Anberes
Anberes[1] (ofizialki nederlanderaz: Antwerpen, ˈɑntʋɛrpə(n) ahoskatua; frantsesez: Anvers, ɑ̃vɛʁ(s) ahoskatua) Belgikako iparraldeko hiria da, Herbehereekin duen mugatik gertu, Eskalda edo Escaut ibaiaren ertzean eta Flandriako probintzian.
| Anberes Antwerpen Antwerp Antwerpn | |||
|---|---|---|---|
Belgian municipality with the title of city (en)  | |||
 | |||
| |||
| Administrazioa | |||
| Estatu burujabe |  Belgika | ||
| Belgikako eskualdea |  Flemish Region | ||
| Province of Belgium |  Anberesko probintzia | ||
| Belgikako barrutia | Arrondissement of Antwerp | ||
| Alkatea | Bart De Wever (en) | ||
| Izen ofiziala | Stad Antwerpen | ||
| Jatorrizko izena | Antwerpen Antwerp Antwerpn | ||
| Posta kodea | 2000, 2018, 2020, 2030, 2040, 2050, 2060, 2100, 2140, 2170, 2180, 2600, 2610 eta 2660 | ||
| Herriburua | District of Antwerp (en) | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 51°13′16″N 4°23′59″E / 51.2211°N 4.3997°E | ||
 | |||
 | |||
| Azalera | 204,32 km² | ||
| Altuera | 7 m | ||
| Mugakideak | Woensdrecht, Hulst, Reimerswaal, Aartselaar, Wijnegem, Stabroek, Schoten, Mortsel, Brasschaat, Borsbeek, Edegem, Hemiksem, Kapellen, Wommelgem eta Zwijndrecht | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 529.247 (2020ko urtarrilaren 1a) 0 (2020) | ||
| Dentsitatea | 2.590 bizt/km² | ||
| Informazio gehigarria | |||
| Telefono aurrizkia | 03 | ||
| Ordu eremua | UTC+01:00 | ||
| Hiri senidetuak | Mulhouse, Marseilla, San Petersburgo, Rostock, Shanghai, Akhisar (en) , Haifa, Lurmutur Hiria, Bartzelona, Ludwigshafen, Durban, Paramaribo, Oslo, Rotterdam eta Chongqing | ||
| Hizkuntza ofiziala | nederlandera | ||
| antwerpen.be, antwerpen.be…, antwerpen.be… eta antwerpen.be… | |||
.svg)
.svg)
466.203 biztanle ditu, azken erroldaren arabera. Anberesko biztanleek espainiar okupaziotik aurrera sinjoren (sɪnˈjoːˌrən) ezizena jasotzen dute, gaztelaniazko señor edo frantsesezko seigneur, "jaun", hitzetatik erakarrita.[2]
Izenaren jatorria
aldatuElezahar batean, Silvio Brabo aipatua da. Haren omenezko estatua Grote Markt herriko enparantza nagusian dago. Elezaharrak Escaut ibaian, Druoon Antigoon izeneko erraldoi bat bizi zela dio, pasa nahi zuten itsasontzi guztiei kobratu egiten ziena. Ordaintzen ez bazuten, itsasontziko kapitainari esku bat mozten zion. Halako batean, Silvio Brabo zenturioi erromatarrak, nazkaturik, erraldoiari berari eskua moztu eta jaurti egin zuen. Hortik dator herriaren flandriar izena: (ant = eskua, werpen = jaurti).
Euskaraz Antuerpen izena araupetzea proposatu zen, germaniar eredutik hurrenago.[3]
Historia
aldatuXV. mendearen aurretik
aldatuAnberesko jatorria galo-erromatarreko vicus kokalekuan datza. 1952-1961 arteko Eskaldaren ondoko indusketetan, zeramika eta kristalezko zatiak aurkitu ziren II. mendetik III. mendera zegozkienak.
IV. mendean, Antwerp izena lehenbiziz agertu zen. Frankoen kokalekua izan zen. Dirudienez, izena anda (-ra) eta werpum (nasa) hitzetatik dator[4].
Anberes merovingiarra gotorleku bat zen, San Amandok ebanjelizaturik VII.aren mendean. X. mendearen bukaeran, Eskalda izan zen Germaniako Erromatar Inperio Santuaren muga. Anberes margraverri bilakatu zen, hau da, Flandria aurrean zegoen mugako probintzia.
XI. mendean, Godofredo Bouillongoak, zenbait urtetan, Anberesko markesaren titulua izan zuen. XII.aren mendean, Norberto Xantengoak, Caloesko San Mikelen abadian komunitate bat ezarri zuen, zeina premontretar kanonekin gidatzen baitzen. Anberes izan zen Eduardo III.aren kuartel nagusia bere negoziaketan Jacob van Artevelderekin. Eduardoren semea Lionel, Clarenceko I. dukea, hiri horretan jaio zen 1338an.
XVI. mendea
aldatuZwingo setioren eta Brujasen beherakadaren ondoren, Anberesek, orduan Brabanteko dukerriaren zati bat, garrantzia irabazi zuen, baina XV. mendearen amaieran, kanpoko merkataritza-etxeak Brujastik Anberesera aldatu ziren. Anberes azukreari buruzko europar hiriburua bilakatu zen. Produktu hau portugaldar eta espainiar plantazioetatik inportatzen zen. 1550 urtearen inguruan, hiriak italiar eta germaniar azukre-findegileak erakartzeaz gain, azukrea Alemaniarantz itsasoratzen zuen, Koloniarantz batik bat[5].
Mailegu-emaileek eta finantzariek, 1544-1574 artean dirutza egin zuten Ingalaterrako gobernuarekin, Londreseko bankariek eskala horretan ezin zutelako lan egin eta gainera, Anberesen burtsak hain eraginkorra zen, non Europako bankariak erakartzen baitzituen. 1570ez geroztik, banku-negozioak behera joan ziren.
Fernand Braudelen ustez, Anberes nazioarteko ekonomiaren gunea izan zen. Brujasek ez zuen inoiz maila hori lortu. Anberes Europako hiririk aberatsena izan zen[6]. Anberesko urrezko aroa Esplorazioen Aroarekin lotuta dago. XVI. mendearen erdian, Anberes bilakatu zen Alpeetako iparraldean bigarren hiririk populatuena. 1560 inguruan, 200.000 biztanle zituen. Luc-Normand Tellieren arabera, Anberesko portuak espainiar koroari ematen zizkion aberastasunak zazpi aldiz handiagoak ziren Ameriketakoak baino[7]. Anberesen tolerantziazko politikak judu komunitate handi bat erakarri zuen.
Urrezko aroan, Anberesek hiru goraldi izan zituen: lehena piperbeltzezko merkatuan oinarriturik; bigarrena Ameriketako zilarrean, Sevillatik zetorrena, baina Espainiako 1557ko porrotarekin bukatu zuen; eta hirugarrena 1559ko Cateau-Cambrésisko itunarekin, ehungintzari buruzko zena. XVI. mendearen hasieran Anberesen merkataritza munduko %40a zen[7].
Gorabehera ekonomikoek eta inflazioek prestakuntza gutxiko langileak kaltetu zituzten. 1541 urtetik mende baten luzeran, hiriaren ekonomiak eta populazioak behera jo zuten Amsterdamen mesederako.
Erreforma erlijiosoak, Herbehereetako beste zonalde batzuk moduan, Anberesko populazioa asaldatu zuen 1566an. Felipe II.ak, Albako dukea jarri zuen Margarita Parmakoa erreginaordearen lekuan. Zortzi urteko Gerra hasi zenean 1568an, Anberes eta Bilboren arteko merkataritza moztu zen. 1576ko azaroaren 4an, Espainiako soldaduek hiria arpilatu zuten, (espainiar amorrua izenekoa); 7.000 biztanle sarraskitu, 800 etxe sutan jarri ziren eta egindako kalteak bi milion libera esterlina baino gehiagokoak izan ziren.
Horren ondorioz, 1579an hiriak Utrechteko Batasunarekin bat egin zuen eta Herbehereetako matxinadaren hiriburua bilakatu zen. 1585ean, Alessandro Farnesek, Parma eta Piacenzako dukeak, setio luze baten ondoren, hiria kontrolatu zuen. Errendizioaren arabera, hiritar protestanteek bi urte zituzten hiria abandonatzeko[8]. Gehienak Probintzia Batuetara joatan, Herbehereetako urrezko aroari hasiera eman zien. Anberesko banku-negozioak Genoak kontrolatu zuen belaunaldi batez geroago, Amsterdamek lekukoa hartu zuen.
.jpg)
.
XVII.tik XIX. mendera
aldatuMünsterko Itunak Probintzia Batuen independentzia onartu zuen 1648an. Honen arabera, Eskalda nabigaziorako itxi egin behar zen, honek Anberesko ekonomia suntsituko zuen. Debeku hau indarrean egon zen 1863 arte, nahiz eta frantziar gobernuaren garaian (1795-1814) bigundu zen. Beste horrenbeste gertatu zen Belgika Herbehereetako Erresuma Batuaren parte bat izan zen bitartean (1815-1830).
Anberesko populazioa 40.000 biztanle kopurura urritu zen 1800an. Napoleonek inbertsio handiak egin zituen portua handitzeko: bi kai eraiki zituen, Eskalda sakondu zuen itsasontzi handiak Anberesen portura zitezkeen. Napoleonen asmoa zen Anberesko portua Europako handiena egitea eta Londresko portuaren eta Britainia Handiko ekonomiaren kalterako, baina bere porrot militarrak Waterloon ekidin zuen plana gauzatzea[6].
1830an, matxinatutako belgikarrek hiria okupatu zuten, baina zitadelak Herbehereetako garnizioa, David Hendrik Chassé jeneralaren esanetara zegoena, iraun zuen. Tarte batez, Chassék hiria bonbardatu zuen kalte handiak eginez, baina 1832an frantziar armadak zitadela setiatu zuen. Eraso honetan hiriak kalte handiak jaso zituen, baina abenduan, Chassé errenditu zen.
Mende horren amaieran, hiriko gunetik hasita, hamar kilometroko gotorleku-eraztun bat eraiki zen, Anberes hil edo biziko zelako Belgikar estatu berriarentzat. Azken hamarkadan, Anberes mundura zabaldu zen Munduko Azokan, non hiru miloi bisitari elkartu baitziren[9].
XX. mendea
aldatuAnberesek, 1903an, ostatu eman zien Munduko Gimnastika-Lehiaketei. I. Mundu Gerran, Anberes belgikar armadaren atzera-egiteko puntua izan zen, Liejaren porrotaren ostean. Anberesko setioak 11 egun iraun zuen, baina azkenean, alemaniar armadak menperatu zuen eta belgikarrak mendebaldera gibeleratu ziren. Hiria alemaniarren esku egon zen armistiziora arte. 1920an, Anberesek Udako Joko Olinpikoak ostatu zituen.
II. Mundu Gerraren garaian, haren portua zela eta, Anberes puntu estrategikoa izan zen. Alemaniarrek 1940an okupatu zuten, britaniar korazatuetako 11. dibisioak 1944ko irailaren 4an askatu zuen arte. Geroago, alemaniarrak saiatu ziren portua suntsitzen, aliatuek hornidurak deskargatzen zituztelako. Milaka rheinbote, V-1 eta V-2 misilak erori ziren hirian, toki batzuetan beste batzuetan baino askoz gehiago. Txikizioaren ondorioz, hiria estilo modernoan berreraiki zen. Gerraren ondoren, judu populazio esanguratsua kokatu zen hirian, berriz ere Haredi (eta bereziki Hasidi) judaismo ortodoxoaren Europako gunea bilakatu zen.
1956 eta 1965 artean, portua handitu zen Anberesko ipar-ekialdeko zonaldea garatzeko. Horrek industria eta urbanizazio berriak eragin zituen[10].
1990eko hamarkadaren hasieran, moda-gunea bilakatu zen. Abangoardietan oinarriturik, lehiatzen saiatzen da Milan, New York eta Parisekin. Ideia hori sortu zen han antolatzen diren turismoaren eta ekitaldi mega-kulturalen ondorioz[11].
Banaketa administratiboa
aldatu
Anberes bederatzi barrutiz osatutako dago. Hiria antolatzeko era hau 1983an ezarri zen, Anberes gune metropolitarreko zortzi udalerri anexionatu zituenean. Horrela, udalerriak Anberesko barruti bihurtu ziren, eta garai hartara arte Anberes izandako hiriari Anberes barruti deitzen hasi zitzaion.
| # | Izena | Azalera (km²) |
Biztanleria (31/12/2006) |
|---|---|---|---|
| 1 | Anberes (barrutia) | 87,30 | 168.049 |
| 2 | Berchem | 5,79 | 40.062 |
| 3 | Berendrecht-Zandvliet-Lillo | 52,66 | 9.583 |
| 4 | Borgerhout | 3,93 | 41.779 |
| 5 | Deurne | 13,06 | 69.585 |
| 6 | Ekeren | 8,07 | 22.326 |
| 7 | Hoboken | 10,67 | 34.542 |
| 8 | Merksem | 8,28 | 41.004 |
| 9 | Wilrijk | 13,61 | 38.319 |
Demografia
aldatu
- 1983an honako udalerriak anexionatu zituen: Berchem, Borgerhout, Deurne, Hoboken, Merksem, Wilrijk en het grootste gedeelte van Ekeren (+64,68 km² eta 305.503 biztanle).
Klima
aldatu  Datu klimatikoak (Anberes (1981–2010 bataz bestekoak), eguzki-orduak 1984–2013) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 6.2 | 7.0 | 10.8 | 14.4 | 18.4 | 20.9 | 23.2 | 23.1 | 19.7 | 15.3 | 10.1 | 6.6 | 14.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.4 | 3.7 | 6.8 | 9.6 | 13.6 | 16.2 | 18.5 | 18.2 | 15.1 | 11.3 | 7.0 | 4.0 | 10.6 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.7 | 0.5 | 2.8 | 4.8 | 8.8 | 11.7 | 13.8 | 13.2 | 10.6 | 7.4 | 4.1 | 1.5 | 6.7 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 69.3 | 57.4 | 63.8 | 47.1 | 61.5 | 77.0 | 80.6 | 77.3 | 77.2 | 78.7 | 79.0 | 79.5 | 848.4 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm) | 12.3 | 10.6 | 12.0 | 9.2 | 10.6 | 10.4 | 10.2 | 9.9 | 10.3 | 11.4 | 12.9 | 12.8 | 132.7 |
| Eguzki orduak | 57 | 77 | 122 | 177 | 208 | 202 | 214 | 202 | 144 | 116 | 62 | 47 | 1625 |
| Iturria: Institut Royal Météorologique de Belgique[12] | |||||||||||||
Garraioa
aldatuAnberesko tranbia
aldatuAnberes eta inguruko gune metropolitarra elkartzen dituen garraiobidea da. 1991tik zerbitzua De Lijn enpresa publikoak kudeatzen du eta guztira 12 linea daude. Horietako lauk lurpeko ibilbidea dute hiriaren erdigunean, Anberesko aurre-metro izenaz ezagutzen dena osatuz.
2010ean tranbiak 120 milioi bidaiari izan zituen.
Portua
aldatuAnberesko portua munduko porturik garrantzitsuenen artean dago eta 2009an 160 milioi tona zama mugitu ziren haren kaietan. Anberesko portutik munduko 800 portutarako denetik garraiatzen dira. Kontainer terminalen artean Mediterranean Shipping Company enpresarena azpimarratu behar da, Europan enpresa suitzarrak duen handiena.
2010ean portuko agintaritzak etorkizuneko plangintza onartu zuen, eta guztira 1.600 milioi euroko inbertsioak egingo dira 15 urteko epean. Portuak handitzeko leku fisiko gutxi duenez, General Motorsek Anberesen zuen lantegia hartzen duen orubea erabiltzea espero da.
Kirola
aldatu1920. urtean, Udako Olinpiar Jokoak antolatu zituen. Bertan, Paavo Nurmi atleta finlandiarra nagusitu zitzien beste kirolari guztiei. Herriko futbol taldea Royal Antwerp FC da, Belgikako futbol ligan aritzen dena. Saskibaloikoak, berriz, Antwerp Giants izena du.
2015eko Frantziako Tourraren hirugarren etapa, bertatik irten zen.[13]
Herri eta hiri senidetuak
aldatuAnberes ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:
|
Iruditegia
aldatu-
Sint-Jacob eliza. -
Grote Markt. -
-
-
Anberesko katedrala. -
Plaza nagusiko eraikinak. -
Gaztelua. -
Musika-tresnen museoa. -
San Karlos Borromeo eliza. -
San Karlos Borromeoren barrualdea. -
Hiriaren panoramika.
,_Antwerp,_Belgium,_aerial_view.jpg)
.jpg)
Erreferentziak
aldatu- ↑ Euskaltzaindia. (2008-05-30). 154. araua: Europako eskualde historiko-politiko nagusiak. .
- ↑ (Ingelesez) Geert Cole; Leanne Logan. (2007). Belgium & Luxembourg. Lonely Planet Publishing, 218 or. ISBN 1-74104-237-2..
- ↑ Sarasola, Ibon. (1991). Exotoponimoen euskal formaz. Euskera, 8 or..
- ↑ (Ingelesez) Room, Adrian. (1997-8-1). Placenames of the World. McFarland & Company, 32 or. ISBN 0-7864-0172-9..
- ↑ (Ingelesez) Harreld, Donald J.. (2003). «Atlantic Sugar and Antwerp's Trade with Germany in the Sixteenth Century» Journal of Early Modern History 7 (1/2): 148–163..
- ↑ a b (Ingelesez) Larkin, Dunton. (1896). The World and Its People. Silver, Burdett, 163 or..
- ↑ a b (Ingelesez) Tellier, Luc-Normand. (2009). Urban world history: an economic and geographical perspective. PUQ, 308 or. ISBN 2-7605-1588-5..
- ↑ (Ingelesez) Boxer Charles, Ralph. (1977). The Dutch seaborne empire, 1600–1800. Taylor & Francis, 18 or. ISBN 0-09-131051-2, ISBN 978-0-09-131051-6..
- ↑ (Ingelesez) Pelle, Kimberley D. Findling, John E, ed. Encyclopedia of World's Fairs and Expositions. McFarland & Company, Inc., 474 or. ISBN 978-0-7864-3416-9..
- ↑ (Ingelesez) Ryckewaert, Michael. (2010eko uztaila). Planning Perspectives. 25, 303–322 or..
- ↑ (Ingelesez) Gimeno Martínez, Javier. (2007ko azaroa). «Selling Avant-garde: How Antwerp Became a Fashion Capital (1990–2002)» Urban Studies 44 (1３): 2449–2464..
- ↑ (Frantsesez) Institut Royal Météorologique de Belgique. Statistiques climatiques des communes belges: Antwerpen (ins 11002). .
- ↑ (Frantsesez) letour.fr. (2014-5-24). Tour de France 2015 : de l'eau, et du diamant. .
Kanpo estekak
aldatu- Hiriko webgune ofiziala (Nederlanderaz) (Frantsesez) (Ingelesez) (Alemanez)
