Albert Einstein
Albert Einstein (Ulm, Baden-Württemberg, Alemania, 1879ko martxoaren 14a - Princeton, New Jersey, AEB, 1955eko apirilaren 18a) alemaniar-suitzar-estatubatuar fisikari[1] eta matematikari nabaria izan zen, inoizko zientzialari handienetariko bat.[2][3] Fisikaren alorrean bezain sakona izan ez bada ere, filosofian ere eragin handia izan du:[4] alde batetik, Kantek denborari eta espazioari buruz zituen iritziak zalantzan jarri zituen; bestetik, jakintzen arloan egiten diren lorpenak behin betikoak ez direla, aldiz jakindakoaren antolaketa berria etengabe egin behar dela erakutsi zuen.
1905ean erlatibitatearen teoria berezia argitaratu zuen[5] eta 1915ean, erlatibitatearen teoria orokorra. Bi teoriek fisikan berebiziko iraultza ekarri zuten, newtondar mekanika hautsi baitzuten; Einsteinek ordura arteko espazio eta denboraren kontzeptuak guztiz berritu zituen. 1921. urtean, Fisikako Nobel Saria jaso zuen, baina ez haren ekarpen nagusiagatik, teoria kuantikoa garatzeko ezinbestekoa izango zen efektu fotoelektrikoa esplikatzeagatik baizik.[6]
Bizitza eta ibilbidea
aldatuGaztaroa eta hezkuntza
aldatuAlbert Einstein Ulm-en jaio zen, Alemaniar Inperioko Württemberg-en, 1879ko martxoaren 14an. Bere gurasoak Hermann Einstein, saltzailea eta ingeniaria, eta Pauline Koch izan ziren. 1880an familia Munichera joan zen bizitzera, eta Einsteinen aitak eta bere osaba Jakobek Elektrotechnische Fabrik J. Einstein & Cie enpresa sortu zuten, korronte zuzenean oinarritutako ekipamendu elektrikoak fabrikatzen zituena.[7]
Einsteindarrak Ashkenazi judu ez praktikanteak ziren, eta Albert bost urtetik aurrera Municheko oinarrizko eskola katolikora joan zen, hiru urtez. Zortzi urte zituela, Luitpold Gimnasiora (gaur egun Albert Einstein Gimnasioa izenarekin ezagutzen da), lehen eta bigarren hezkuntzako ikasketak burutu zituen, zazpi urte beranduago Alemaniar Inperioa utzi zuten arte.[8]
1894an, Hermannen eta Jakoben enpresak Municheko hiria argiztapen elektrikoz hornitzeko lehiaketa galdu zuten, finantziazioa falta zitzaielako beren ekipamendua korronte zuzeneko (DC) estandarretik eraginkorragoa zen korronte alternora (AC) bihurtzeko.[9] Lehia galtzeak Municheko fabrika saltzea behartu zuten. Negozio bila, Einstein familia Italiara joan zen bizitzera, lehenik Milanera eta hilabete batzuk geroago Paviara. Familia Paviara aldatu zenean Einsteinek 15 urte zituen,eta Munichen jarraitu zuen Luitpold Gimnasioan ikasketak bukatzeko. Aitak ingeniaritza elektrikoa ikastea nahi zuen, baina Einsteinek agintariekin talka egin zuen, eta eskolaren erregimen eta irakasteko metodoaren aurka egin zuen. Gerora idatzi zuen ikasteko espiritua eta pentsamendu sortzailea galdua zela, buruz ikastea behartzen zituztelako. 1894ko abenduaren amaieran, Italiara bidaiatu zuen familiarekin bat egiteko Pavian, ikastetxean mediku baten agiri bat erabilita uzten joateko.[10] Italian egon zen bitartean, saiakera labur bat idatzi zuen "Ether eremuaren ikerketa eremu magnetikoan" izenburuarekin.[11][12]
Einstein txikitatik beti nabarmendu zen matematikan eta fisikan, matematikako mailara ikaskideek baino askoz azkarrago iritsiz. Hamabi urteko Einsteinek uda bakar batean aljebra eta geometria euklidearra bere kasa ikasi zituen. Halaber, Einsteinek 12 urte zituela Pitagorasen teoremaren jatorrizko froga berez aurkitu zuen.[13] Familiako tutorea zen Max Talmudek esan zuen: ”12 urteko Einsteini geometria testuliburua eman ondoren, denbora gutxian liburu osoa landu zuen. Gero, goi-mailako matematiketara dedikatu zen ... Laster bere talentu matematikoa hain altua zenez, ezin nion jarraitu".[14] Geometria eta aljebrarako zuen zaletasunak hamabi urte zituela sinetsita zegoen natura "egitura matematikoa" dela ulertu zitekeela. Einstein 12 urterekin hasi zen bere kasa kalkulua ikasten, eta 14 urte zituenean "kalkulu integral eta diferentzialak" menderatu zituen.[15]
13 urterekin, filosofia (eta musika)[16] serioago interesatu zitzaionean, Einsteinek Kanteren Arrazoimen Hutsaren Kritika irakurri zuen, eta Kant bere filosofo gogokoena bihurtu zen, bere tutorea: "Garai hartan oraindik mutikoa zela, hamahiru urte baino ez zituen, Kanten lana garbia zen berarentzat, nahiz eta jende arruntarentzat ulertezina izan".[17]
1895ean, 16 urte zituela, Einstein-ek Zürich-eko Suitzako Eskola Politekniko Federalerako (gero Eidgenössische Technische Hochschule, ETH) sarrera azterketak egin zituen. Ez zuen azterketaren zati orokorrean eskatutako estandarra lortu,[18] baina fisika eta matematikako aparteko kalifikazioak lortu zituen.[19] Eskola politeknikoko nagusiaren aholkua jarraituz, Argoviako (Suitza) kantonamenduko Aarau ikastetxera joan zen, eta 1895-1896 urteetan, bigarren hezkuntzako ikasketak burutu zituen. Jost Winteler irakaslearen familian hartu zuen ostatu, eta Marie bere alabaz maitemindu zen. Handik denbora batera, Alberten arreba Maja, Wintelerren Paul semearekin ezkondu zen.[20] 1896ko urtarrilean, aitaren oniritziarekin Einsteinek Württembergeko Alemaniako Erresumako herritartasuna utzi zuen, soldadutza ekiditeko. [21]1896ko irailean, Suitzako selektibitatea gainditu zuen batezbesteko nota onekin, fisikako eta matematikako irakasgaietan goieneko 6koa lortuz, 1 eta 6ko eskalan.[22] 17 urterekin Züricheko politeknikoan matrikulatu zen, matematika eta fisika ikasteko lau urteko diplomaturan. Marie Winteler, urte bete zaharragoa zelarik, Suitzako Olsbergera joan zen bizitzera, irakasle postu batera.[20]
Einsteinen emaztea izango zena, 20 urteko Mileva Marić serbiarra, urte hartan matrikulatu zen baita eskola politekniko berean. Matematika eta fisika diplomaturako emakume bakarra zen, sei ikasleen artean. Hurrengo urteetan, Einsteinen eta Marićen adiskidetasuna erromantizismora garatu zen, eta elkarrekin irakurtzen zituzten eskolaz kanpoko fisikaren inguruko gaiak. Hain zuzen, Einsteinek gero eta interes handiagoa hartzen zuenak. 1900ean, Einsteinek matematika eta fisikako azterketak gainditu zituen, eta diploma federala eman zioten.[23] Esan izan da Marić Einsteinekin lankidetzan aritu zela 1905eko artikulu ospetsuetan,[24][25] Annus Mirabiliseko artikuluak izenarekin ezagutzen direnak, baina gaia aztertu duten fisikako historialariek ez dute inolako frogarik aurkitzen ekarpen garrantzitsurik egin zuela esateko.[26][27][28][29]
Ezkontzak eta seme-alabak
aldatuEinstein eta Mileva Marić-en arteko korrespondentzia goiztiarra aurkitu eta argitaratu zuten 1987an. Bikoteak "Lieserl" izeneko alaba bat izan zuen, 1902ko hasieran jaioa, Marić bere gurasoekin batera zegoen Novi Sad-en. Marić Suitzara ume barik itzuli zen, zeinen benetako izena eta patua ez dira ezagutzen. Einsteinen 1903ko iraileko gutunaren edukiak iradokitzen zuen neskatoa adopzioari utzi zuela, edo eskarlatinaz haurtzaroan hil zela.[30][31]
Einstein eta Marić 1903ko urtarrilean ezkondu ziren. 1904ko maiatzean, Hans Albert semea izan zuten Bernan (Suitzan), eta bigarren semea Eduard Zürichen jaio zen 1910eko uztailean. Bikotea Berlinera joan zen 1914ko apirilean, baina Marić Zürichera itzuli zen beren semeekin, Einsteinen erakarpen erromantiko nagusia Elsa lehengusina zela jakin zuenean.[32] 1919ko otsailean dibortziatu ziren, bost urtez bananduta bizi ondoren.[33] Eduardek 20 urterekin depresioak izan zituen, eta eskizofrenia zuela diagnostikatu zioten.[34] Amak zaindu zuen, eta asiloetan ere sartu zuten hainbat alditan. Azkenean, Marić hil ondoren betiko geratu zen asiloan.[35]
2015ean agerian jarri ziren eskutitzetan, Einsteinek Marie Winteler lehen maitasunari ezkontzaz eta beretzat zituen barne sentimenduaz idatzi zion. 1910ean honakoa idatzi zion, bere emaztea bigarren semearen haurdun zegoela: "Zurekin pentsatzen dut bihotzez maiteminduta minutu guztietan, eta zorigaiztokoa naiz soilik gizon bat egon daitekeen bezala". "Erratutako maitasuna" eta "galdutako bizitza" aipatzen zituen Marierekiko maitasuna kontutan hartuz.[36]
Einstein Elsa Löwenthalekin ezkondu zen 1919an,[37][38] 1912az geroztik harremana izan ondoren.[39] Amaren aldetik lehen lehengusina zen, eta aitaren aldetik bigarren lehengusina. Estatu Batuetara emigratu zuten 1933an. Elsari bihotzeko eta giltzurruneko arazoak diagnostikatu zizkioten 1935ean, eta 1936ko abenduan zendu zen.[40]
Adiskideak
aldatuEinsteinen lagun ezagunen artean honakoak zeuden: Michele Besso, Paul Ehrenfest, Marcel Grossmann, János Plesch, Daniel Q. Posin, Maurice Solovine eta Stephen Wise.[41]
Patenteen bulegoa
aldatu1900. urtean graduatu ondoren, Einsteinek ia bi urte frustragarri eman zituen irakasle lanpostu baten bila. Suitzako herritartasuna eskuratu zuen 1901eko otsailean,[10] baina arrazoi medikoengatik ez zuten soldadutzara deitu. Marcel Grossmannen aitaren laguntzarekin, Bernan lan bat ziurtatu zuen Jabetza Intelektualeko Bulego Federalean, patenteen bulegoan,[42] [43] aztertzaile laguntzaile bezala.[44]
Einsteinek patente ezberdinen eskaerak ebaluatzen zituen, hala nola legarren sailkatzaile bat eta idazmakina elektromekanikoa.[45] 1903an Suitzako Patenteen Bulegoko kargua iraunkorra bihurtu zen, nahiz promozionatu gabe egon, "makinen teknologia erabat menperatu" arte.[46]
Patenteen bulegoan egin zuen lan gehiena seinale elektrikoen transmisioari eta denboraren sinkronizazio elektriko-mekanikoari buruzkoa zen. Bi arazo tekniko horiek azkenean Einsteinen pentsamendu esperimentuetan nabarmen agertzen dira, argiaren izaerari eta bere ondorio erradikaletara eraman zituen espazioaren eta denboraren arteko oinarrizko loturetan.[47]
Bernan ezagutu zituen lagun batzuekin, Einsteinek eztabaida talde txiki bat sortu zuen 1902an. "The Olympia Academy" izen burlatia jarri zioten, eta zientzia zein filosofiaz eztabaidatzeko aldizka elkartzen ziren. Irakurgaiak Henri Poincaré, Ernst Mach eta David Humeren lanak zituzten irakurgaien artean, eta horiek eragina izan zuten bere ikuspegi zientifiko eta filosofikoan.[48]
Lehen artikulu zientifikoak
aldatu1900. urtean, Einsteinen "Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen" ("Kapilaritatearen fenomenoaren ondorioak") “Annalen der Physik” aldizkarian argitaratu zen.[49][50] 1905eko apirilaren 30ean, Einsteinek tesia burutu zuen Fisika Esperimentaleko irakaslea zen Alfred Kleinerekin aholkulari bezala zuela. Ondorioz, Einsteinek Züricheko Unibertsitateko doktore titulua lortu zuen, “Neurri Molekularren Zehaztapen Berria” ikerkuntzari esker.[51][52]
Urte hari, Einsteinek 26 zituela, annus mirabilis („urte harrigarria“) deitu izan zaio. Lau lan berri argitaratu zituen: efektu fotoelektrikoari buruz, Browndar higidurari, erlatibitate bereziari, eta masaren eta energiaren baliokidetasunari, mundu akademikoan entzutetsuak bilakatu zirenak.
Karrera akademikoa
aldatu1908rako, zientzialari garrantzitsu bezala zegoen onartua, eta Bernako Unibertsitateko irakasle izendatu zuten. Hurrengo urtean, Züricheko Unibertsitatean elektrodinamikaren eta erlatibitatearen printzipioari buruzko hitzaldi bat eman ondoren, Alfred Kleinerrek gomendatu egin zuen, fakultatean fisika teorikoan katedra berri bat sortzeko. 1909an Einstein katedradun elkartua izendatu zuten.[53]
Katedradun oso Pragako Charles-Ferdinand Unibertsitatean bilakatu zen 1911ko apirilean, eta horretarako Austria-Hungariako Inperioan herritartasuna onartu zuen.[54] Pragako egonaldian, 11 lan zientifiko idatzi zituen, horietako bost erradiazioaren matematika eta solidoen teoria kuantikoei buruz. 1912ko uztailean Züricheko bere alma materrera itzuli zen. 1912tik 1914ra arte, fisika teorikoko katedraduna izan zen ETH Zürichen, eta bertan mekanika analitikoa eta termodinamika irakatsi zituen. Orduan hainbat arlo ikertu zituen, esaterako etengabeko mekanika, beroaren teoria molekularra eta grabitatearen arazoa. Azken honetan, matematikaria eta adiskidea zen Marcel Grossmannekin lan egin zuen.[55]
1913ko uztailean, Berlinen zegoen Zientzien Prusiar Akademian kide izateko bozkatu zuten. Hurrengo astean Max Planck eta Walter Nernst Zürichen bisitatu zuten, akademian sartzeko konbentzitzeko, eta gainera, laster ezarriko zen Fisikako Kaiser Wilhelm Institutuko zuzendari kargua eskaini zioten.[56] (akademiako bazkide izateak soldata eta Berlingo Humboldt Unibertsitatean irakaslea izatea zekarren, klaseak emateko betebeharrik gabe). Uztailaren 24an ofizialki aukeratua izan zen akademian, eta hurrengo urtean Alemaniako Inperiora aldatzea onartu zuen.
Berlinera bizitzera joateko erabakian, halaber, Elsa lehengusuaren ondoan bizitzeko aukera ematen ziola zegoen, berarekin harreman erromantikoa garatu zuenez. 1914ko apirilean akademian eta Berlingo Unibertsitatean sartu zen.[57] Urte hartan Lehen Mundu Gerra piztu zenean, Kaiser Wilhelm Physics Instituteko egitasmoak bertan behera geratu ziren. Institutua berriro 1917ko urrian zabaldu zen, Einstein zuzendari bezala zegoela.[58] 1916an, Einstein Alemaniako Elkarte Fisikoko lehendakari aukeratu zuten (1916-1918).[59]
Einstein-ek 1911n egin zituen kalkuluak oinarritzat hartuta, bere erlatibitate orokorraren teoria berriari buruz, beste izar batzuetako argia eguzkiaren grabitatearen arabera okertu beharko litzatekeela artikulua idatzi zuen. Iragarpen hori Sir Arthur Eddingtonek baieztatu zuen 1919ko maiatzaren 29an izan zen eguzki eklipsean. Behaketa horiek nazioarteko komunikabideetan argitaratu ziren, Einstein mundu osoan ospetsu bihurtuz. 1919ko azaroan 7an, The Times egunkari britainiar nagusiak izenburu bat inprimatu zuen: „Iraultza zientzian – Unibertsoaren teoria berria – Ideia newtoniarrak gaitzetsita“ ("Revolution in Science – New Theory of the University – Newtonian Ideas Overthrown").[60]
1920an, Errege Herbehereetako Artee eta Zientzien Akademiako atzerriko kidea bihurtu zen.[61] 1922an, Fisikako Nobel saria man zioten “Fisika teorikoari eskaini zion zerbitzuengatik, batez ere efektu fotoelektrikoaren legearen aurkikuntzagatik".[62] Erlatibitatearen teoria orokorra zertxobait eztabaidagarria zen oraindik, eta aipamenak ez du aipatutako lan fotoelektrikoa azalpen bezala hartzen, legearen aurkikuntza gisa baizik. Fotoien ideia kanpoan geratzen zen, eta onarpen unibertsala soilik 1924an lortu zuen, SN Bose-k Planck espektroaren deribazioa agertu zuenean. Einstein Errege Elkartearen (Royal Society ForMemRS) atzerriko kide aukeratu zuten 1921ean,[63] eta baita Copley domina jaso zuen bertan 1925ean.
1921–1922: Atzerrira egindako bidaiak
aldatuEinstein New Yorkera lehenengo aldiz 1921eko apirilean joan zen, eta bertan John Francis Hylan alkatearen ongietorri ofiziala jaso zuen. Ondoren, hiru aste eman zituen bertan hitzaldiak ematen eta harreratan parte hartzen. Columbiako Unibertsitatean eta Princetongo Unibertsitatean hainbat hitzaldi ematera joan zen eta Washingtonen, Zientziako Akademia Nazionaleko ordezkariekin batera joan zen Etxe Zurira egin zuten bisitan. Europara itzuli zenean, Viscount Haldane britainiar politikari eta filosofoaren gonbidatua izan zen Londresen. Bertan, hainbat zientifiko, intelektual eta politikorekin bildu zen, eta Londresko King's Collegen hitzaldia eman zuen.[64][65]
1922an, bidaiak Asiara eta gero Palestinara eraman zituen, sei hilabeteko txango eta hitz egiteko biraren baitan. Singapur, Sri Lanka eta Japonia bisitatu zituen, hitzaldi sorta bat emanaz milaka japoniarrei.[66] Bere lehen hitzaldi publikoaren ondoren, enperadoreak ezagutu zituen Imperial Palace-en, eta milaka pertsona joan ziren ikustera.
Einsteinek Ekialde Urruneko bidaiengatik ezin izan zuen pertsonalki jaso Fisikako Nobel Saria Stockholmeko sari banaketan 1922ko abenduan. Bere ordez, hitzaldia diplomatiko alemaniar batek eman zuen, Einstein Zientzialaria goretsiz eta baita nazioarteko bakezale eta ekintzaile bezala ere.[67]
Bere itzulera bidaian, 12 egun eman zituen Palestina bisitatzen, eskualde horretara egindako bisita bakarrean. Estatu burua izan balitz bezala agurtu zuten, fisikaria baino, kanoi-agur eta guztiz Sir Herbert Samuel britainiar goi komisarioaren etxera iritsi zenean. Harrera batean, eraikina jendez gainezka zegoen ikusi eta entzun nahi zuten jendez. Einsteinek ikusleei eskainitako hitzaldian, zorionak adierazi zituen judu jendea munduan indar gisa ezagutzen hasia zelako.[68]
1923an bi astez Espainia bisitatu zuen, Santiago Ramón y Cajalekin ere bilduz, eta Alfonso XIII. erregearen diploma jaso zuen, Espainiako Zientzien Akademiako kidea izendatuz ondoren. 1922tik 1932ra, zientzialari, ikertzaile, irakasle, artista eta intelektualen nazioarteko trukea sustatzeko sortutako Genevako Nazioarteko Lankidetza Intelektualaren Batzordeko kidea izan zen.[69][70]
1930–1931: AEBetara bidaia
aldatu1930eko abenduan, Einsteinek bigarren aldiz bisitatu zuen Estatu Batuak, hasiera batean bi hilabeteko lan-bisita gisa prestatua baitzuen Kaliforniako Teknologia Institutuan ikertzaile gisa. AEBetara egindako lehen bidaian jaso zuen arreta nazionalaren ondoren, berak eta bere arduradunak pribatutasuna babestea zuten helburu. Sariak jasotzeko edo jendaurrean hitz egiteko telegramak eta gonbidapenak bazituen ere, guztiak baztertu zituen.[71]
New Yorkera iritsi ondoren, Einstein hainbat lekutara eta ekitaldietara eraman zuten, eta hurrengo egunetan, hiriaren giltzak eman zizkion Jimmy Walker alkateak, eta Columbia Unibertsitateko presidentea ezagutu zuen, Einstein "gogoaren monarka agintaria" izendatuz.[72] Harry Emerson Fosdickek, New Yorkeko Riverside Elizako parokoak, elizara erakutsi zion, eta sarreran zutik zegoen Einsteinek tamaina osoko estatua erakutsi.[72]
Ondoren Kaliforniara bidaiatu zuen, Caltech presidentea eta Robert A. Millikan Nobel sariduna ezagutuz bertan. Millikanekin zuen adiskidetasuna "baldarra" izan zen, Millikanek "militarismo abertzalearen atsekabea" baitzuen, Einstein bakezale nabarmena zen birtartean. Caltecheko ikasleei zuzendutako hitzaldian, Einsteinek adierazi zien zientziak sarritan mesede baino kalte gehiago egiten zuela.[73]
Gerraren aurkako sentimendunak Einsteinek Upton Sinclair egilearen eta Charlie Chaplin zinegilearen lagun izatera ere eraman zuen, bien bakezaletasunagatik.[74]
1933: Immigrazioa AEBetara
aldatu1933ko otsailean, Estatu Batuetako unibertsitateetan bisitan zegoela jakin zuen ezin zela Alemaniara itzuli, Alemaniako kantziler berria Adolf Hitlerren nazien boterearen hazkundearekin.[75][76] Elsa emaztearekin martxoan Europara itzuli zen, eta bidaian zehar jakin zuten Reichstag alemaniarrak Alemaniako lege berriekin Hitlerren gobernua de facto lege diktadura bihurtu zuten. Naziek bere etxea konfiskatu zutenez, Belgikako Anberesen lehorreratu ziren. Berehala Alemaniako kontsulatura joan zen, bere pasaportea entregatuz eta formalki uko eginez Alemaniako herritartasunari.[77] Geroago, naziek bere etxea Hitlerren Gazteen kanpamendu bihurtu zuten.[78]
Errefuxiatuen estatusa
aldatu1933ko apirilean, Alemaniako gobernu berriak juduek kargu ofizialik ez edukitzeko legeak onartu zituen, unibertsitateetako irakaskuntza barne. Gerald Holton historialariak azaldu du nola: "bere lankideek ia ez zuten protestarik egin”, eta milaka zientzialari juduek bat-batean beren unibertsitateko karguak uztera behartuak izan ziren, eta enplegatu zituzten erakundeen zerrendetatik beraien izenak kendu zituzten.[77]
Hilabete geroago, Einsteinen lanak Alemaniako Ikasleen Batasunak zuzendutako nazien helburuen liburuen artean zeuden, Joseph Goebbels propaganda ministro naziak aldarrikatu zuenez, "judu intelektualismoa hilda dago".[79] Alemaniako aldizkari batek etsaien zerrendan sartu zuen, esaldi hau gehituz, "oraindik zintzilikatu gabe", eta 5.000 dolar eskaini zituen bere buruagatik.[80] Alemaniatik Ingalaterrara emigratu zuen Max Born fisikari eta lagunari idatzi zion ondorengo eskutitz batean, Einsteinek honako hau idatzi zuen: "... Aitortu behar dut haien basakeria eta koldarkeria maila, sorpresa bezala iritsi zaidala".[81]
Einstein etxe iraunkorrik gabe zegoen orduan, jakin gabe non biziko zen eta non lan egin, eta hala ere, kezkatuta zegoen oraindik Alemanian zeuden beste zientzialari batzuen patuaz. Belgikako etxe bat alokatu zuen De Haanen, eta bertan bizi izan zen hilabete batzuetan. 1933ko uztailean, Ingalaterrara joan zen Oliver Locker-Lampson britainiar komandantearen gonbidapen pertsonalarekin. Honek, Einstein Winston Churchillekin elkartzera eraman zuen, eta geroago Austen Chamberlain eta Lloyd George lehen ministro ohiarekin. Einsteinek judu zientzialariak Alemaniatik ekartzen laguntzeko eskatu zien. Churchillek berehala erantzun zuen, eta bere lagun Frederick Lindemann fisikaria Alemaniara bidali zuen zientzialari juduak bilatzeko eta britainiar unibertsitateetan kokatzeko.[82] [83]
Einstein beste nazio batzuetako buruzagiekin ere harremanetan jarri zen, tartean İsmet İnönü Turkiako lehen ministroa. Ondorioz, burua salbatu zuten Turkiako gonbidatu juduak, 1.000 zientifikotik gora izan ziren.[84]
Locker-Lampsonek eskaera bat ere aurkeztu zuen britainiar parlamentuan Einsteini herritartasuna emateko, "munduko herritar gisa".[85][86][87] Ahaleginak huts egin zuen, eta Einsteinek Princetongo Unibertsitateko Institute for Advanced Studies-ek aurretik egina zion eskaintza onartu zuen, bertako egoiliar bilakatuz.[88]
Ikerketa Aurreratuen Institutuan egoiliar
aldatu1933ko urrian, Einstein AEBetara itzuli zen eta Ikerketa Aurreratuen Institutuan kargu bat hartu zuen, adieraziz Alemania nazitik ihesi zihoan zientzialarietako bat bilakatu zela.[89][85] Garai hartan, Estatu Batuetako unibertsitate gehienek, Harvard, Princeton eta Yale barne,[90] judu irakasle edo ikasle minimoak zituzten, juduen kuoten ondorioz. 40. hamarkadaren amaiera arte iraun zuen egoerak.[91]
Einsteinek oraindik ez zuen erabaki bere etorkizunari buruz, Europako hainbat unibertsitatetako eskaintzak izan zituelako, besteak beste Oxfordeko Christ Church unibertsitateak. Azken honetan 1931ko maiatzaren eta 1933ko ekainaren artean egona zen hiru aldi laburretan, eta 5 urteko irakaslea izatea eskaini zitzaion.[92][93] Baina 1935ean Estatu Batuetan finkatzea erabaki zuen, bertako herritartasuna eskatuz.[94][85]
Bigarren Mundu Gerra eta Manhattan proiektua
aldatu1939an, Hungariako zientzialari talde bat, Leó Szilárd fisiko emigratua tartean, Washington alertan jartzen saiatu ziren naziak bonba atomikoa ikertzen ari zirelakoan. Taldearen abisuak ez ziren kontutan hartu. Einstein eta Szilárdek, Edward Teller eta Eugene Wigner bezalako beste errefuxiatu batzuekin batera, "beraien erantzukizuna iruditu zitzaien amerikarrei ohartaraztea alemaniar zientzialariek bonba atomikoa eraikitzeko lasterketa irabazi zezaketela, eta ohartaraztea Hitler horrelako arma bat erabiltzeko prest zegoela.[95][96] AEBek arriskuaren jakitun izan zezaten, 1939ko uztailean, Europan Bigarren Mundu Gerra hasi baino hilabete batzuk lehenago, Szilárdek eta Wignerrek Einstein bisitatu zuten bonba atomikoen aukera azaltzeko. Einsteinek, bakezale izanik, erantzun zien inoiz ez zuela aukera hori kontuan hartu.[97] Roosevelt Presidenteari eskutitz bat bidaltzeko laguntza ematea eskatu zioten, AEBek arreta jarri eta armamentu nuklearren ikerketa propioa egitea gomendatuz.
Uste da eskutitza AEBek arma nuklearrei buruzko ikerketa serioak egiten hasteko suspergarria izan zela. Handik gutxira, AEBak Bigarren Mundu Gerran sartu ziren.[98] Eskutitzaz gain, Einsteinek Belgikako Errege Familiaren harremanak erabili zituen Etxe Zuriaren Obal Bulegora ordezkari pertsonal bezala aurkezteko.[99] Batzuek diote Einsteinen eskutitzaren eta Rooseveltekin egindako bileren ondorioz, AEBak bonba garatzeko "lasterketan" sartu zirela, bere "baliabide material, finantzario eta zientifiko eskerga" erabiliz, Manhattan Proiektua hasteko.
Einsteinentzat "gerra gaixotasun bat zen ... [eta] gerrarekiko erresistentzia eskatu zuen". Roosevelti bidalitako eskutitza sinatuz, batzuk diote bere printzipio bakezaleen aurka joan zela. 1954an, hil baino urtebete lehenago,[100] Einsteinek Linus Paulingi adiskide zaharrari honakoa esan zion: "Akats handi bat egin nuen nire bizitzan, Roosevelt presidenteari bidalitako eskutitza izenpetu nuenean bonba atomikoak egitea gomendatuz; baina bazegoen justifikazioren bat, alemaniarrek egingo luketen arriskua."[101]
AEBetako herritartasuna
aldatuEinstein estatubatuar herritarra 1940an bilakatu zen. Ikasketa Aurreratuen Institutuan (Princeton, New Jersey), bere karreran hasi eta gutxira, Europaren aldean, Amerikaren kulturako meritokrazia eskertu zuen. Oztopo sozialik gabe "pertsonek nahi zutena esateko eta pentsatzeko eskubidea zutela" aitortu zuen, eta ondorioz, pertsonak bultzatuak ziren sormen handiagoa garatzera, bere hezkuntza goiztiarretik baloratzen zuen ezaugarri bat zelako.[102]
Einsteinek „Princetoneko Pertsona Beltzen Garapenerako Elkarte Nazionalarekin“ (NAACP) bat egin zuen, eta bertan afroamerikarren eskubide zibilen aldeko kanpainak egin zituen. Arrazakeria Amerikaren "gaixotasunik larriena" zela esan zuen, "belaunaldi batetik bestera" igarotzen zuela ikusirik.[103][104] Parte hartzearen baitan, WEB Du Bois eskubide zibilen aldeko ekintzailearekin idazten zen, eta bere izenean lekukotasuna emateko prest agertu zen 1951ko epaiketan.[105] Einstein Du Boisen lekuko gisa agertzeko eskaini zuenean, baina epaileak kasua etetea erabaki zuen.[106]
1946an Einsteinek Pennsylvaniako Lincoln unibertsitatea bisitatu zuen, historikoki unibertsitate beltza, eta ohorezko titulua eman zioten Lincoln Estatu Batuetako lehen unibertsitatea izan zen afroamerikarrei unibertsitateko tituluak eman zizkietenak; ikasle ohien artean Langston Hughes eta Thurgood Marshall daude). Amerikar arrazakeriari buruzko hitzaldia eman zuen, gaineratuz ez zuela „horren inguruan lasai egoteko asmorik“.[107] Princetoneko bizilagun batek gogoratzen zuen Einsteinek behin ikasle beltz baten klaseak ordaindu zituela.[106]
Bizitza pertsonala
aldatu
Kausa sionistak laguntzen
aldatu1925ean ireki zen Jerusalemgo Unibertsitatea eratzeko Einstein buru izan zen laguntza emateko taldean, eta bere lehen Gobernu Batzordean egon zen. Aurretik, 1921ean, Chaim Weizmann biokimikaria eta Munduko Sionisten Erakundeko presidentea zenak aurreikusitako unibertsitaterako dirua biltzen laguntzeko eskatu zion. Hasierako programen inguruko hainbat iradokizun ere aurkeztu zituen.[108]
Horien artean, landu gabeko lurrak finkatzeko Nekazaritza Institutua sortzea gomendatu zuen lehenik. Bere ustez horri jarraitu beharko lieke Kimikako eta Mikrobiologiako Institutu bana, malaria bezalako etengabeko epidemien aurka borrokatzeko, berarentzat herrialdearen herenaren garapena ahultzen zuen "gaitza".[109] Eta Ekialdeko Ikasketen Institutua eratzea, hebreeraz eta arabieraz emandako hizkuntza ikastaroak barne, herrialdeko esplorazio zientifikorako eta monumentu historikoetarako ere garrantzitsua izan zen.
Urte batzuetara Chaim Weizmann Israelgo lehen presidentea bilakatu zen. 1952ean zendu zenean, David Ben-Gurion lehen ministroak Einsteini eskaini zion Israelgo presidente kargua, gehienetan zeremonia-kargua zena.[110][111] Eskaintza Israelgo enbaxadoreak Washingtonen, Abba Ebanek aurkeztu zion, azalduz "juduak herriak edozein seme-alabetan izan dezakeen errespeturik sakonena" biltzen zuela.[112] Einsteinek uko egin zion eskaerari, eta bere erantzunean "oso hunkituta" zegoela idatzi zuen, eta "era berean triste eta lotsatuta" egon arren, ezin zuela onartu.[113]
Musikarenganako maitasuna
aldatuOso gazte hasi zen musikarenganako estimua garatzen. Bere aldizkari berantiarretan honako hau idatzi zuen: "Fisikaria izan ez banintz, ziurrenik musikaria izango nintzateke. Musikan askotan pentsatzen dut. Nire ametsak musikazkoak dira. Nire bizitza musika aldetik ikusten dut ... Bizitzan poztasun gehien musikatik lortzen dut".[114][115] Amak pianoa nahiko ondo jotzen zuen, eta bere semeak biolina ikastea nahi zuen, musikari maitasuna irakasteko ez ezik, alemaniar kulturara bereganatzen lagunduko ziolako. Leon Botstein zuzendariaren arabera, Einstein 5 urte zituenean hasi zen jotzen. Hala ere, adin horretan ez omen zuen gozatu.[116]
13 urte bete zituenean, Mozarten biolina sonatak aurkitu zituen, eta ondorioz Mozarten konposizioekin maitemindu musika gogoz ikasi zuen. Einsteinek bere kasa ikasi zuen "inoiz sistematikoki praktikatu gabe". "Maitasuna irakasle hobea zela, betebehar zentzua baino" esaten zuen.[116] 17 urte zituela, Aarau ikastetxeko azterketari batek entzun zion Beethovenen biolin sonatak jotzen. Aztertzaileak adierazi zuenez, bere jotzeko eraren "ikuspen aparta" nabarmendu zuen. Aztertzailea hunkitu zuena, Einsteinek "musikarekiko maitasun sakona erakutsi zuen, gutxik zuten kalitatea. Musikak ikasle honentzat ezohiko esanahia zuen".[116]
Musikak eginkizun funtsezkoa eta iraunkorra izan zuen Einsteinen bizitzan garai hartatik aurrera. Musikari profesionala bihurtzearen ideia inoiz ez zen izan buruan, baina ganbera musika jotzaile profesional batzuekin aritzen zen batzuetan, eta publiko eta lagun pribatuentzat jotzea gustatzen zitzaion. Ganbera musika bere bizitza sozialean ohikoa izan zen Bernan, Zurichen eta Berlinen bizi izan zen bitartean, eta beste batzuen artean, Max Planck eta bere semearekin jotzen zuen.[117][118]
1931n, Kaliforniako Teknologia Institutuan ikerketak egiten aritu zen bitartean, Los Angelesko Zoellner familiako kontserbatorioa bisitatu zuen. Bertan, Beethoven eta Mozarten zenbait lan jo zituen Zoellner Quarteteko kideekin.[119][120] Bere bizitzaren bukaeran, Juilliard Quartet gazteek Princeton bisitatu zutenean, biolina jo zuen beraiekin, eta laukotea "Einsteinen koordinazio eta intonazio mailarekin harrituta" zegoen.[116]
Ikuspegi politiko eta erlijiosoak
aldatu1918an, Einstein Alemaniako Alderdi Demokratako kide sortzaileetako bat izan zen, alderdi liberala.[121] Hala ere, geroago bere bizitzan, Einsteinen ikuspegi politikoa sozialismoaren aldekoa zen, eta kapitalismoarekiko kritikoa, "Zergatik sozialismoa?" saiakeran zehaztu zuen bezala.[122][123] Einsteini sarri eskatzen zioten fisika teorikoarekin edo matematikarekin zerikusirik ez zuten gaiei buruzko epaiak eta iritziak emateko. Gobernu global demokratiko baten ideia defendatzen zuen, mundu mailako federazio baten esparruan estatuen boterea egiaztatuko zuena.[124] FBIk Einsteini buruzko dosier sekretua sortu zuen 1932an, eta heriotzarako FBIko bere fitxategia 1.427ko orrialdekoa zen.[125]
Mahatma Gandhik izugarri hunkitu zuen, eta eskutitzak trukatu zuen berarekin. Horietako baten, "etorkizuneko belaunaldien eredua" deitu zion.[126]
Einsteinek bere ikuspegi espirituala izan zuen hizpide jatorrizko idazlan eta elkarrizketen sorta zabal baten.[127] Adierazi zuen Baruch Spinozaren filosofiaren jainko panteista inpertsonalari sinpatia ziola.[128] Ez zuen sinesten Jainko pertsonal batean, gizakien patuez eta ekintzekin arduratzen zena, eta ikuspegia hori inozo bezala deskribatu zuen. Hala ere argitu zuen "ni ez naiz ateoa", nahiago zuelako bere burua agnostikotzat jo,[128] edo "sakonki sinesten ez zuen erlijiosoa".[129] Geroko bizitzan sinesten ote zuen galdetuta, Einsteinek erantzun zien: "Ez... Eta bizitza bat nahikoa da niretzat".[129]
Einstein Erresuma Batuan zein AEBetan erlijio ez diren humanista eta kultura etikoko taldeekin erlazionatu zen. New Yorkeko Lehen Elkarte Humanistako aholkulari batzordean aritu zen,[130] eta Britainia Handiko Elkarte Arrazionalistako ohorezko bazkidea zen; bertan „New_Humanist“ aldizkaria argitaratzen zen. New Yorkeko Kultura Etikoko Elkartearen hirurogeita hamabosgarren urteurrena zela eta, adierazi zuen Kultur etikoaren ideiak, bere kontzepzio pertsonala gorpuzten zuen idealismo erlijiosoan baliotsuena eta iraunkorrena zela. Azpimarratu zuen, "kultura etikorik" gabe ez dagoela gizateriarentzako salbaziorik.[131]
Eric Gutkind filosofoarentzako eskuz idatzitako orrialde bat eta erdiko eskutitz baten, Princetonen 1954ko urtarrilaren 3an idatzia, hil baino hamabost hilabete lehenago, Einsteinek honakoa idatzi zion: „Jainkoa hitza niretzat gizakien ahultasunen produktua eta espresioa, eta Biblia elezahar zoragarri baina oraindik nahiko primitiboen bilduma da. Inolako interpretaziorik, arina izan arren, ezin dit ezer aldatu. [...] Niretzat judu-erlijioak, beste erlijio guztiak bezala, ustezko haurtzaroaren gorpuzkera da. [...] Ezin dut haien inguruan [judu herria] "ezer aukeratua" ikusi“.[132]
Heriotza
aldatu1955eko apirilaren 17an, Einsteinek barruko odoljarioa izan zuen, sabeleko aneurisma aortikoa hausteak eraginda, aurretik 1948an Rudolph Nissenek kirurgikoki sendotu izan zuena.[133] Ospitalera, Israelgo Estatuaren zazpigarren urteurrena ospatzen ari zen telebistako agerraldi baterako prestatzen zebilen hitzaldi baten zirriborroa eraman zuen, baina ez zen amaitzeko lain bizi izan.[134]
Einsteinek kirurgiari uko egin zion, esanaz "Nahi dudanean joan nahi dut. Ez da gustukoa bizitza artifizialki luzatzea. Nire lana egina dago; joateko garaia da. Dotore egingo dut".[135] Princeton Ospitalean hil zen hurrengo egunean, 76 urterekin, lanera jarraituz ia azken une arte.[136]
Autopsian, Thomas Stoltz Harvey ospitaleko patologoak, burmuina kendu zion kontserbatzeko, bere familiaren baimenik gabe, etorkizuneko neurozientziak Einstein hain adimentsua bihurtu izana jakin ahal izateko itxaropenarekin.[137] Bere gorpua erraustu egin zuten, eta bere hausterreak aditzera eman ez zen leku batean sakabanatu ziren.[138][139]
1965eko abenduan UNESCOren egoitzan bere memoriari omenaldi bat eskaini zitzaion, eta emandako hitzaldian, J. Robert Oppenheimer fisikari nuklearrak, pertsona bezala Einsteini buruzko inpresioa laburbildu zuen: "Ia sofistikaziorik gabe bizi zen, eta erabat mundukoitasunik gabe... Beti zegoen berarekin garbitasun zoragarria, aldi berean haurrarena eta oso burugogorrarena zena".[140]
Ekinbide zientifikoa
aldatuBizitzan zehar, Einsteinek ehunka liburu eta artikulu argitaratu zituen.[141][142] 300 lan zientifiko baino gehiago eta 150 ez zientifiko argitaratu zituen.[143][144] 2014ko abenduan, unibertsitateek eta artxiboek Einsteinen artikuluak kaleratu zituzten, 30.000 jatorrizko dokumentu baino gehiago.[145][146] Izan zituen lorpen intelektualak eta originaltasunak, bere izena "Einstein" "jenio" hitzaren sinonimo bihurtzera eraman dute. Eginiko lanaz gain, beste hainbat zientzialariekin ere lankidetzan aritu zen, esaterako Bose–Einstein estatistiketan eta Einstein hozkailuan.[147][148]
1905 – Annus Mirabilisen artikuluak
aldatuAnnus Mirabilisen artikuluak lau dira: efektu fotoelektrikoari buruz (ondorioz teoria kuantikoa sortu zuen), Browndar higidura, erlatibitatearen teoria berezia, eta E = mc2. Einsteinek „Annalen der Physik“ aldizkari zientifikoan argitaratu zituen 1905ean. Lau artikulu horiek fisika modernoaren oinarriak finkatzen lagundu zituzten, eta espazioaren, denboraren eta materiaren iritziak aldatu zituzten. Hauek dira artikuluen ezaugari nagusiak:
Titulua: „Heuristiko ikuspegi bat argiaren ekoizpenari eta eraldaketari buruz“.
Arloa: Efektu fotoelektrikoa.
Argitaratua: 1905eko ekainaren 9an.
Adierazitakoa: Ebatzi gabeko puzzlea ebatzi da, energia kantitate diskretuetan (kuanta) trukatzen dela proposatuz.[149] Ideia hau teoria kuantikoaren garapen hasieran funtsezkoa izan zen.[150]
Titulua: „Likido geldi batean esekitako partikula txikien higidurari buruz, beroaren teoria zinetiko molekularrak eskatzen duen bezala“.
Arloa: Browndar higidura.
Argitaratua: 1905eko uztailaren 18an.
Adierazitakoa: Teoria atomikoaren gaineko ebidentzia enpirikoa azaldu du, fisika estatistikoaren aplikazioari eusten.
Titulua: „Mugitzen diren gorputzen elektrodinamikaren inguruan“.
Arloa: Erlatibitate berezia.
Argitaratua: 1905eko irailaren 26an.
Adierazitakoa: Maxwellek elektrizitatearen eta magnetismoaren inguruko ekuazioak mekanikaren legeekin uztartu zituen, mekanikan aldaketak sartuz, argiaren abiadura behatzailearen mugimendutik independentea dela frogatzen duten ebidentzia enpirikoetan oinarrituta.[151] "Eter argitsua" kontzeptuari ospea kendu zion.[152]
Titulua: „Gorputz baten inertzia energiaren edukiaren mende dago?“
Arloa: Materia-energiaren baliokidetasuna.
Argitaratua: 1905eko azaroaren 21ean.
Adierazitakoa: Materiaren eta energiaren baliokidetasuna, E = mc2 (eta inplizituki, grabitatearen argia "okertzeko" gaitasuna), "atseden-energiaren" existentzia, eta energia nuklearraren oinarria.
Mekanika estatistikoa
aldatuGorabehera termodinamikoak eta fisika estatistikoa
aldatuEinsteinek 1900an „Annalen der Physik“i aurkeztu zion lehenengo artikulua izan zen, erakargarritasun kapilarrari buruzkoa.[153] 1901an izan zen argitaratua "Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen" izenburuarekin, "Kapitalitatearen fenomenotik ateratako ondorioak" bezala itzultzen dena. 1902–1903an argitaratu zituen bi artikuluetan (termodinamikakoak) fenomeno atomikoak ikuspegi estatistikotik interpretatzen saiatu ziren. Artikulu horiek 1905eko Brownian mugimenduaren inguruko artikuluaren oinarria izan ziren. Horrek erakusten zuen brownien mugimendua molekulak existitzen diren froga irmo gisa interpreta daitekeela. 1903an eta 1904an egin zituen ikerketak batez ere tamaina atomiko finituak difusioaren fenomenoetan zuten eraginaz arduratu ziren.[154]
Opaleszentzia kritikoaren teoria
aldatuEinstein gorabehera termodinamikoen arazora itzuli zen, fluido baten dentsitate-aldaketen tratamendua bere puntu kritiko bezala hartuz. Normalean dentsitatearen gorabeherak energia askearen bigarren deribatuak kontrolatzen ditu dentsitatearekiko.[155] Puntu kritikoan, deribazio hori zero da, eta gorabehera handiak ekarriko ditu. Dentsitatearen gorabeheren eragina uhin-luzera guztietako argia sakabanatu egiten dela da, fluidoa esne zuria bezalakoa bihurtuz. Einsteinek Rayleigh-ren sakabanaketarekin erlazionatzen du hau, gorabeheraren tamaina uhin-luzera baino askoz txikiagoa denean gertatzen dena, eta zerua urdina zergatik den azaltzen duena. Einsteinek kuantitatiboki opaleszentzia kritikoa dentsitatearen gorabeheren tratamendu batetik eratu zuen, eta frogatu zuen bai efektuak bai Rayleighen sakabanaketak, materiaren konstituzio atomikotik sortzen direla.
.png)
Erlatibitate berezia
aldatuEinstein-en "Zur Elektrodynamik bewegter Körper" („Mugitzen diren gorputzen elektrodinamikaren inguruan“) 1905eko ekainean jaso zen, eta urte bereko irailean argitaratu. Maxwell-en ekuazioak (elektrizitatearen eta magnetismoaren legeak) eta mekanika newtondarraren legeen arteko gatazkak bateratu zituen, mekanikaren legeak aldatuz.[156] Behatoki moduan, aldaketa horien ondorioak abiadura handietan agerikoagoak dira (objektuak mugitzen ari dira ia argiaren abiaduran). Artikulu honetan garatutako teoria geroago Einsteinek erlatibitatearen teoria berezi gisa ezagutua izan zen.
Idazlan honek iragarri zuen, behatzailea mugitzen den marko baten ari bada neurtzen, erloju bat mugitzen den gorputz batek badarama, moteldu egiten dela dirudi, eta gorputza bera uzkurtu egiten dela higiduraren norabidean. Era berean, artikulu honek eter argitzearen ideia argudiatu zuen ez funtsezkoa zelakoan, garai hartan fisikaren entitate teoriko garrantzitsuenetariko bat izan arren.
Masa-energia baliokidetasunari buruzko bere artikuluan, Einsteinek E = mc2 sortu zuen bere erlatibitate-ekuazio berezien ondorioz.[157] 1905ean erlatibitateari buruz egindako lan hau eztabaidagarria izan zen urte askotan, baina fisiko garrantzitsuenek onartu egin zuten, Max Plancketik hasita.[158][159]
Einsteinek hasieran erlatibitate berezia zinematikaren arabera kokatu zuen (mugitzen diren gorputzen azterketa). 1908an, Hermann Minkowskik erlatibitate berezia termino geometrikoetan berrinterpretatu zuen, espazio-denboraren teoria bezala. Einsteinek Minkowskiren formalismoa onartu egin zuen 1915ean, erlatibitatearen teoria orokorrean.[160]
Erlatibitate orokorra
aldatuErlatibitate orokorra eta baliokidetasun printzipioa
aldatuErlatibitate Orokorra (GR) Einsteinek 1907 eta 1915 artean garatu zuen grabitatearen teoria da. Erlatibitate orokorraren arabera, masen arteko erakarpen grabitatorioa masa horiek espazioaren eta denboraren iraultzearen ondorio da. Erlatibitate orokorra astrofisika modernoan ezinbesteko tresna bilakatu da. Zulo beltzen gaur egungo ulermenerako oinarria eskaintzen du, grabitate-erakarpena hain indartsua den espazio-eskualdeak, non argiak ere ezin duela ihes egin.
Geroago Einsteinek esan zuen moduan, erlatibitate orokorra garatzeko arrazoia zen erlatibitate bereziko mugimendu inertzialen lehentasuna ez zela gogobetegarria izan. Eta hasieratik inongo mugimendurik (azeleratuak izan) nahi ez zuen teoria gogobetegarriagoa zirudien.[161] Horrenbestez, 1907an azelerazioari buruzko artikulua argitaratu zuen erlatibitate berezipean. "Erlatibitatearen printzipioa eta emaitzetatik ateratako ondorioak" izenburuko artikulu horretan, erorketa librea higidura inertziala dela esaten zuen, eta erorketa askeko behatzaile batentzat erlatibitate bereziko arauak aplikatu behar zirela. Argudio hori baliokidetasun printzipioa deitzen zaio. Artikulu berean, Einsteinek grabitatearen denboraren dilatazioa, grabitatearen birrindaketa eta argiaren deflexioaren fenomenoak ere aurreikusi zituen.[162][163]
1911. urtean, Einsteinek 1907ko artikulu bat garatuz beste berri argitaratu zuen: "Grabitazioaren eraginari buruz argiaren hedapenean" izenekoa, eta bertan gorputz masiboen eragina argiaren desbideraketan kalkulatzen zuen. Horrela, erlatibitate orokorraren iragarpen teorikoa lehenengo aldiz esperimentalki probatu zitekeen grabitazio uhinak[164]
Grabitazio uhinak
aldatu1916an, Einsteinek uhin grabitatorioak aurreikusi zituen, uhin gisa hedatzen zirenak espazio-denboraren kurbaduran, iturritik kanpora bidaiatzen, energia garraiatuz erradiazio grabitatorio bezala. Uhin grabitatorioen existentzia erlatibitate orokorraren azpian posible da Lorentzen aldaeragatik, eta horrek grabitatearen interakzio fisikoak hedatzeko abiadura finkoaren kontzeptua dakar. Aldiz, uhin grabitatorioak ezin dira grabitatearen teoria Newtoniarrean agertu, grabitatearen interakzio fisikoak abiadura infinituan hedatzen direla postulatzen baitu.
Grabitazio uhinak antzematen lehena, eta zeharka, 1970eko hamarkadan iritsi zen, orbitazio gertukoa duten neutroi izarretako bikote baten behaketaren bidez, PSR B1913 + 16.[165] Beren orbitaren gainbeheraren azalpena, uhin grabitatorioak igortzen ari zirela izan zen.[166] Einstein-en iragarpena 2016ko otsailean baieztatu zen, LIGOko ikertzaileek uhin grabitatorioen lehen behaketa argitaratu zutenean, lurrean 2015eko irailean atzeman zuteak, iragarpenetik ia ehun urtera.[167][168][169][170][171]
Zuloaren argumentua eta Entwurf teoria
aldatuErlatibitate orokorra garatzen ari zen bitartean, Einstein teorian zegoen zabaleraren inbariantzarekin nahasi egin zen. Ondorioztatu zuen argumentua izan zen, eremu teoria erlatibista orokor bat ezinezkoa dela. Uko egin zuen kobarianteen tentsio ekuazioen osotasunean bilatzeari, eta eraldaketa lineal orokorretan soilik aldaezinak izango ziren ekuazioak aurkitu zituen.
1913ko ekainean, Entwurf teoria izan zen ikerketa horien emaitza. Izenak dioen bezala, teoria baten zirriborroa zen, erlatibitate orokorra baino zailagoa eta ez hain dotorea, higiduraren ekuazioak zabaleraren baldintza osagarriz finkatuta. Bi urte baino gehiagoko lan intentsiboaren ondoren, Einstein konturatu zen zuloaren argumentua oker zegoela,[172] eta 1915eko azaroan teoria bertan behera utzi zuen.
Kosmologia fisikoa
aldatu1917an, Einsteinek erlatibitatearen teoria orokorra unibertsoaren egitura osora aplikatu zuen. Eremu orokorreko ekuazioek unibertsoa dinamikoa zela iragartzen zutela aurkitu zuen, uzkurtuz edo zabalduz.[173] Unibertso dinamiko baten behaketa frogak garai hartan ezagutzen ez zirenez, Einsteinek termino berri bat sortu zuen eremuko ekuazioetan, konstante kosmologikoa, teoriak unibertso estatikoa iragartzeko aukera izan dezan.[174][175] Aldatutako eremuko ekuazioek kurbadura itxiaren unibertso estatikoa aurreikusi zuten, Einsteinek Machen printzipioa ulertzen zuen bezala urte hauetan. Eredu hau Einstein World edo Einsteinen unibertso estatikoa izenarekin ezagutua izan zen.
Edwin Hubblek 1929an nebulosaren atzeraldia aurkitu zuenean, Einsteinek unibertsoaren eredu estatikoa utzi egin zuen eta kosmosaren bi eredu dinamiko proposatu zituen: 1931ko Friedmann-Einstein unibertsoa,[176] eta Einstein-de Sitter unibertsoa 1932an.[177][178] Eredu horietako bakoitzean, Einsteinek konstante kosmologikoa baztertu zuen, "edozein kasutan teorikoki desegokia" zela aldarrikatuz.[179]
Einsteinen biografia askotan, Einsteinek ondorengo urteetan konstante kosmologikoa bere "akatsik handiena" izan zela aipatzen zuela esan ohi da. Mario Livio astrofisikariak zalantzak argitu berri ditu aldarrikapen honi buruz, gehiegizkoa izan daitekeela iradokiz.[180]
2013ko bukaeran, Cormac O'Raifeartaigh fisikari irlandarrak zuzendutako talde batek frogatu zuen, Hubblek nebulosaren atzeraldiaren inguruko oharrak ezagutu eta gutxira, Einsteinek unibertsoaren egoera egonkorra zela uste zuela.[181][182] Ordura arte kontutan hartu gabeko 1931ko hasieran idatzitako eskuizkribu baten, Einsteinek unibertso zabalaren eredu bat esploratu zuen. Materiaren dentsitatea etengabea zen, materiaren etengabeko sorrera zela eta, konstante kosmologikoarekin lotzen zuen prozesuan.
Artikuluan adierazi zuenez, "Jarraian, arreta jarri nahi nuke Hubbelen gertakariak kontabiliza ditzakeen ekuazioaren (1) irtenbide bati, eta dentsitatea denboran zehar etengabea dena ... ". Fisikoki mugatutako bolumen bat kontutan hartzen bada, materiaren partikulak etengabe aldeko dira.[183] [184]Dentsitateak konstante jarrai dadin, materia partikula berriak etengabe eratu behar dira bolumenean espaziotik.
Dirudienez, Einsteinek hedatu zen unibertsoaren egoera egonkorreko eredua Hoyle, Bondi eta Goldenek baino urte asko lehenago hartu zuen.[185][186] Hala ere, Einsteinen egoera egonkorreko ereduak oinarrizko akatsa zuen, eta ideia bertan behera utzi zuen.[187]
Momentu energetiko sasitentsorea
aldatuErlatibitate orokorrak espazio-denbora dinamikoa hartzen du barnean, beraz zaila da nola ikusi kontserbatzen den energia eta momentua. Noetherren teorema kantitate horiek zehazteko Lagrangatik aukera ematen du translazioaren aldaerarekin, baina kobariantza orokorrak translazioaren aldaera simetriako txantiloiko zerbaitetan bihurtzen du. Noetherren preskripzioek erlatibitate orokorraren barnean sortutako energia eta momentuak, ez dute benetako tentsiorik egiten horregatik.
Einsteinek zioen hori egia dela funtsezko arrazoi batengatik: grabitazio eremua desagertu egin liteke koordenatuen aukera baten bidez. Bere ustez, ez-kobariante momentu energetiko sasitentsorea zen, hain zuzen ere, energia momentuaren banaketaren deskribapenik onena eremu grabitatorioan. Planteamendu horri Lev Landau, Evgeny Lifshitzek eta beste batzuk eman zioten oihartzuna, eta estandarra bilakatu zen.
Ez-kobariante objektuen erabilera sasitentsoreak bezalakoak gogor kritikatu zuten 1917an Erwin Schrödingerek eta beste ikerlari batzuk.
Zizare-zuloak
aldatu1935ean, Einstein Nathan Rosenekin lankidetzan aritu zen zizare-zulo baten eredua ekoizteko, askotan Einstein – Rosen zubiak deritzona.[188][189] Bere motibazioa kargadun oinarrizko partikulen ereduak aurkitzea zen, eremu grabitatorioen ekuazioen konponbide gisa, artikuluan azaldutako programaren ildotik.[190] "Grabitazional eremuak funtzio garrantzitsua betetzen dute oinarrizko elementuen eraketan?". Irtenbide hauek Schwarzschilden zulo beltzak moztu eta itsatsi zituzten bi adarren arteko zubia egiteko.
Zizare-zulo baten mutur bat positiboki kargatuko balitz, beste muturra negatiboki kargatuko litzateke. Propietate horiekin Einsteinek partikula eta antipartikulen pareak modu honetan deskribatu zitezkeela uste zuen.
Einstein-Cartanen teoria
aldatuErlatibitate orokorrean biraketa puntuko partikulak txertatzeko, antzeko lotura orokortu bat behar zen zati antisimetrikoa sartzeko, bihurdura deitzen dena. Aldaketa hori Einstein eta Cartanek egin zuten 1920ko hamarkadan.
Mugimenduaren ekuazioak
aldatuErlatibitate orokorraren teoriak funtsezko lege bat du – Einstein eremuko ekuazioak, espazioa nola kurbatzen den deskribatzen dutenak. Ekuazio geodesikoa, partikulak nola mugitzen diren deskribatzen duena, Einstein eremuko ekuazioetatik erator daiteke.
Erlatibitate orokorraren ekuazioak ez-linealak direnez, grabitazio eremu hutsetatik eginiko energia pilo bat, zulo beltz bat bezala, Einstein eremuko ekuazioek zehazten duten ibilbidean mugituko litzateke, ez lege berri baten bidez. Beraz, Einsteinek proposatu zuen irtenbide berezi baten bidea, zulo beltz bat adibidez, erlatibitate orokorraren beraren geodesikoa bezala zehaztuko zela.
Hau Einstein, Infeld eta Hoffmannek ezarri zuten momentu angelurik gabeko aldizkako objektuetarako, eta Roy Kerrek objektu birakarientzako.
Teoria kuantiko zaharra
aldatuFotoiak eta energiaren kuanta
aldatu
1905eko artikulu baten, Einsteinek argia bera mugarritutako partikulek (kuanta) osatzen dutela dio. Kuantaren argi hau ia mundu osoan baztertu zuten fisikariek, Max Planck eta Niels Bohr barne. Ideia hau unibertsalki 1919an onartu zen, Robert Millikanek efektu fotoelektrikoari buruz egindako esperimentu zehatzekin, eta Comptonen sakabanaketaren neurketarekin.
Einsteinek ondorioztatu zuen f frekuentziako uhin bakoitza, hf energia zuten fotoi bilduma batekin lotzen zela, non h Plancken konstantea zen. Ez zuen askoz gehiago esan, ez baitzegoen ziur partikulek nola erlazionatzen ziren uhinarekin. Baina ideia horrek zenbait emaitza esperimental azalduko lituzke, batez ere efektu fotoelektrikoa.
Kuantizatutako bibrazio atomikoak
aldatu1907an, Einsteinek materia eredu bat proposatu zuen, non atomo bakoitza zuntz egitura bateko osziladore harmoniko independentea den. Bere ereduan, atomo bakoitzak modu independentean oszilatzen du - osziladore bakoitzerako distantzia berdinak dituzten eremu kuantizatuen multzoa. Einsteinek jakin bazekien benetako oszilazioen maiztasuna lortzea zaila izango zela, baina hala ere teoria hau proposatu zuen, mekanika kuantikoek bero arazo zehatza konpon zezaketela frogatzen zuelako. Peter Debye-k findu zuen eredu hau.[191]
Printzipio adiabatikoa eta ekintza-angelu aldagaiak
aldatu1910. hamarkadan zehar, mekanika kuantikoaren esparrua hedatu egin zen hainbat sistema estaltzeko. Ernest Rutherfordek nukleoa aurkitu eta elektroiak planetak bezala orbitatzen zutela proposatu ondoren, Niels Bohrek erakutsi zuen Planckek eta Einsteinek garatutako postulatu mekaniko kuantiko berak, atomoetako elektroien higidura diskretua azalduko zutela, eta baita elementuen taula periodikoa.
Einsteinek garapen horiek lagundu zituen Wilhelm Wienek 1898an eginiko argudioekin lotuz. Wienek erakutsi du oreka termikoko egoera adiabatikoaren aldaeraren hipotesiak, tenperatura desberdinetako kurba beltzak bata bestearengandik ateratzea ahalbidetzen duela, aldatze prozesu sinple batez. Einsteinek 1911an adierazi zuen printzipio adiabatiko berak erakusten duela edozein mugimendu mekanikoetan kuantizatzen den kantitateak, adiabatiko aldaezina izan behar duela. Arnold Sommerfeldek aldaezin adiabatiko hau mekanika klasikoaren ekintzaren aldagaitzat identifikatu zuen.
Bose-Einstein estatistikak
aldatu1924an, Einsteinek Satyendra Nath Bose fisikari indiarraren eredu estatistiko baten deskribapena jaso zuen, argia partikula ezabaezinen gas gisa uler zitekeela suposatzen zuen zenbaketa-metodo batean oinarrituta. Einsteinek adierazi zuen Boseren estatistikak zenbait atomoei eta proposatutako argi partikulei aplikatzen ziela, eta artikuluaren itzulpena Zeitschrift für Physik-era bidali zuen.[192][193] Einsteinek ere argitaratu zituen artikuluak, eredua eta horrek dakartzan ondorioak deskribatuz, horien artean Bose-Einstein kondentsazio fenomenoa, non tenperatura oso baxuetan partikulak agertu beharko liratekeen. Eric Allin Cornell eta Carl Wiemanek 1995. urtean lehen kondentsatua ekoiztu zuten esperimentalki NIST – JILA laborategian, Coloradoko Unibertsitatean, Boulderen. Gaur egun Bose-Einstein estatistikak erabiltzen dira edozein bosoien muntaketaren portaerak deskribatzeko. Einstein proiektuaren zirriborroak Einstein Artxiboan ikus daitezke, Leidengo Unibertsitateko liburutegian.[194]
Uhin-partikulen dualtasuna
aldatuPatente bulegoak Einstein 1906an bigarren mailako aztertzaile tekniko izatera igo bazuen ere, ez zuen akademia baztertu. 1908an, Bernako Unibertsitatean irakasle pribatua bihurtu zen. "Über die Entwicklung unserer Anschauungen über das Wesen und die Konstitution der Strahlung" ("Erradiazioaren osaera eta esentziari buruzko gure ikuspegiaren garapena"), argiaren kuantizazioa buruzko liburuan, eta 1909ko hasierako artikulu batean, Einsteinek azaldu zuen Max Plancken energia-kuantak momentu zehatza izan behar zuela, eta zenbait zentzutan partikula independente gisa jokatzen zutela.[195]Artikulu honek fotoi kontzeptua sartu zuen (nahiz eta fotoi izena Gilbert N. Lewisek idatzi zuen, 1926an), eta uhin-partikularen dualtasun nozioa inspiratu zuen mekanika kuantikoan. Einsteinek erradiazioan dagoen uhin-partikularen dualtasuna hau, froga konkretu bezala ikusi zuen fisikak oinarri berri eta bateratu bat behar zuela esaten zuenean.
Zero puntuko energia
aldatu1911tik 1913ra egindako lan multzo batean, Planckek 1900eko bere teoria kuantikoa birformulatu zuen, eta zero puntuko energiaren ideia sartu zuen "bigarren teoria kuantikoan" lan berrian. Laster, ideia horrek Einstein eta Otto Stern laguntzaileen arreta erakarri zuen. Molekula diatomiko biratzaileen energia zero puntuko energia dela suposatuz, hidrogeno gasaren berotasun espezifiko teorikoa alderatu zuten datu esperimentalekin.[196] Zenbakiak ederki moldatu ziren. Hala eta guztiz ere, aurkikuntzak argitaratu ondoren, handik gutxira baztertu zuten euren sostengua, jada ez baitzuten konfiantzarik zero puntuko energiaren ideiaren zuzentasunean.
Emisio estimulatua
aldatu1917an, erlatibitatearen inguruan egindako lanaren gorenean, Einsteinek Physikalische Zeitschriften artikulu bat argitaratu zuen, emisio estimulatuaren aukera proposatuz, maserra eta laserra ahalbidetzen zituen prozesu fisikoa. Artikulu honek zioenez, argi xurgapenaren eta argiaren emisioaren estatistika Plancken banaketa legearen araberakoa izango litzateke, soilik argia igortzea n fotoi modu batera estatistikoki hobetuko balitz argia modu huts batean isurtzearekin alderatuta. Artikulu honek izugarrizko eragina izan zuen gero mekanika kuantikoaren garapenean, izan ere trantsizio atomikoen estatistikek lege errazak zituztela erakutsi zuen lehenengoa izan zen.
Materialen uhinak
aldatuEinsteinek Louis de Broglieren lana aurkitu zuenean, bere ideiak babesten zituen, hasieran eszeptikoki jaso zirenak. Garai honetako beste artikulu garrantzitsu batean, Einsteinek uhin-ekuazioa eman zion de Broglieren uhinei, eta Hamilton-Jacobi mekanikaren ekuazioa zela proposatuz. Artikulu honek Schrödingeren 1926ko lana inspiratuko zuen.
Mekanika kuantikoa
aldatu
Einsteinen objekzioak mekanika kuantikoaren inguruan
aldatuEinsteinek eginkizun garrantzitsua jokatu zuen teoria kuantikoa garatzeko orduan, 1905eko efektu fotoelektrikoari buruzko bere artikuluaz hasita. Hala ere, ez zen oso pozik jarri 1925. urtearen ondorengo mekanika kuantiko modernoarekin eboluzioarekin, beste fisikariek onartu bazuten ere. Eszeptikoa zen mekanika kuantikoaren aleatoriotasuna funtsezkoa zelako determinismoaren emaitza baino, eta esan zuen Jainkoa "ez dagoela dadoka jolasten".[197] Bere bizitza amaitu arte, mekanika kuantikoa osatu gabe zegoela jarraitu zuen mantentzen.[198]
Bohr versus Einstein
aldatuBohr-Einstein eztabaida publikoak, Einstein eta Niels Bohren mekanika kuantikoaren sortzaileen arteko eztabaidak izan ziren. Zientziaren filosofiarako duten garrantziagatik gogoratzen dira.[199] Beren eztabaidak geroago mekanika kuantikoaren interpretazioetan eragingo zuten.
Einstein-Podolsky-Rosen paradoxa
aldatu1935ean, Einstein mekanika kuantikora itzuli zen, bereziki bere "EPR artikuluan" ageri zen osotasunari buruzko galderara.[200] Pentsamendu esperimentu batean, elkarri lotu zitzaizkion bi partikulen propietateak korrelazio handikoak bilakatu zirelako hartu zituen kontuan. Ez du axola bi partikulak noraino zeuden bereizita, partikula baten posizio-neurketa zehatzak beste partikularen posizioari buruzko ezagutza berdina lortuko luke. Era berean, partikula baten momentu neurketa zehatzak, beste partikularen momentuaren ezagutza berdina eta zehatza lortuko luke, bigarren partikula aztoratu beharrik izan gabe.[42]
Einsteinen tokiko errealismoaren kontzeptua kontuan hartuta, bi aukera zeuden: (1) beste partikulak jada zehaztutako propietateak zituen, edo (2) lehen partikula neurtzeko prozesuak berehala eragina zuen bigarren partikularen posizioaren eta momentuaren errealitatean. Einsteinek bigarren aukera hau baztertu egin zuen (popularki "ekintza beldurgarria distantziara" deitua).[201]
Einsteinek tokian tokiko errealismoan sinesten zuenez, mekanika kuantikoaren zuzentasuna zalantzan jartzen ez arren, osatu gabe egon behar zuela zioen. Baina printzipio fisiko gisa, tokiko errealismoa okerra zela frogatu zuen 1982ko Aspect esperimentuak, Bell-ek 1964. urtean deskribatutako teorema berretsi zuenean. Esperimentu horiek eta ondorengoek erakusten dutenez, fisika kuantikoa ezin da inolako bertsiotan ordezkatu, non fisikaren argazkia "Partikulak lotura klasikorik gabeko erakunde independente gisa kontsideratzen dira, eta banandu ondoren bata ezin da bestearekin komunikatu".[202]
Einstein tokian tokiko errealismoari buruz oker bazegoen ere, egindako iragarpen garbia aurkako ezohiko propietateetan, egoera kuantikoko loturak, eraman zuen bere EPRren artikulua Physical Review aldizkarian argitaratutako hamar artikulu garrantzitsuenen artean bilakatu zela.[203] informazio kuantikoaren teoria garatzeko ardatz gisa hartzen da.
Eremu bateratuaren teoria
aldatuErlatibitate orokorraren inguruko ikerketen ondoren, Einsteinek grabitatearen teoria geometrikoa orokortzeko saiakera bat egin zuen, elektromagnetismoa entitate bakar baten alderdi bezala sartzeko. 1950ean, "eremu bateratuaren teoria" Scientific Amerikan aldizkarian deskribatu zuen "Grabitazioaren teoria orokorraz" izenburuko artikuluan.[204] Bere lanarengatik laudatzen jarraitu zuten arren, Einstein gero eta gehiago isolatu zen bere ikerketetan, eta azken aldera bere ahaleginak ez zuten arrakastarik lortu. Funtsezko indarrak bateratzeko ahaleginean, Einsteinek ez zuen aintzat hartu fisikaren garapen nagusi batzuk, batez ere Elkarrekintza nuklear bortitzak eta ahulak, heriotzaren ondorengo urte batzuetara arte ondo ulertu ez zirenak. Ohiko fisikak, bere aldetik, Einsteinek bateratzeari buruzko planteamenduak baztertu zituen denbora askoan. Einsteinek fisikaren beste legeak grabitatearekin bat egitea amesten zuenean, teoria guztiei eta bereziki kateen teoriari buruzko bilaketak egiten zituen, non eremu geometrikoak esparru kuantiko-mekaniko bateratu batean azaleratzen dira.
Beste ikerketa batzuk
aldatu
Einsteinek huts egin eta bertan behera utzi zituen beste ikerketa batzuk. Arlo hauetakoak dira: indarra, supereroankortasuna eta bestelako ikerketak.
Lankidetza beste zientzialari batzuekin
aldatuDenbora luzeko kolaboratzaileez gain, hala nola Leopold Infeld, Nathan Rosen, Peter Bergmann eta beste batzuk, Einstein-ek noizean behingo kolaborazioak ere izan zituen hainbat zientzialarirekin.
Einstein-de Haas esperimentua
aldatuEinsteinek eta De Haasek frogatu zuten magnetizazioa elektroien higiduragatik dela, gaur egun biraketa bezala ezaguna dena. Hori erakusteko, torsio-pendulu baten gainean esekitako burdinazko barra batean magnetizazioa alderantzikatu zuten. Berretsi zuten horrek barra biratzea eragiten zuela, eta elektroiaren momentu angeluarra aldatu egiten zela magnetizazioa aldatzen zelako. Esperimentu hau sentikorra izan behar zuen, elektroiekin lotutako momentu angeluarra txikia delako, baina behin betiko finkatu zuen nolabaiteko elektroi higidura magnetizazioaz arduratzen dela.
Schrödinger gas eredua
aldatuEinsteinek Erwin Schrödingeri iradoki zion Bose-Einstein gas baten estatistikak erreproduzitzeko gai zela, kutxa bat kontuan hartuta. Orduan, lauki bateko partikulen higidura kuantiko posible bakoitzari, osziladore harmoniko independente bat lotzen zaio. Osziladore hauek kuantizatuta, maila bakoitzak okupazio zenbaki oso bat izango du, eta bertan dauden partikulen kopurua izango da.[205]
Einstein hozkailua
aldatu
1926an, Einsteinek eta Leó Szilárd bere ikasle ohiak, hozkailua asmatu zuten (eta 1930ean patentatu egin zuten). Xurgapen hozkailu hau iraultzailea izan zen pieza mugikorrik ez zuelako, eta eragile bezala beroa soilik erabiliz.[206] 1930eko azaroan, AEBetako 1.781.541 patentea Einstein eta Leó Szilárd eman zitzaien hozkailuagatik. Haien asmakuntza ez zen berehala ekoizpen komertzialetan sartu, eta patenteen alderdirik itxaropentsuena Electrolux enpresa suediarrak erosi zuen.[207]
Ondare ez zientifikoa
aldatuBidaiatzen ari zen bitartean, Einsteinek egunero idazten zion Elsa emazteari, eta Margot eta Ilse alabak adoptatu zituzten. Eskutitzak Jerusalemgo Unibertsitate Hebrearrari emandako dokumentuetan bildu ziren. Margotek eskutitz pertsonal horiek jendearen eskura jartzea baimendu zuen, baina bera hil ondoren hogei urte pasatutakoan. (1986an hil zen).[208] Einsteinek iturgintza lanbidean izan zuen interesa, eta Iturginen eta Lurrunezko Aparatuen Instalatzaileen Elkargoan ohorezko kide izendatu zuten.[209][210] Barbara Wolffek, Hebrear Unibertsitateko Albert Einstein artxiboko kideak, BBCri esan zion 1912 eta 1955. urteen artean idatzitako korrespondentzia pribatuan 3.500 orrialde inguru daudela.[211]
Einsteinen eskubideak betearaz daitezke, eta Jerusalemgo Unibertsitate Hebrearra eskubide horien ordezkari esklusiboa da.[212] Roger Richman agentziaren Corbis oinordekoak,[213] unibertsitatearen agente gisa bere izena eta lotutako irudiak erabiltzeko baimena emateko ardura du.
Kultura herrikoian
aldatuBigarren Mundu Gerraren bezperatan, The New Yorker egunkariak "Hiriko kontuak" binetan honakoa argitaratu zuen: Einstein Amerikan hain ezaguna zenez, kalean gelditu egiten zuten "teoria hori azaldu egidazu” esanaz. Azkenean, etengabeko galderei aurre egiteko modua asmatu zuen, galdetzen zienei honela erantzunez "Barkatu egidazu mesedez! Beti nahasten naute Einstein irakaslearekin".[214]
Eleberri, film, antzerki eta musika lan askoren gaia edo inspirazioa izan da Einstein.[215] Zientzialari eroaren eta irakasle despistatuaren irudikapenerako eredu gogokoena da; bere aurpegi adierazkorra eta orrazkera bereizgarria asko kopiatu eta esajeratuak izan dira. Time aldizkariko Frederic Goldenek idatzi zuenez, Einstein "marrazkilariaren ametsa egi bihurtua zela".[216]
Sariak eta ohoreak
aldatuEinsteinek sari eta ohore ugari jaso zituen, eta 1922an Fisikako 1921eko Nobel Saria eman zioten "Fisika Teorikoari egindako zerbitzuengatik, eta bereziki efektu fotoelektrikoaren legea aurkitzeagatik". 1921eko hautagaietatik inork ez zituen Alfred Nobelek ezarritako irizpideak betetzen, eta ondorioz 1921eko saria Einsteini eman zitzaion hurrengo urtean.[217]
Argitalpenak
aldatu- Einstein, Albert (1901) [Eskuizkribua jasota: 1900eko abenduaren 16an]. Suitzan, Zurichen idatzia. "Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen" [Kapilaritatearen fenomenoetatik ateratako ondorioak]. Annalen der Physik (alemanez). Hoboken, New Jersey (2006ko martxoaren 14an argitaratua). 309 (3): 513–523. Bibcode: 1901AnP ... 309..513E. doi: 1+0,1002 / and p.19013090306.
- Einstein, Albert (1905a) [Eskuizkribua jasota: 1905eko martxoaren 18an]. Suitzan, Bernan idatzia. "Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt" [Argiaren produkzioari eta eraldaketari buruzko ikuspegi heuristikoari buruz] (PDF). Annalen der Physik (alemanez). Hoboken, New Jersey (2006ko martxoaren 10ean argitaratua). 322 (6): 132-148. Bibcode: 1905AnP ... 322..132E. doi: 10,1002 / and p.19053220607.
- Einstein, Albert (1905b) [1905eko apirilaren 30ean bukatuta eta uztailaren 20an aurkeztua]. Suitzan, Bernan idatzia, Wyss Buchdruckerei-k argitaratua. Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen [Neurri molekularren determinazio berria] (PDF). Dissertationen Züricheko unibertsitatea (doktorego tesia) (alemanez). Zurich, Suitza: ETH Zürich (2008an argitaratua). doi: 10.3929 / ethz-a-000565688 - ETH Bibliothek bidez.
- Einstein, Albert (1905d) [Eskuizkribua jasota: 1905eko ekainaren 30ean]. Suitzan, Bernan idatzia. "Zur Elektrodynamik bewegter Körper" [Korporazio higikorren elektrodinamikaren gainean]. Annalen der Physik (Eskuizkribua bidalita) (alemanez). Hoboken, New Jersey (2006ko martxoaren 10ean argitaratuta). 322 (10): 891–921. Bibcode: 1905AnP ... 322..891E. doi: 10,1002 / and p.19053221004. HDL: 10915/2786.
- Einstein, Albert (1917a). "Kosmologische Betrachtungen zur allgemeinen Relativitätstheorie" [Gogoeta kosmologikoak erlatibitatearen teoria orokorrean]. Sitzungsberichte 1917 (alemanez). Königlich Preussische Akademie der Wissenschaften, Berlin.
- Einstein, Albert (1917b). "Zur Quantentheorie der Strahlung" [Erradiazioaren mekanika kuantikoari buruz]. Physikalische Zeitschrift (alemanez). 18: 121–128. Bibcode: 1917PhyZ ... 18..121E.
- Einstein, Albert (1923) [1923an argitaratu zuen lehen aldiz, eta 1967an ingelesez]. Goteborgen idatzia. Grundgedanken und Probleme der Relativitätstheorie[Erlatibitatearen teoriaren oinarrizko ideiak eta problemak] (PDF) (Hitzaldia). Goteborgeko Naturisten Batzar Nordikoan emandako hitzaldia, 1923ko uztailaren 11n. Nobel hitzaldiak, Fisika 1901-1921 (alemanez eta ingelesez). Stockholm: Nobelprice.org (2015eko otsailaren 3an argitaratua) - AB 2014ko Nobel Media bidez.
- Einstein, Albert (1924) [1924ko uztailaren 10ean argitaratua] "Quantentheorie des einatomigen idealen Gases" [Monatomiko gas idealen teoria kuantikoa] (Online orrien irudiak). Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Physikalisch-Mathematische Klasse (alemanez): 261–267 - ECHO bidez, Kultura ondarea online, Max Planck Zientziaren Historiarako Institutua. Gai honi buruzko hainbat artikuluen lehena.
- Einstein, Albert (1926b). Suitzan, Bernan idatzia. Fürth, R. (ed.) Browniar mugimenduaren teoriaren inguruko ikerketak (PDF). Cowperek itzulia, A. D. US: Dover Publications (1956an argitaratua). ISBN 978-1-60796-285-4. 2015eko urtarrilaren 4an berreskuratua.
- Einstein, Albert; Podolsky, Boris; Rosen, Nathan (1935eko maiatzaren 15a) [1935eko martxoaren 25ean jaso zen] "Errealitate fisikoaren deskribapen kuantiko-mekanikoa osa al daiteke?". Physical Review (Aurkeztutako eskuizkribua). 47 (10): 777–780. Bibcode: 1935PhRv ... 47..777E. doi: 10.1103 / PhysRev.47.777 - APS aldizkari bidez.
- Einstein, Albert (1950). "Grabitazioaren teoria orokorraz". CLXXXII (4): 13-17. Bibcode: 1950SciAm.182d..13E. doi: 10,1038 / scientificamerican 0450-13.
- Einstein, Albert (1954). Ideiak eta iritziak. New York: Random House. ISBN 978-0-517-00393-0.
- Einstein, Albert (1969). Albert Einstein, Hedwig und Max Born: Briefwechsel 1916–1955 (alemanez). Munichen: Nymphenburger Verlagshandlung. ISBN 978-3-88682-005-4.
- Bildutako artikuluak: Stachel, John; Martin J. Klein; A. J. Kox; Michel Janssen; R. Schulmann; Diana Komos Buchwald; et al., eds. (2008ko uztailaren 21an) [1987-2006 artean argitaratuta] Albert Einsteinen bildutako artikuluak. Einsteinen idazlanak. 1-10. Princeton University Press. Orain arte argitaratutako bolumenen inguruko informazio gehiago aurki daiteke Einstein Papers Proiektuaren web orrietan eta Princeton University Press-eko Einsteinen orrian.
Beste argitalpen batzuk
aldatu- Einstein, Albert (1905c) [Eskuizkribua jasota: 1905eko maiatzaren 11an]. Suitzan, Bernan idatzia. "Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen" [Mugimenduaren gainean - Beroaren teoria zinetiko molekularrak eskatuta - Partikula txikiak likido geldi batean esekita]. Annalen der Physik (alemanez). Hoboken, New Jersey (2006ko martxoaren 10ean argitaratua). 322 (8): 549–560. Bibcode: 1905AnP ... 322..549E. doi: 10,1002 / andp.19053220806. HDL: 10915/2785.
- Einstein, Albert (1905e) [Eskuizkribua jasota: 1905eko irailaren 27an]. Suitzan, Bernan idatzia. "Isten Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig?" [Gorputz baten inertzia energiaren edukiaren araberakoa al da?]. Annalen der Physik (alemanez). Hoboken, New Jersey (2006ko martxoaren 10ean argitaratua). 323 (13): 639–641. Bibcode: 1905AnP ... 323..639E. doi: 10,1002 / andp.19053231314.
- Einstein, Albert (1915) [1915eko azaroaren 25ean argitaratua] "Die Feldgleichungen der Gravitation" [Grabitazioaren ekuazio eremuak] (Onlineko irudiak). Sitzungsberichte 1915 (alemanez). Berlin, Alemania: Königlich Preussische Akademie der Wissenschaften: 844–847 - ECHO bidez, Kultura ondarea online, Max Planck Zientziaren Historiarako Institutua.
- Einstein, Albert (1926ko martxoaren 12an) [Azalaren data 1926ko martxoa]. Berlinen idatzia. "Die Ursache der Mäanderbildung der Flußläufe und des sogenannten Baerschen Gesetzes" [Baer-en legea eta meandroak ibaien ibilbideetan]. Die Naturwissenschaften (alemanez). Heidelberg, Alemania. 14 (11): 223-224. Bibcode: 1926NW ..... 14..223E. doi: 10,1007 / BF01510300. ISSN 1432-1904 - SpringerLink bidez.
- Einstein, Albert (1940ko azaroaren 9an). Zientzia eta Erlijioari buruz. Nature. 146. orr. 605-607. Bibode kodea: 1940Natur.146..605E. doi: 10.1038 / 146605a0. ISBN 978-0-7073-0453-3.
- Einstein, Albert; et al. (1948ko abenduaren 4an) "The New York Timeseko editoreei". New York Times. Melville, New York: AIP, American Institute of Physics. ISBN 0-7354-0359-7.
- Einstein, Albert (1949ko maiatza). "Zergatik sozialismoa? (Berregin)". New York: Monthly Review Foundation (2009ko maiatzean argitaratua). Jatorrizkoa 2006ko urtarrilaren 11n artxibatuta. 2006ko urtarrilaren 16ean berreskuratua - MonthlyReview.org bidez.
- Einstein, Albert (1979). Ohar Autobiografikoak. Paul Arthur Schilpp (ed.) Chicago: ISBN 978-0-87548-352-8 . Argi-izpien atzetik esperimentuen bidez 48-51 orrialdetan deskribatzen da.
Einsteinen esanak
aldatu| Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Albert Einstein |
- «Bi modutara bizi zaitezke: miraria ezertxo ere ez dela pentsatuz edota den-dena miraritzat hartuz.»
- «Bi gauza bakarrik dira infinituak: unibertsoa eta giza ergelkeria. Lehenengoaren inguruan, zalantzak ditut; baina bigarrenari buruz, ziurtasun osoa dut zer-nolako gogoa dagoen jendea gerretan hiltzeko, boterea lortzearren.»
- Max Planck, Werner Heisenberg eta gehiagok burututako Teoria Kuantikoari buruzko bere iritzia azaltzeko, ondorengoak esan zituen:
- «Jainkoak ez du dadoekin jolasten»
- «Gustatuko litzaidake pentsatzea ilargiari begira ez nagoenean, honek han jarraitzen duela»
Erreferentziak
aldatu- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011-12-26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ (Ingelesez) Albert Einstein – Biography. Nobel Foundation.
- ↑ (Ingelesez) Whittaker, Edmund. (1955). Albert Einstein. 1879–1955. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society ISBN doi:10.1098/rsbm.1955.0005. JSTOR 769242..
- ↑ (Ingelesez) Yang, Hamilton, Fujia, Joseph H.. (2010). Modern Atomic and Nuclear Physics. World Scientific ISBN ISBN 978-981-4277-16-7..
- ↑ (Ingelesez) Howard, Don A.. (2015). Einstein's Philosophy of Science. Stanford Encyclopedia of Philosophy. The Metaphysics Research Lab, Center for the Study of Language and Information (CSLI), Stanford University.
- ↑ (Ingelesez) Bodanis, David. (2000). E = mc2: A Biography of the World's Most Famous Equation. New York: Walker ISBN 10: 0330391658 / 13: 9780330391658..
- ↑ (Ingelesez) The Nobel Prize in Physics 1921. Nobel Prize.
- ↑ (Ingelesez) Allbert Einstein – Biography. Nobel Foundation.
- ↑ (Ingelesez) Stachel, John J.. (2002). Einstein from 'B' to 'Z'. Einstein Studies. 9. Birkhäuser ISBN 978-0-8176-4143-6. OCLC 237532460..
- ↑ Parker, Barry R.. (1990). El sueño de Einstein. Catedra ISBN 10: 8437608856 / 13: 9788437608853..
- ↑ a b (Ingelesez) Fölsing, Albrecht. (1997). Albert Einstein: A Biography. New York: Penguin Viking ISBN ISBN 978-0-670-85545-2..
- ↑ (Ingelesez) Mehra, Jagdish. (2001). Albert Einstein's first paper. The Golden Age of Physics. World Scientific ISBN ISBN 978-981-02-4985-4..
- ↑ (Ingelesez) Stachel, Klein, et al., John, Martin J.. (2008). The Collected Papers of Albert Einstein. Einstein's Writings. Princeton University Press.
- ↑ (Ingelesez) The Three-body Problem from Pythagoras to Hawking, Mauri Valtonen, Joanna Anosova, Konstantin Kholshevnikov, Aleksandr Mylläri, Victor Orlov, Kiyotaka Tanikawa. Simon and Schuster.
- ↑ (Ingelesez) Isaacson, Walter. (2008). Einstein: His Life and Universe. Pocket Books, 17 or. ISBN 10: 1847390544 / 13: 9781847390547..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson, Walter. (2008). Einstein: His Life and Universe. Pocket Books ISBN 10: 1847390544 / 13: 9781847390547..
- ↑ (Ingelesez) Calaprice, Alice. (2005). Albert Einstein: A biography. , p. 8 or..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson,, Walter. Einstein: His Life and Universe. , p. 17 or..
- ↑ (Ingelesez) The Collected Papers of Albert Einstein. Einstein's Writings- 1–10. Princeton University Press, vol. 1, p. 11 or..
- ↑ (Ingelesez) Fölsing, Albrecht. (1997). Albert Einstein: A Biography. New York: Penguin Viking, pp.36-37 or. ISBN 978-0-670-85545-2..
- ↑ a b (Ingelesez) Highfield & Carter. (1993)., pp. 21, 31, 56–57 or..
- ↑ (Ingelesez) Fölsing. (1997)., p. 40 or..
- ↑ (Ingelesez) Stachel. (2008)., vol. 1, docs. 21–27 or..
- ↑ (Ingelesez) Stachel. (2008)., vol. 1, doc. 67 or..
- ↑ (Ingelesez) Walker, Evan Harris. (1989). "Did Einstein Espouse his Spouse's Ideas?". Physics Today, 42 (2): 9–13 or. ISBN Bibcode:1989PhT....42b...9W. doi:10.1063/1.2810898...
- ↑ (Ingelesez) Troemel-Ploetz, D.. (1990). "Mileva Einstein-Marić: The Woman Who Did Einstein's Mathematics". Women's Studies International Forum, 13 (5): 415–432 or. ISBN doi:10.1016/0277-5395(90)90094-e..
- ↑ (Ingelesez) Martinez, A. A.. (2005). "Handling evidence in history: the case of Einstein's wife". School Science Review, 86, pp. 49–56 or..
- ↑ (Ingelesez) Stachel. , pp. 49–56 or..
- ↑ (Ingelesez) Holton, G.. (1996). Einstein, History, and Other Passions. Harvard University Press, pp. 177–193 or..
- ↑ (Ingelesez) Pais, Abraham. (1994). Einstein Lived Here. Oxford University Press, pp. 1–29 or. ISBN 978-0-19-280672-7..
- ↑ (Ingelesez) Calaprice, Lipscombe, A., T.. (2005). Albert Einstein: A Biography. Stachel, pp. 22–23 or..
- ↑ (Ingelesez) Renn, Schulmann, Albert Einstein/Mileva Marić: The Love Letters, 1992, pp. 73–74, 78., J., R.. (1992). Albert Einstein/Mileva Marić: The mann,Love Letters. , pp. 73–74, 78 or..
- ↑ (Ingelesez) Stachel. (1966)..
- ↑ (Ingelesez) Stachel. (2002)., p. 50 or..
- ↑ (Ingelesez) Robinson, Andrew. (2015). Einstein: A Hundred Years of Relativity. Princeton University Press, pp. 143–145 or. ISBN 978-0-691-16989-7..
- ↑ (Ingelesez) Neffe, Jürgen. (2007). Einstein: A Biography. Farrar, Straus and Giroux, p.203 or. ISBN 978-0-374-14664-1..
- ↑ (Ingelesez) Wüthrich, Urs. (2015). "Die Liebesbriefe des untreuen Einstein" [The love letters of the unfaithful Einstein].. BZ Berner Zeitung (in German). Bern, Switzerland..
- ↑ (Ingelesez) Calaprice, Kennefick & Schulmann. (2015)., p. 62 or..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)..
- ↑ (Ingelesez) Calaprice, Lipscombe, Alice, Trevor. (2005). Albert Einstein: A Biography. Greenwood Publishing Group., p. 50 or. ISBN ISBN 978-0-313-33080-3..
- ↑ (Ingelesez) Highfield & Carter. (1993)., p. 216 or..
- ↑ (Ingelesez) Calaprice, Kennefick, Schulmann, Alice, Daniel, Robert. (2015). An Einstein Encyclopedia. Princeton University Press, p. 65 et seq or..
- ↑ a b (Ingelesez) Isaacson, Walter. (2007). Einstein: His Life and Universe. New York: Simon & Schuster Paperbacks ISBN 978-0-7432-6473-0..
- ↑ (Ingelesez) O'Connor; Robertson, J J., E F.. (2010). Grossmann biography. School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Scotland.
- ↑ (Ingelesez) Einstein at the patent office. Official website. Berne, Switzerland: Swiss Federal Institute of Intellectual Property, IGE/IPI.
- ↑ (Ingelesez) "FAQ about Einstein and the Institute" (official website).. Berne, Switzerland: Swiss Federal Institute of Intellectual Property, IGE/IPI.
- ↑ (Ingelesez) Galison, Peter. (2000). "Einstein's Clocks: The Question of Time". Critical Inquiry. 26 (2 Winter), pp. : 355–389. or. ISBN doi:10.1086/448970. JSTOR 1344127..
- ↑ (Ingelesez) Galison, Peter. (2000). "Einstein's Clocks: The Question of Time". Critical Inquiry. 26 (2 Winter), pp.: 355–389. or. ISBN doi:10.1086/448970. JSTOR 1344127..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson, Walter. (2007). Einstein: His Life and Universe. New York: Simon & Schuster Paperbacks, pp.: 79-84 or. ISBN 978-0-7432-6473-0..
- ↑ (Ingelesez) Galison, Peter. (2003). Einstein's Clocks, Poincaré's Maps: Empires of Time. New York: W. W. Norton ISBN 978-0-393-02001-4..
- ↑ (Ingelesez) Einstein, Albert. (1901). Written at Zurich, Switzerland. "Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen" [Conclusions Drawn from the Phenomena of Capillarity]. Annalen der Physik (in German). Hoboken, New Jersey, 309 (3): 513–523 or. ISBN Bibcode:1901AnP...309..513E. doi:10.1002/andp.19013090306...
- ↑ (Ingelesez) Einstein, Albert. (1905). Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen [A new determination of molecular dimensions] (PDF). Dissertationen Universität Zürich (PhD Thesis) (in German). Zurich, Switzerland: ETH Zürich. Wyss Buchdruckerei. ISBN doi:10.3929/ethz-a-000565688 – via ETH Bibliothek..
- ↑ (Ingelesez) Einstein, Albert. (1926). Investigations on the Theory of the Brownian Movement (PDF). US: Dover Publications (published 1956) ISBN 978-1-60796-285-4..
- ↑ (Ingelesez) "Associate Professor at the University of Zurich und professor in Prague (1909–1912)". Einstein Online (in German and Bern, Switzerland: ETH-Bibliothek Zurich, ETH Zürich, www.ethz.ch..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 164 or..
- ↑ (Ingelesez) "Professor at the ETH Zurich (1912–1914)". (digital library). Einstein Online (in German and English). Zurich, Switzerland: ETH-Bibliothek Zurich, ETH Zürich, www.ethz.ch..
- ↑ (Ingelesez) Stachel. (2002)., p. 534 or..
- ↑ (Ingelesez) Weinstein, G. (2015). General Relativity Conflict and Rivalries: Einstein's Polemics with Physicists. Newcastle upon Tyne (UK): Cambridge Scholars Publishing, pp.:18-19 or. ISBN 978-1-4438-8362-7..
- ↑ (Alemanez) "Director in the attic". Max-Planck-Gesellschaft, München.
- ↑ (Ingelesez) Calaprice, Lipscombe, Alice, Trevor. (2005). Albert Einstein: a biography. Greenwood Publishing Group, p. xix or. ISBN 978-0-313-33080-3..
- ↑ (Ingelesez) Andrzej,, Stasiak. (2003). "Myths in science". EMBO Reports, 4 (3): 236 or. ISBN doi:10.1038/sj.embor.embor779. PMC 1315907..
- ↑ "Albert Einstein (1879–1955)". Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences.
- ↑ (Ingelesez) "The Nobel Prize in Physics 1921". Nobel Prize.
- ↑ (Ingelesez) Whittaker,, E.. (1955). "Albert Einstein. 1879–1955". Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society, 1: 37–67 or. ISBN doi:10.1098/rsbm.1955.0005. JSTOR 769242..
- ↑ (Ingelesez) Fölsing. (1997)., pp. 499–508 or..
- ↑ (Ingelesez) Hoffmann, Banesh. (1972). Albert Einstein: Creator and Rebel. with the collaboration of Helen Dukas.. London: Hart-Davis, MacGibbon ISBN 978-0-670-11181-7..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., pp. 307–308 or..
- ↑ (Ingelesez) The Nobel Prize in Physics 1921: Albert Einstein. Banquet Speech by R. Nadolny. Retrieved 9 December 2015 via Nobelprize.org.
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 308 or..
- ↑ (Ingelesez) Shine, Cormac. (2018). "Papal Diplomacy by Proxy? Catholic Internationalism at the League of Nations' International Committee on Intellectual Cooperation". The Journal of Ecclesiastical History. 69 (4), PP.: 785–805 or. ISBN doi:10.1017/S0022046917002731..
- ↑ (Frantsesez) Grandjean, Martin. (2018). Les réseaux de la coopération intellectuelle. La Société des Nations comme actrice des échanges scientifiques et culturels dans l'entre-deux-guerres [The Networks of Intellectual Cooperation. The League of Nations as an Actor of the Scientific and Cultural Exchanges in the Inter-War Period] (in French). Lausanne: Université de Lausanne, pp. 296–302 or..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 368 or..
- ↑ a b (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 370 or..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 374 or..
- ↑ (Ingelesez) Chaplin, Charles. (1964). Chaplin, Charles. Charles Chaplin: My Autobiography. Simon and Schuster, N.Y..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 404 or..
- ↑ (Ingelesez) Fölsing. (1997)., p. 659 or..
- ↑ a b (Ingelesez) Isaacson. (2007)., pp. 407–410 or..
- ↑ (Ingelesez) Kroehling, Richard. (1991). "Albert Einstein: How I See the World". American Masters. PBS.
- ↑ (Ingelesez) Isaacson, Walter. (2007). Einstein: His Life and Universe. New York: Simon & Schuster Paperbacks, pp:407-410 or. ISBN 978-0-7432-6473-0..
- ↑ (Ingelesez) Jerome, Taylor, Fred, Rodger. (2006). Einstein on Race and Racism. Rutgers University Press, p.10 or. ISBN 978-0-8135-3952-2..
- ↑ (Ingelesez) Einstein. (1954)., p. 197 or..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 422 or..
- ↑ (Ingelesez) Gilbert, Martin. (2007). Churchill and the Jews. Henry Holt and Company, N.Y., pp. 101, 176 or..
- ↑ (Ingelesez) Reisman, Arnold. (20 November 2006). "What a Freshly Discovered Einstein Letter Says About Turkey Today". History News Network, George Mason University.
- ↑ a b c (Ingelesez) Clark, Ronald W.. (1971). Einstein: The Life and Times. New York: Avon Books ISBN 978-0-380-44123-5..
- ↑ (Ingelesez) "Denunciation of German Policy is a Stirring Event". Associated Press.
- ↑ "Stateless Jews: The Exiles from Germany, Nationality Plan". The Guardian (UK).
- ↑ Clark. (1971). ISBN En..
- ↑ (Ingelesez) Fölsing. (1997)., pp. 649, 678 or..
- ↑ (Ingelesez) Arntzenius, Linda G.. (2011). Institute for Advanced Study. Arcadia Publishing, p. 19 or. ISBN 978-0-7385-7409-7..
- ↑ (Ingelesez) Arntzenius. (2011)., p.19 or..
- ↑ (Ingelesez) How Einstein fled from the Nazis to an Oxford college. The Oxford Times.
- ↑ (Ingelesez) Oxford Jewish Personalities. Oxford Chabad Society.
- ↑ (Ingelesez) Fölsing. (1997)., pp. 686–687 or..
- ↑ (Ingelesez) Gosling, F.G.. (2010). "The Manhattan Project: Making the Atomic Bomb". U.S. Department of Energy, History Division, p. vii or..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 630 or..
- ↑ (Ingelesez) Lanouette, Silard, William, Bela. (1992). Genius in the Shadows: A Biography of Leo Szilárd: The Man Behind The Bomb. New York: Charles Scribner's Sons, pp. 198–200 or. ISBN 978-0-684-19011-2..
- ↑ (Ingelesez) J. Diehl, Moltz, Sarah, James Clay. (2008. Retrieved 7 June 2015). Nuclear Weapons and Nonproliferation: A Reference Handbook. ABC-CLIO, p. 21. or. ISBN 978-1-59884-071-1..
- ↑ (Ingelesez) Hewlett, Anderson, Richard G., Oscar E.. (1962. Retrieved 7 June 2015). The New World, 1939–1946 (PDF). University Park: Pennsylvania State University Press., pp. 15–16 or. ISBN 978-0-520-07186-5. OCLC 637004643..
- ↑ (Ingelesez) Einstein, Albert. (1952. Retrieved 7 June 2015 – via atomicarchive.org.). "On My Participation in the Atom Bomb Project". AJ Software & Multimedia.
- ↑ (Ingelesez) Clark. (1971)..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 432 or..
- ↑ (Ingelesez) Jerome, Taylor, Fred, Rodger. (2006). Einstein on Race and Racism. Rutgers University Press, p. 10 or. ISBN 978-0-8135-3952-2..
- ↑ (Ingelesez) Calaprice, Alice. (2005). The new quotable Einstein. Archived 22 June 2009 at the Wayback Machine Princeton University Press, pp. 148–149 or..
- ↑ (Ingelesez) Robeson, Paul. (2002). Paul Robeson Speaks. Citadel, p. 333 or..
- ↑ a b (Ingelesez) "Albert Einstein, Civil Rights activist". Harvard Gazette.
- ↑ (Ingelesez) Jerome, Fred. (December 2004). "Einstein, Race, and the Myth of the Cultural Icon". Isis. 95 (4), pp. : 627–639 or. ISBN Bibcode:2004Isis...95..627J. doi:10.1086/430653. JSTOR 10.1086/430653. PMID 16011298. open access..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 290 or..
- ↑ (Ingelesez) Rowe, Schulmann, David E., Robert. (2007). Einstein on Politics. Princeton University Press.
- ↑ (Ingelesez) "ISRAEL: Einstein Declines". Time.
- ↑ (Ingelesez) Heilbron, John L.. (2003). The Oxford Companion to the History of Modern Science. Oxford University Press, p. 233 or. ISBN 978-0-19-974376-6..
- ↑ (Ingelesez) Pais. (1982)., p. 301 or..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., p. 522 or..
- ↑ (Ingelesez) "Einstein and his love of music". Physics World.
- ↑ (Ingelesez) Duchen, Jessica. (2011). "The relative beauty of the violin". The Independent.
- ↑ a b c d (Ingelesez) Galison, Holton, Schweber ,, Peter, Gerald James, Silvan S.. (2008). Einstein for the 21st Century: His Legacy in Science, Art, and Modern Culture. Princeton University Press, pp. 161–164 or. ISBN 978-0-691-13520-5..
- ↑ (Ingelesez) Sadie, Stanley. (1980). "Alfred Einstein", in The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 20 vol.. London, Macmillan Publishers Ltd. ISBN 1-56159-174-2..
- ↑ (Ingelesez) Slonimsky, Nicolas. (1993). The Concise Edition of Baker's Biographical Dictionary of Musicians, 8th ed.. New York, Schirmer Books ISBN ISBN 0-02-872416-X..
- ↑ (Ingelesez) Cariaga, Daniel. (22 December 1985. Retrieved April 2012.). "Not Taking It with You: A Tale of Two Estates". Los Angeles Times.
- ↑ (Ingelesez) Auction listing by RR Auction. .
- ↑ (Ingelesez) Rowe, Schulmann, David E., Robert. (2007). Einstein on Politics: His Private Thoughts and Public Stands on Nationalism, Zionism, War, Peace, and the Bomb. Princeton University Press ISBN 978-0-691-12094-2..
- ↑ (Ingelesez) Walsh, David A.. (2007). "What Were Einstein's Politics?". History News Network.
- ↑ (Ingelesez) Einstein, Albert. (1949). "Why Socialism?". Sweezy, Paul; Huberman, Leo (eds.). Monthly Review, 1 (1): 9 or. ISBN doi:10.14452/MR-001-01-1949-05_3..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson. (2007)., pp. 487, 494, 550 or..
- ↑ (Ingelesez) Waldrop, Mitch. (19 April 2017). "Why the FBI Kept a 1,400-Page File on Einstein". National Geographic.
- ↑ (Ingelesez) "Einstein on Gandhi (Einstein's letter to Gandhi – Courtesy:Saraswati Albano-Müller & Notes by Einstein on Gandhi). Source: The Hebrew University of Jerusalem )". Gandhiserve.org..
- ↑ (Ingelesez) Hitchens, Christopher. (2007). "Selected Writings on Religion: Albert Einstein". The Portable Atheist: Essential Readings for the Nonbeliever.. Da Capo Press, p. 155 or. ISBN 978-0-306-81608-6..
- ↑ a b (Ingelesez) Calaprice, Alice. (2010). The Ultimate Quotable Einstein. Princeton: Princeton University Press, p. 325 or..
- ↑ a b (Ingelesez) Isaacson, Walter. (2008). Einstein: His Life and Universe. New York: Simon and Schuster, p. 390 or..
- ↑ (Ingelesez) Dowbiggin, Ian. (2003). A Merciful End. New York: Oxford University Press, p. 41 or..
- ↑ (Ingelesez) Einstein, Albert. (1995). Ideas And Opinions. New York: Random House, p. 62 or..
- ↑ (Ingelesez) Albert Einstein's "God Letter" fetches US $2,400,000 at Christie's New York auction house. .
- ↑ (Ingelesez) The Case of the Scientist with a Pulsating Mass. Medscape.
- ↑ (Ingelesez) "Draft of projected Telecast Israel Independence Day, April 1955 (last statement ever written)". Albert Einstein Archives Online. Archived from the original on 13 March 2007.
- ↑ (Ingelesez) Cohen, Graver, J. R., L. M.. (1995). "The ruptured abdominal aortic aneurysm of Albert Einstein". Surgery, Gynecology & Obstetrics, 170 (5): 455–458 or. ISBN PMID 2183375..
- ↑ (Ingelesez) Cosgrove, Ben. (2014). "The Day Albert Einstein Died: A Photographer's Story".. Time. Retrieved 24 April 2018.
- ↑ (Ingelesez) "The Long, Strange Journey of Einstein's Brain". NPR.
- ↑ (Ingelesez) O'Connor, Robertson, J. J., E.F.. (1997). "Albert Einstein". The MacTutor History of Mathematics archive. School of Mathematics and Statistics, University of St. Andrews.
- ↑ (Ingelesez) Late City, ed. (18 April 1955). Written at Princeton, NJ. (1955). "Dr. Albert Einstein Dies in Sleep at 76; World Mourns Loss of Great Scientist, Rupture of Aorta Causes Death, Body Cremated, Memorial Here Set". The New York Times. CIV (35, 514). New York (published 19 April 1955) ISBN ISSN 0362-4331..
- ↑ (Ingelesez) Oppenheimer, J. Robert. (1979). "Oppenheimer on Einstein". Bulletin of the Atomic. Retrieved 12 January 2017, 35 (3): 38. Bibcode:1979BuAtS..35c..36O or. ISBN Scientistsdoi:10.1080/00963402.1979.11458597..
- ↑ (Ingelesez) Schilpp, Paul Arthur. (1951). Albert Einstein: Philosopher-Scientist. His non-scientific works include: About Zionism: Speeches and Lectures by Professor Albert Einstein (1930), "Why War?" (1933, co-authored by Sigmund Freud), The World As I See It (1934), Out of My Later Years (1950), and a book on science for the general reader, The Evolution of Physics (1938, co-authored by Leopold Infeld). New York: Harper and Brothers Publishers (Harper Torchbook edition), pp. 730–746 or..
- ↑ (Ingelesez) Albert Einstein – Biography. Nobel Foundation. Archived from the original on 6 March 2007.
- ↑ (Ingelesez) Schilpp. (1951)..
- ↑ (Ingelesez) "Scientific Background on the Nobel Prize in Physics 2011. The accelerating universe" (PDF). Nobel Media AB. Archived from the original (PDF) on 16 May 2012, p. 2 or..
- ↑ (Ingelesez) Overbye, Dennis. (2014). "Thousands of Einstein Documents Are Now a Click Away". The New York Times. Retrieved 4 January 2015.
- ↑ (Ingelesez) Stachel. (2008)..
- ↑ (Ingelesez) Pietrow, Alexander G.M.. (2019). "Investigations into the origin of Einstein's Sink". Studium. 11 (4): arXiv:1905.09022, pp. 260–268. or. ISBN Bibcode:2019Studi..11E...1P. doi:10.18352/studium.10183...
- ↑ (Ingelesez) "Einstein archive at the Instituut-Lorentz". Instituut-Lorentz. Retrieved on 21 November 2005.
- ↑ (Ingelesez) Ashok, Das. (2003). Lectures on quantum mechanics.. Hindustan Book Agency, p. 59 or. ISBN 978-81-85931-41-8..
- ↑ (Ingelesez) Spielberg, Anderson, Nathan, Bryon D.. (1995). Seven ideas that shook the universe (2nd ed.). John Wiley & Sons, p. 263 or. ISBN 978-0-471-30606-1..
- ↑ (Ingelesez) Major, Fouad G.. (2007). The quantum beat: principles and applications of atomic clocks (2nd ed.). Springer, p. 142 or. ISBN 978-0-387-69533-4..
- ↑ (Ingelesez) Lindsay, Margenau, Robert Bruce, Henry. (1981). Foundations of physics. Ox Bow Press, p. 330 or. ISBN 978-0-918024-17-6..
- ↑ (Ingelesez) Kuepper, Hans-Josef. (2011). "List of Scientific Publications of Albert Einstein". Einstein-website.
- ↑ (Ingelesez) Kuepper, Hans-Josef. (Retrieved 3 April 2011.). "List of Scientific Publications of Albert Einstein". Einstein-website.
- ↑ (Ingelesez) Levenson, Thomas. (1997). "Einstein's Big Idea". Boston: WBGH. Public Broadcasting Service (PBS)..
- ↑ (Ingelesez) Fölsing. (1997)., pp. 178–198 or..
- ↑ (Ingelesez) Stachel, John J.. (2002). Einstein from 'B' to 'Z'. Einstein Studies. 9. Birkhäuser, pp. vi, 15, 90, 131, 215 or. ISBN 978-0-8176-4143-6. OCLC 237532460..
- ↑ (Ingelesez) For a discussion of the reception of relativity theory around the world, and the different controversies it encountered, see the articles in Thomas F. Glick, ed., The Comparative Reception of Relativity. Kluwer Academic Publishers ISBN 90-277-2498-9..
- ↑ (Ingelesez) Pais. (1982)., pp. 382–386 or..
- ↑ (Ingelesez) Pais. (1982)., pp. 151–152 or..
- ↑ (Ingelesez) Einstein. (1923)..
- ↑ (Ingelesez) Pais. (1982)., pp. 179–183 or..
- ↑ (Ingelesez) Stachel. (2008). The Swiss Years: Writings, 1900–1909. , pp. 273–274, vol. 2 or..
- ↑ (Ingelesez) Pais. (1982)., pp. 194–195 or..
- ↑ (Ingelesez) Drake, Nadia. (11 February 2016. Archived from the original on 12 February 2016. Retrieved 6 July 2016). "Found! Gravitational Waves, or a Wrinkle in Spacetime". National Geographic.
- ↑ (Ingelesez) Gravity investigated with a binary pulsar-Press Release: The 1993 Nobel Prize in Physics". Nobel Foundation.
- ↑ (Ingelesez) Abbott, et al. (LIGO Scientific Collaboration and Virgo Collaboration), Benjamin P.. (2016). "Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger". Phys. Rev. Lett. 116 (6): 061102 ISBN arXiv:1602.03837. Bibcode:2016PhRvL.116f1102A. doi:10.1103/PhysRevLett.116.061102. PMID 26918975. Lay summary (PDF)..
- ↑ (Ingelesez) "Gravitational Waves: Ripples in the fabric of space-time". LIGO | MIT.
- ↑ (Ingelesez) Chu, Jennifer. (Retrieved 12 February 2016.). Scientists make first direct detection of gravitational waves. MIT News.
- ↑ (Ingelesez) Ghosh, Pallab. (11 February 2016). "Einstein's gravitational waves 'seen' from black holes". BBC News.
- ↑ (Ingelesez) Overbye, Dennis. (11 February 2016). "Gravitational Waves Detected, Confirming Einstein's Theory". The New York Times ISBN ISSN 0362-4331..
- ↑ (Ingelesez) Van Dongen, Jeroen. (2010). Einstein's Unification. Cambridge University Press, p. 23 or..
- ↑ (Ingelesez) O'Raifeartaigh, McCann, C., B.. (2014). "Einstein's cosmic model of 1931 revisited: An analysis and translation of a forgotten model of the universe" (PDF). The European Physical Journal, H. 39 pp: 63–85 or. ISBN arXiv:1312.2192. Bibcode:2014EPJH...39...63O. doi:10.1140/epjh/e2013-40038-x..
- ↑ (Ingelesez) North, J.D.. (1965). The Measure of the Universe: A History of Modern Cosmology.. New York: Dover, pp. 81–83 or..
- ↑ (Ingelesez) Pais. (1994)., pp. 285–286 or..
- ↑ (Ingelesez) O'Raifeartaigh, McCann, C., B.. (2014). "Einstein's cosmic model of 1931 revisited: An analysis and translation of a forgotten model of the universe" (PDF). The European Physical Journal H. 39, pp: 63–85 or. ISBN arXiv:1312.2192. Bibcode:2014EPJH...39...63O. doi:10.1140/epjh/e2013-40038-x..
- ↑ (Ingelesez) Einstein, de Sitter, A., W.. (1932). "On the relation between the expansion and the mean density of the universe". Proceedings of the National Academy of Sciences. 18 (3), pp: 213–214 or. ISBN Bibcode:1932PNAS...18..213E. doi:10.1073/pnas.18.3.213. PMC 1076193. PMID 16587663..
- ↑ (Ingelesez) Nussbaumer, Harry. (2014). "Einstein's conversion from his static to an expanding universe". Eur. Phys. J. H. 39 (1), pp: 37–62 or. ISBN arXiv:1311.2763. Bibcode:2014EPJH...39...37N. doi:10.1140/epjh/e2013-40037-6..
- ↑ (Ingelesez) Nussbaumer and Bieri. (2009). Discovering the Expanding Universe. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 144–152 or..
- ↑ Zimmer, Carl. (9 June 2013). "The Genius of Getting It Wrong". The New York Times ISBN En..
- ↑ (Ingelesez) Castelvecchi, Davide. (2014). "Einstein's lost theory uncovered". Nature News & Comment. 506 (7489), pp: 418–419 or. ISBN Bibcode:2014Natur.506..418C. doi:10.1038/506418a. PMID 24572403..
- ↑ (Ingelesez) On His 135th Birthday, Einstein is Still Full of Surprises". Out There.
- ↑ (Ingelesez) O'Raifeartaigh, McCann, Nahm, Mitton, C., B., W., S. (2014). "Einstein's steady-state theory: an abandoned model of the cosmos" (PDF). Eur. Phys. J. H. 39 (3), pp: 353–369 or. ISBN arXiv:1402.0132. Bibcode:2014EPJH...39..353O. doi:10.1140/epjh/e2014-50011-x..
- ↑ Nussbaumer, Harry. (2014). "Einstein's aborted attempt at a dynamic steady-state universe". arXiv:1402.4099 [physics.hist-ph] ISBN En..
- ↑ (Ingelesez) Hoyle. (1948). "A New Model for the Expanding Universe". MNRAS, 108 (5) p: 372 or. ISBN Bibcode:1948MNRAS.108..372H. doi:10.1093/mnras/108.5.372..
- ↑ (Ingelesez) Bondi, Gold. (1948). "The Steady-State Theory of the Expanding Universe". MNRAS, 108 (3): 252 or. ISBN Bibcode:1948MNRAS.108..252B. doi:10.1093/mnras/108.3.252..
- ↑ (Ingelesez) "Einstein's Lost Theory Describes a Universe Without a Big Bang – The Crux". The Crux.
- ↑ (Ingelesez) Einstein, Rosen, Alber, Nathan. (1935). "The Particle Problem in the General Theory of Relativity". Physical Review, 48 (1): p. 73 or. ISBN Bibcode:1935PhRv...48...73E. doi:10.1103/PhysRev.48.73..
- ↑ (Ingelesez) "2015 – General Relativity's Centennial". American Physical Society. Retrieved 7 April 2017.
- ↑ (Ingelesez) Lindley, David. (2005). "Focus: The Birth of Wormholes". Physics. 15 ISBN doi:10.1103/physrevfocus.15.11..
- ↑ (Ingelesez) Celebrating Einstein "Solid Cold". U.S. DOE., Office of Scientific and Technical Information.
- ↑ (Ingelesez) "Cornell and Wieman Share 2001 Nobel Prize in Physics". Archived from the original on 10 June 2007. Retrieved 11 June 2007.
- ↑ (Ingelesez) Einstein archive at the Instituut-Lorentz". Instituut-Lorentz. Retrieved on 21 November 2005.
- ↑ (Ingelesez) "Einstein archive at the Instituut-Lorentz". Instituut-Lorentz.
- ↑ (Ingelesez) Pais, Abraham. (1982). Subtle is the Lord: The science and the life of Albert Einstein. Oxford University Press, p,522 or. ISBN 978-0-19-853907-0..
- ↑ (Ingelesez) Stachel. (2008). he Swiss Years: Writings, 1912–1914. , pp. 270ff, vol. 4 or..
- ↑ (Ingelesez) Andrews, Robert. (2003). The New Penguin Dictionary of Modern Quotations. Penguin UK, p. 499 or. ISBN 978-0-14-196531-4..
- ↑ (Ingelesez) Pais, Abraham. (1979). "Einstein and the quantum theory" (PDF). Reviews of Modern Physics, 51 (4), pp: 863–914 or. ISBN Bibcode:1979RvMP...51..863P. doi:10.1103/RevModPhys.51.863...
- ↑ (Ingelesez) Bohr, Niels. (1949). "Discussions with Einstein on Epistemological Problems in Atomic Physics". The Value of Knowledge: A Miniature Library of Philosophy. Marxists Internet Archive. Archived from the original on 13 September 2010. Retrieved 30 August 2010. From Albert Einstein: Philosopher-Scientist (1949), Niels Bohr's report of conversations with Einstein.. Cambridge University Press.
- ↑ (Ingelesez) Einstein, Podolsky & Rosen. (1935)..
- ↑ (Ingelesez) Isaacson, Walter. (2007.). Einstein: His Life and Universe. New York: Simon & Schuster Paperbacks, pp. 448–453 or. ISBN 978-0-7432-6473-0..
- ↑ (Ingelesez) Penrose, Roger. (2007). The Road to Reality. Vintage Books, p. 583 or. ISBN 978-0-679-77631-4..
- ↑ (Ingelesez) Fine, Arthur. (2017). "The Einstein-Podolsky-Rosen Argument in Quantum Theory". Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
- ↑ (Ingelesez) Einstein. (1950)..
- ↑ (Ingelesez) Moore, Walter. (1989). Schrödinger: Life and Thought. Cambridge: Cambridge University Press ISBN 978-0-521-43767-7..
- ↑ (Ingelesez) Goettling, Gary. (1998). Einstein's refrigerator. Georgia Tech Alumni Magazine. Retrieved on 12 November 2014. Leó Szilárd, a Hungarian physicist who later worked on the Manhattan Project, is credited with the discovery of the chain reaction.
- ↑ (Ingelesez) Alok, Jha. (21 September 2008). In September 2008 it was reported that Malcolm McCulloch of Oxford University was heading a three-year project to develop more robust appliances that could be used in locales lacking electricity, and that his team had completed a prototype Einstein refrigerator. He was quoted as saying that improving the design and changing the types of gases used might allow the design's efficiency to be quadrupled. "Einstein fridge design can help global cooling". The Guardian. UK. Archived from the original on 24 January 2011. Retrieved 22 February 2011.
- ↑ (Ingelesez) "Obituary". The New York Times.
- ↑ (Ingelesez) 13 Plumbing Facts You Probably Didn't Know. Chicago Tribune.
- ↑ (Ingelesez) Sagan, Carl. (14 March 2014). "Carl Sagan Explains Albert Einstein". The New Republic. Retrieved 10 April 2016.
- ↑ (Ingelesez) Letters Reveal Einstein Love Life. BBC News.
- ↑ (Ingelesez) "United States District Court, Central District of California, Case No.: CV-10-3790-AB (JCx)". .
- ↑ (Ingelesez) "Einstein". Corbis Rights Representation.
- ↑ (Ingelesez) Libman, E.. (14 January 1939). "Disguise". The New Yorker.
- ↑ (Ingelesez) McTee, Cindy. "Einstein's Dream for orchestra". Cindymctee.com.
- ↑ (Ingelesez) Golden, Frederic. (3 January 2000). "Person of the Century: Albert Einstein". Time. Archived from the original on 21 February 2006. Retrieved 25 February 2006.
- ↑ (Ingelesez) "The Nobel Prize in Physics 1921". Nobel Prize.
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu- (Ingelesez) Albert Einstein agiritegia
Datuak: Q937
Multimedia: Albert Einstein / Q937
Aipu famatuak: Albert Einstein
