̻|zorrotza bigarren}} [[Artzibar]] ibarreko [[etxalde]] bat da, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Nafarroa Garaia]] lurraldean kokatuta, [[Pirinioaurrea (eskualdea)|Pirinioaurrea]] eskualdean.
{{biztanleria|urtean}} biztanle zituen.
Bertako biztanleak ''usoztarrak'' dira.
== Izena ==
Usotz toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Usotz - Lekuak - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=lekuaIkusi&Itemid=471&lang=eu&kodea=21197|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2021-08-30}}</ref>
* ''Oçotz'' (1268)
* ''Hussoz'' (1280)
* ''Ussez'' (1280)
* ''Vxoz'' (1366)
* ''Vsoz'' (1366)
* ''Usoz'' (1534)
* ''Usoz'' (1693)
* ''Usoz'' (1767)
* ''Uroz'' (1800)
* ''Usoz'' (1945)
* ''Usotz'' (1990)
== Geografia ==
Usotz [[Artzibar|Artzibarran]] dago.
=== Inguru naturala eta kokapena ===
[[Artzibar]] kokatzeko ez dago aho bateko akordiorik. Egia esan, [[Zaraitzu]] eta [[Erronkaribar]] ibarretan bezala, haran horien iparraldea [[Pirinioak|Pirinioetakoa]] da, eta hegoalde [[Pirinioaurrea|Pirinioaurreatarra]], klima eta landaretza aldaketa nabariarekin. Trantsizio-eremu bat da, eta bi espazioen muga edo muga hori [[Larrogain]], [[Elke|Elke-Pausaran]], [[Peñas Baxas]] eta [[Lareki]] mendien arteko irudizko lerro batekin markatu daiteke.
[[Artzibar]] ibarra berezia da, bitxia beharbada, eta [[Erdi Aroa|Erdi Arokan]] galtzen da bere jatorria. Ez dio jarraitzen ibai baten inguruan garatzeko zonako arauari. Bi adar bereiz ditu, [[Irati (ibaia)|Irati]] eta [[Urrobi]] ibaien ibilbideei jarraituz, eta hirugarren adar erdi bortxatu bat [[Gurpegi (erreka)|Gurpegi errekaren]] inguruan.
=== Klima ===
Udalerriko gunerik garaienetan izan ezik, Artzibar gehienean klima azpimediterraneoa nagusi da. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 12 gradu bitartekoa da (sei gradu mendietan eta hamabi herrigunean). Prezipitazioak 1 000 eta 1 600mm bitartekoak dira, betiere [[udaberri]]an eta [[udazken]]ean ugariagoak. Urteroko egun euritsuak 100-120 inguru izaten dira, eta [[azaro]]tik [[apiril]]era ohikoa da elurra jaustea.
Baso-soiltze gogorra jasan dute Artzibar aldeko basoek. Pagoa, pinu basatia, haritza eta artea dira zuhaitzik ugarienak. Artea, arroilean eta ipar eta ipar-mendebaldeko mendietan hedatzen da batez ere. Birlandatutako pinuek 1 000 hektareatik gora hartzen dituzte, batez ere [[Austria]]tik ekarritako pinu lariziarrak dira.
==== Estazio meteorologikoak ====
[[Artzibar|Artzibarren]] dagoen [[Orotz-Betelu]] udalerrian (ibarraren parte da geografikoki, baina ez administratiboki), itsasoaren mailatik 619 metrora, [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] [[1993|1993n]] jarritako estazio meteorologikoa dago.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Meteo Navarra|izenburua=Estazioko datuak - Orotz-Betelu|url=http://meteoeu.navarra.es/climatologia_eu/selfichaclima_eu.cfm?IDEstacion=190&tipo=MAN|aldizkaria=meteoeu.navarra.es|sartze-data=2021-09-01}}</ref>
{{Klima
|location= [[Orotz-Betelu]], 1993-2020
<!--Record high temperatures-->
|Jan record high C= 18.0
|Feb record high C= 21.0
|Mar record high C= 25.0
|Apr record high C= 27.0
|May record high C= 31.0
|Jun record high C= 39.0
|Jul record high C= 38.0
|Aug record high C= 39.0
|Sep record high C= 34.0
|Oct record high C= 28.0
|Nov record high C= 22.0
|Dec record high C= 17.0
|year record high C= 39.0
<!--Average high temperatures-->
|Jan high C= 8.2
|Feb high C= 9.1
|Mar high C= 11.9
|Apr high C= 15.1
|May high C= 18.5
|Jun high C= 23.5
|Jul high C= 26.2
|Aug high C= 26.4
|Sep high C= 22.6
|Oct high C= 17.8
|Nov high C= 11.8
|Dec high C= 8.8
|year high C= 16.7
<!--Mean daily temperature-->
|Jan mean C= 4.4
|Feb mean C= 4.8
|Mar mean C= 7.2
|Apr mean C= 10.2
|May mean C= 13.3
|Jun mean C= 17.5
|Jul mean C= 19.9
|Aug mean C= 19.7
|Sep mean C= 16.5
|Oct mean C= 12.8
|Nov mean C= 7.9
|Dec mean C= 5.0
|year mean C= 11.6
<!--Average low temperatures-->
|Jan low C= 0.7
|Feb low C= 0.5
|Mar low C= 2.5
|Apr low C= 5.3
|May low C= 8.1
|Jun low C= 11.5
|Jul low C= 13.7
|Aug low C= 13.0
|Sep low C= 10.4
|Oct low C= 7.8
|Nov low C= 4.0
|Dec low C= 1.1
|year low C= 6.5
<!--Record low temperatures-->
|Jan record low C= -9.0
|Feb record low C= -10.0
|Mar record low C= -11.0
|Apr record low C= -2.0
|May record low C= 0.0
|Jun record low C= 2.0
|Jul record low C= 5.0
|Aug record low C= 6.0
|Sep record low C= 1.0
|Oct record low C= -3.0
|Nov record low C= -7.0
|Dec record low C= -10.0
|year record low C= -11.0
<!--Total Precipitation, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation mm= 157.6
|Feb precipitation mm= 130.4
|Mar precipitation mm= 121.0
|Apr precipitation mm= 114.7
|May precipitation mm= 89.9
|Jun precipitation mm= 64.5
|Jul precipitation mm= 45.8
|Aug precipitation mm= 50.3
|Sep precipitation mm= 81.4
|Oct precipitation mm= 111.3
|Nov precipitation mm= 162.7
|Dec precipitation mm= 141.3
|year precipitation mm= 1270.9
<!--Mean Precipitation, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation mean =
|Feb precipitation mean =
|Mar precipitation mean =
|Apr precipitation mean =
|May precipitation mean =
|Jun precipitation mean =
|Jul precipitation mean =
|Aug precipitation mean =
|Sep precipitation mean =
|Oct precipitation mean =
|Nov precipitation mean =
|Dec precipitation mean =
|year precipitation mean =
<!--Maximum Precipitation in 24 hours, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation max = 75.0
|Feb precipitation max = 72.0
|Mar precipitation max = 65.0
|Apr precipitation max = 62.0
|May precipitation max = 45.0
|Jun precipitation max = 65.0
|Jul precipitation max = 58.0
|Aug precipitation max = 140.2
|Sep precipitation max = 97.0
|Oct precipitation max = 98.0
|Nov precipitation max = 72.0
|Dec precipitation max = 91.0
|year precipitation max = 140.2
<!--Average daily % humidity-->
<!-- If entering the average daily % humidity, then the humidex table should be used. As of December 2009, few if any countries other than Canada use the Humidex.-->
|Jan humidity=
|Feb humidity=
|Mar humidity=
|Apr humidity=
|May humidity=
|Jun humidity=
|Jul humidity=
|Aug humidity=
|Sep humidity=
|Oct humidity=
|Nov humidity=
|Dec humidity=
|year humidity=
<!--Average number of precipitation days-->
|unit precipitation days= 1 mm
|Jan precipitation days= 14.4
|Feb precipitation days= 12.9
|Mar precipitation days= 11.9
|Apr precipitation days= 13.4
|May precipitation days= 11.8
|Jun precipitation days= 7.6
|Jul precipitation days= 5.9
|Aug precipitation days= 6.7
|Sep precipitation days= 8.4
|Oct precipitation days= 11.2
|Nov precipitation days= 14.1
|Dec precipitation days= 13.1
|year precipitation days= 131.4
<!--Average number of snowy days-->
|unit snow days= 1 mm
|Jan snow days= 2.8
|Feb snow days= 3.8
|Mar snow days= 2.0
|Apr snow days= 0.9
|May snow days= 0.1
|Jun snow days= 0.0
|Jul snow days= 0.0
|Aug snow days= 0.0
|Sep snow days= 0.0
|Oct snow days= 0.1
|Nov snow days= 1.0
|Dec snow days= 1.9
|year snow days= 12.6
<!--Average monthly sunshine hours, monthly totals are preferred, and will produce colours, but percentages are accepted.-->
|Jan sun=
|Feb sun=
|Mar sun=
|Apr sun=
|May sun=
|Jun sun=
|Jul sun=
|Aug sun=
|Sep sun=
|Oct sun=
|Nov sun=
|Dec sun=
|year sun=
|source 1= Nafarroako klimatologia zerbitzua<ref>{{erreferentzia |url=http://meteoeu.navarra.es/climatologia_eu/selfichaclima_eu.cfm?IDEstacion=116&tipo=MAN|izenburua=Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|sartze-data=2020-08-24}}</ref>}}<hr><center>{{Graph:Weather monthly history
| width=900
| table=Oroz-betelu-MAN.tab
| title=Orotz-Beteluko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa
}}</center>
== Historia ==
Demografiari dagokionez, [[1366|1366an]] hiru su edo etxe zenbatu zituzten, eta [[1819|1819an]] lau izan ziren nagusi. Biztanle kopuruari dagokionez, [[1950|1950ean]] lortu zuen maximoa, 24rekin, baina bailarako hamarkada kritikoetan (1950-70) 24tik zerora igaro zen. Gaur egun zenbait erroldatu daude, 8-5 azken urteetan, eta [[Itoizko urtegia|Itoitzeko urtegiaren]] begiratoki berria da.
== Demografia ==
{{biztanleria}} biztanle zituen Usotzek.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Usotz|argitaletxea=Espainiako Estatistika Institutua|url=https://www.ine.es/nomen2/index.do?accion=busquedaRapida&subaccion=&numPag=0&ordenAnios=ASC&nombrePoblacion=Usoz&botonBusquedaRapida=Consultar+selecci%F3n|aldizkaria=www.ine.es|sartze-data=2021-08-31}}</ref><center>
{| class="wikitable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align:center;"
!2000
!2001
!2002
!2003
!2004
!2005
!2006
!2007
!2008
!2009
!2010
!2011
!2012
!2013
!2014
!2015
!2016
!2017
!2018
!2019
!2020
|-
|2
|2
|2
|2
|7
|8
|8
|5
|5
|5
|5
|5
|5
|4
|4
|3
|4
|3
|4
|6
|5
|}
{| align=center
|-
{{Graph:Chart|width=800|height=300|xAxisTitle=Urtea|yAxisTitle=Biztanleria|type=rect|xAxisAngle = -40
|x=2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020
|y1=2, 2, 2, 2, 7, 8, 8, 5, 5, 5, 5, 5, 5, 4, 4, 3, 4, 3, 4, 6, 5
|colors=#009E60|showValues = offset:4}}
|}
</center>
== Kultura ==
=== Euskara ===
{{Ikus gainera|artzibarrera|nafarrera}}
[[Luis Luziano Bonaparte|Luis Luziano Bonapartek]], [[1869|1869an]], [[Artzibar|Artzibarko]] herri guztiak sailkatu zituen, [[Hegoaldeko goi nafarrera|hegoaldeko goi-nafarrera]] euskalkian, [[Pirinioak|Pirinio]] ibarretik [[Esteribar]] eta [[Erroibar]] ibarrekin hitz egiten zena.<ref>Luis Luziano Bonaparte. ''Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés'', [[1863]].</ref>
[[Koldo Zuazo|Koldo Zuazok]], [[2010|2010ean]], [[Artzibar|Artzibarrek]] atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.<ref>Koldo Zuazo. ''El euskera y sus dialectos''. Alberdania, 2010.</ref>
Ibar honetan hitz egiten den [[Euskara|euskarak]] bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da [[Artzibarrera]] azpieuskalkian (Hegoartzibartar aldaera). [[Euskara batua|Euskara batuaren]] itzalean alfabetatutako hainbat [[euskaldun]] baden arren, Artzibarko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
== Oharrak ==
<references group="lower-alpha" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
== Ikus, gainera ==
* [[Artzibar]]
* [[Pirinioaurrea (eskualdea)|Pirinioaurrea]]
* [[Zangozako merindadea]]
* [[Nafarroa Garaia]]
== Kanpo estekak ==
* [https://www.valledearce.com/eu/ Artzibarko Udalako webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}{{Artzibarreko kontzeju eta herri aurkibidea}}
[[Kategoria:Artzibarko etxaldeak]]
| |||