Wikipedia

Olentzero

Eguberriko euskal pertsonaia tradizionala

Artikulu hau Eguberrietako pertsonaiari eta horren inguruko ohiturei buruzkoa da. Olentzero eguna gaitzat duen artikulua Gabon eguna da.

Tradizio historikoan, Olentzero Euskal Herrian Eguberria eta Jesus Nazaretekoaren jaiotza iragartzen dituen euskal mitologiako eta folkloreko pertsonaia da. Toki batzuetako kondairen arabera, azken jentila ere bada, Kixmi edo Jesusen jaiotzaren ondoren beste guztiak desagertu eta gero. Olentzeroren antzinako jatorria paganoa da, ordea, neguko solstizioko ospakizunetako pertsonaia, urte zaharraren amaiera eta urte edo eguzki berriaren etorrera ospatzekoak, alegia. Euskal Herriko Eguberrietako pertsonaia nagusia da, euskal identitatearen ikur garrantzitsu.

Olentzero
Euskal Herriko mitologia
Ezaugarriak
Sexuagizonezkoa
Formakgizonezkoa eta enborra
Ogibideaikazkintza
Familia
Bikotekidea(k)Mari Domingi
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Olentzeroren gaineko zortzi datu.

Tradiziozko ospakizunean, urte zaharra irudikatzeko,[Sat 1] Olentzero itxurako panpinak ikazkin zikin, arlote, edale eta jatun bat irudikatzen du eta kalez kale eta etxez etxe eramaten dute andetan haur eta gazteek, eskea eginez. Beste batzuetan, aldiz, Olentzero moduan mozorrotutako gazte bat da lagun-taldearekin batera doa, eskea eginez betiere. Toki batzuetan, kondaira eta abestietan bakarrik aipaturiko pertsonaia izan da. Gehienetan Gabon egunean, abenduaren 24an, ospatzen da. Hala ere, egun mundu zabaleko Bizarzuriren antzeko ordezko pertsonaia bilakatu eta, hark bezala, haurren gutunak jaso eta opariak banatzen ditu, askotan pertsonaia bizitzat. Kristautzearekin erlijio kutsua hartu ondoren, XX. mendearen erdialdeaz geroztiko sekularizazioaren ondorioz, kristau izaera berriz ere galdu du. Gainera, XX. mendearen bukaeraz geroztik, Mari Domingi pertsonaia emakumezkoa ere izaten du lagun, sarritan.

Izena

aldatu
 
Olentzeroren panpina, Oiartzunen.

Nagusitu den pertsonaiaren izena Olentzero den arren, hainbat aldaera daude herri eta eskualde batetik bestera: Olentzaro, Onentzaro, Onontzaro, Orentzaro, Onentzero, Onantzaro, Onontzaro, Onontzoro, Orantzaro, Aranzaro eta Gomentzago.[ohar 1][1][2] Izen horien jatorriari buruz zenbait proposamen dago.

Etimologia

aldatu

Gaur egungo hipotesi nagusiak dio onen-(tz)aro, onen aroa edo garaia esan nahi duela. Hala adierazi zuen Lope Martinez de Isastik, XVII. mendeko aipu batean adierazi; eta XX. mendean Azkuek ere uste bera izan zuen. Etimologia horrek Olentzeroren jatorri paganoa nabarmentzen du, finean aro berria dakarren neguko solstizioarekin lotuz.[Ar 1] Hori bat dator olentzero hitzaren esanahi zaharrarekin (Isastik berak aipatu zuena): gabon gaua.[Ar 2]

Beste hipotesi batzuk

Julio Caro Baroja etnologoaren iritziz, berriz, Olentzero hitzaren hasierako O hotsa, lotua dago Erdi Arotik datorren kristau tradizioan Gabonetan kantatu ohi diren eta letra horrekin hasten diren O antifona izeneko eliza kantuekin (O Sapientia, O Adonai eta O Emmanuel esaterako). Frantzian, berriz, les O de Noël edo les oleries deitzen diote O letrarekin hasten diren antifonen aldiari.[3] Ildo horretatik, Seber Altuberen eta Manuel Lekuonaren iritziz, Olentzero izenaren olen hasiera frantsesezko noël hitzaren metatesi edo letren ordenaren aldaketa batetik dator.

Jose Maria Satrustegi etnologoak planteatutako beste hipotesi baten arabera, Olentzero izena oles hitzetik dator, jaietan egiten den eskea adierazten duena. Oles hitza Gabonetako eta Santa Ageda bezperako kopla zaharretan maiz agertzen da: «Zorion etxe honetako denoi / oles egitera gatoz / aterik ate ohitura zaharra / aurten berritzeko asmoz». Hortik dator oles-aroa, hau da, etxez etxe kantuan janari eta diru eskean ibiltzeko garaia, gero lagunarteko otordu bat egitea dakarrena.[Sat 2]

Orantzaroa < Orantza + aroa ere proposatu izan da.[4]

Elezaharrak

aldatu

Olentzero eguzki berriaren edo Eguberriaren garaiaren ospakizun gisa kristautasunaren aurreko jai paganoa den arren, pertsonaiatzat Olentzero kristautasunaren berri emaile edo mezulari agertzen da kondairetan. Beraz, ohitura sinkretikoa da, euskal mitologiaren paganismoa eta kristautasunaren elementuak bateratzen dituena. Ildo horretatik, Bizarzuri eta Europako hainbat kulturetako pertsonaien parekoa da.[Ar 3]

Euskal Herriko kondairen arabera, Olentzero euskal mendietan bizi zen jentil bat zen. Behin, jentilek zeruan izar handi bat ikusi zuten, eta zer ote zen galdetu zioten beraien arteko zaharrenari. Agureak izarrak Kixmiren jaiotza, Jesukristo jaiotza alegia, iragartzen zuela adierazi zien. Hala, jentil guztiek ihesari eman zioten, kondairan jentilarri deitzen diren trikuharrien azpitik edo amildegitik behera jausiz. Guztiek bete zuten esana, Olentzerok izan ezik. Olentzerok menditik jeitsi eta Jesukristoren berri eman zuen. Horrela, Olentzero denbora mitologiko batetik kristautasunak ekarri zuen arorako trantsizio-pertsonaia da.

Olentzeroren inguruko ohiturak

aldatu
 
Olentzero Donostian (1931).

Askotarikoak dira Olentzeroren inguruko ohiturak. Askotan, lagun-taldeak kalez kale eta etxez etxe Olentzero panpinarekin edo Olentzero irudikatzen duen pertsonaia lagun eginiko ibilbideak egiten dira, ibilbide horietan egiten diren eskeak (batzuetan Olentzerorik gabe baina haren abestiak kantatuz), antzina arrautzak, txerrikiak, gaztainak, intxaurrak eta sagarrak eta gaur egun bereziki dirua biltzeko. Olentzero panpina tximinian, leihoan eta balkoian zintzilikatzea ere ohikoa da.[2] Olentzero izeneko enborra edo mokorra erretzeko ohitura ere badago pertsonaiaren zuzeneko erreferentziarik gabe, gabon-zuzi gisa; ohitura horri subilaro (Aezkoan), porrondoko (Agurainen) eta sukubela (Liginagan) ere deitzen zaio.[5][6] Batzuetan, ospakizunen ondoren, Olentzero erre izan da, baina ohitura hori ez da oso zabaldua.[Sat 3] Gehienetan, Gabon egunean ospatzen dira tradizio hauek, baina beste egun batzuetan ere ospatzen da; esaterako, abenduaren 27an Otsagabian [erreferentzia behar] eta abenduaren 31an Ermuan.[7]

Kantak

aldatu

Olentzeroren inguruan hainbat gabon abesti kantatzen dira, baina Olentzero joan zaigu ... bertsoarekin hasten dena da ezagunena. Kantako azken bertsoa La Farandole Joyeuse melodiaz jotzen da eta XVII. mendean txistulariek bereganatu zuten Olentzeroren kantari eransteko. Melodia bera erabiltzen da Uno de enero Sanferminetako koplarako eta Gasteizko Zeledonen kalejirarako ere.[8]

Olentzero joan zaigu
mendira lanera
intentzioarekin
ikatz egitera.
Aditu duanian
Jesus jaio dela
lasterka etorri da
berri ematera.
Horra, horra,
gure Olentzero,
pipa hortzetan duela
eserita dago
kapoiak erre baitu
arrautzatxoekin
bihar merendatzeko
botila ardoakin.
Olentzero buruhandia
Entendimentuz jantzia
Bart arratsian edan omen du
Hamar arroko zahagia
Hau urde tripa haundia!
Tralalala tralalalala (bis)

Kantaren bertsio batzuetan «entendimentuz jantzia» esaldiaren ordez, «entendimentu gabia» abesten da. Beste aldaketa bat, XX. mende bukaerako Olentzeroren berradierazpen paganoan, kristautasunaren erreferentzia ezabatzeko, «Jesus jaio dala» bertsoaren ordez, «negua heldu dala» abestea da.[9]

Lesakan, Olentzaro jatuna nabarmentzen da bertso hauekin:[Ar 4]

Olentzero guria / ezin degu ase,
bakarrik jan dizkigu / hamar zerri gazte;
saieski ta solomo / tripazaiak haste,
Jesus jaio dalako / konsola zaitezte

Aldaera zenbait dituen kanta honetan edaletzat nabarmentzen da, arrain hitzaren polisemiarekin jolastuz:[Ar 5]

Onentzaro begi-gorri, / nun arrapatu duk arrai hori?
Zurriolako arroketan / bart arratseko amaiketan.

Olentzeroren mezulari rola nabarmentzen duen kanta zaharra honako hau:[10]

Aspaldiko Olentzero
Olentzero guria
ikaskilee begi gorri
non duk Belengo haur hori?
Olentzero begi gorri
iñun ikusi al duk,
esan zaiguk,
sehaskatxoan jarrita
Mariaren haur polita?
Ai Olentzero guria
nun duk Belengo bidia?

Ikonografia

aldatu
 
Orantzaroa - Leitzako Kultur Taldea (via Dantzan.eus)[11]

Ikonografia askotarikoa du, herri kantetan jasotzen denez: nekazari, artzain eta arrantzale agertu izan da, baina bereziki ikazkin («intentzioarekin ikatz egitera»),[Ar 6][ohar 2] eta hortik datorkio aurpegia belztua. Jantzi ilunak eta zarpailtsuak ditu («Olentzero guria, / fortuna tristia, arropak saldu dizka / bere emaztiak»),[Ar 7] abarkak eta azpantarrak. Pipa du ahoan («pipa hortzetan duela»). Irudikapen ugariren ezaugarri komuna, bereziki kantetan jasoa, irrigarri izatea ere bada: tripahandi da, jatun («Kapoiak ere baditu, arraultzatxuekin» eta «Olentzero guria / ezin degu ase, bakarrik jan dizkigu / hamar zerri gazte») eta edale porrokatua («begi gorri» eta «botila ardoakin»). Toki batzuetan azkarra da («entendimenduz jantzia») edo motza («entendimenduz gabia»). Larraungo herrietako tradizioan pertsonaia ikaragarria da, igitaia eskuan, tximiniatik jaisten dena igitaiaz etxekoei izugarrikeriak egiteko prest Gabon eguneko baraua hausten badute («horrek lepua kendu guri»)...[Sat 4] Inguruko herri batzuetan, beldurgarria da, igitaia eskuan betiere, gezurretan ibili, ohera garaiz ez joan eta ez obeditzeagatik. Agian, igitaiak neguko solstizioak dakarren ziklo berria edo ebaketa irudikatzen du.[Sat 5] Itxura izugarri horri egiten dio erreferentzia kantetan maiz agertzen den begi gorri kalifikatzaileak: horditurik dagoela, baina orobat beldurgarria dela adierazten du.[Ar 8]

XX. mendearen bukaeratik, opari emailearen rola hartzearekin batera, haren irudikapena aldatuz joan da. Egun, bizarrarekin irudikatzen da, tradizioan horrelakorik agertzen ez bada ere, eta dotoreago janzten da, betiere jantzi tradizionalez, Olentzero ikazkinaren jantzi zarpailak baztertuta. XV-XVI. mendeko jantzi dotorez daramatzan Mari Domingiren laguna izatea ere ekarri du Olentzeroren itxura aldatzeak. Hala, Bizarzuriren antzeko pertsonaia bilakatu da.[12]

Historia

aldatu

Egun Euskal Herri osora zabaldu den pertsonaia eta ospakizuna izan arren, Lesaka da antzinatik Olentzeroren ohitura errotuena atxiki duen herria.[13] Olentzeroren inguruko antzinako ohiturak inguruko herri eta eskualdeetan ere ziren zabalduak, hain zuzen Bidasoaldeak, Beterriak, Bortziriek, Larraunek eta Araxes bailarak mugatzen duten eskualdean. 1931n Olentzero jaia Donostian berrezarri zela jasoa da.[14] Frankismo garaiko hainbat urtetan debekatua izan zen, agintariek euskal abertzaletasunaren ikur kontsideratzen zutelako. Beste batzuetan, Olentzero ospa zitekeen, baina data aldatuz: Ermuan, esaterako, Espainiako Gerra Zibilean abenduaren 31n ospatu behar izan zen eta eragozpen hori tradiziotzat hartu eta egun horretan ospatzen da egun ere.[15] 1950eko hamarkadatik aurrera, ordea, debekuak ahulduz joan ziren eta Olentzeroak antolatzeko baimena eskuratu zen, erregimenaren onespenik gabe betiere.[16] Garai hartan, 1957an kaleratu zen lehen aldiz Iruñean,[17] 1972an Tuteran eta 1973an Baztanen.[18][19] Bizkaian, Deustun ospatu zen lehen aldiz 1968an.[20] Ipar Euskal Herrian, 1972an ospatu zen lehen aldiz, Arrangoitzen hain zuzen.[21] 1970eko hamarkadan zehar zabalduz joan zen tradizioa, ikastolen gizarte mugimenduari esker neurri handi batean. Egun, Euskal Herriko eguberrietako pertsonaia nagusia da eta ikastetxe, auzo eta herri gehienetan ospatzen dira horren inguruko ekitaldiak, Olentzero eguna ere deitzen den Gabon egunean gehienetan.

Olentzeroren eraldakuntza XX. mendeko bukaeratik

aldatu
 
Olentzerok opariak ekartzea XX. mendeko azken hamarkadetan tradizioari erantsi zaion berrikuntza da.

1970eko hamarkadatik Olentzeroren inguruko ohiturek berrinterpretazio sakona izan dute. Jesusen jaiotzaren mezulari gisa kristautasunarekin zuen lotura ezabatu (batzuen ustez, Olentzero kristautasunak usurpatutako pertsonaia izan da), neguko solstizioa eta eguzkiaren itzulera iragartzen dituen pertsonaia berreskuratu[21] eta euskal identitatearen pertsonaia moduan berreraiki da. 1980ko hamarkadatik, ordea, Bizarzuri eta Errege Magoen ezaugarriak eta zereginak hartu ditu bere gain, bereziki haurrei opariak ematearena. Hori dela eta, maiz zaku bat bizkarrean irudikatzen da, haurrentzako opariez beteta, Bizarzuri bezala.[12][22] Aldi berean, Olentzero zikin, pipa erretzaile eta jale eta edale porrokatua askoren moralarekin bat ez datorrela eta, Olentzero piparik gabe, abstemio eta dotore irudikatzen da hainbatetan,[23][9] instituzio ofizialetatik antolatutako ekitaldietan gehienetan. Toki askotan, ordea, antzinako tradizioarekin segituz lastoz eta jantzi zaharrekin egindako Olentzero zarpailtsu eta zikina etxez etxe eramaten jarraitzen dute.

Mari Domingiren senar edo mutil-lagun

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Mari Domingi»
 
Olentzero eta Mari Domingi Tolosan

Olentzeroren ekitaldietan gizonezko pertsonaia horrek duen protagonismoa emakumezko batekin orekatzeko asmoz, Mari Domingi haren emaztearen edo neska-lagunaren rolean sartu da Olentzeroren ekitaldietan XX. mendearen bukaeratik.[24] Adituen iritziz, ordea, Olentzeroren pertsonaia lagun berriak ez du tradizioan inongo zerikusirik Olentzerorekin eta antzinako eguberrietako kanta batean agertzen den pertsonaia femeninoa besterik ez da.[25][12]

Olentzero errebindikatzaileak

aldatu

XX. mendeko azken urteetatik Olentzeroren ibilbideak errebindikazio eta protestak burutzeko erabili izan dira, maiz euskal preso politikoen alde.[26][27][28][29] Protesta antimilitaristetan,[30] AHTren aurkako ekintzetan[31] eta M-15 mugimenduan,[32] besteak beste, izan da protagonista Olentzero pertsonaia.

Olentzerori buruzko eztabaida politikoa

aldatu
 
Olentzero, Bizarzuri eta Hiru Erregeak Bilboko San Inazio auzoko balkoi bat partekatzen.

Olentzeroren tradizioaren zabalkuntzak kritika gogorrak izan ditu espainiar nazionalismoaren aldetik, euskal abertzaletasunak haren figura modu artifizialean zabalduta ideologia abertzalea hedatzeko erabilia izan dela argudiatuz.[33][34][35][36] Iruñean, esaterako, isunak eta bestelako trabak jarri zaizkie Olentzeroren ibilbideen antolatzaileei, bereziki haietan errebindikazioak plazaratzen zirenean.[37][38][39] Hala ere, herritarrek oztopo horiei aurre egin eta Olentzero ospatzen segitu dute.[40] Giro horretan, Olentzero erasotua ere izan da: Areson, esaterako, guardia zibil zenbait Olentzero panpina ohosten harrapatu zituzten herritarrek 2005ean eta aurreko urteetan ere Olentzero birrinduta azaldu zen.[41]

Beste alde batetik, Bizarzuriren antzeko pertsonaia izatea eta haurren kontsumismorako erakargarri izatea ere gaitzetsi da.[12]

Olentzero eta generoa

aldatu

Genero-parekotasun kontuari begiratuz ere, kritikak egon dira Olentzero/Mari Domingi bikote ustez eredugarri hori auzitan jartzen[42]. Gizona protagonista dela eta emakumea bigarren planoan geratzen dela salatu dute zenbait ekintzailek[43][44].

Kultura eragina

aldatu

Oharrak

aldatu
  1. ↑ Azken hori, Zumaian.
  2. ↑ Hendaian jasotako «Hemen degu ikazkiña, / mendiko gaizkin zikiña» koplan ere jasotzen da lanbide hori.

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ , 86-89 or..
  2. ↑ , 79-86 or..
  3. ↑ , 92 or..
  4. ↑ , 75 or..
  5. ↑ , 95-96 or..
  • Arejita, Adolfo (2006): Olentzaro herri literaturan, "Olentzeroren tradizioa Lesakan eta Euskal Herriko Eguberrietan" bilduman, Eusko Ikaskuntza, ISBN: 978-84-8419-055-4
  1. ↑ , 30 or..
  2. ↑ , 33 or..
  3. ↑ , 30 or..
  4. ↑ , 39 or..
  5. ↑ , 37 or..
  6. ↑ , 38 or..
  7. ↑ , 39 or..
  8. ↑ , 37 or..
  • Beste erreferentziak:
  1. ↑ Euskaltzaindia. Olentzero. in: Orotariko Euskal Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2013-12-13).
  2. ↑ a b (Gaztelaniaz) Dueñas, Emilio Xabier. (2006). Olentzero en la documentación. Eusko Ikaskuntza.
  3. ↑ (Gaztelaniaz) Caro Baroja, Julio. (1972). Los vascos. AKAL, 320 or..
  4. ↑ Belauntzaran, Elisa. (2010-12-24). «Orantzaroa, emakumea zenean Leitzan» El Diario Vasco (Noiz kontsultatua: 2021-12-26).
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Gabonzuzi. in: Auñamendi Eusko Entziklopedia. (Noiz kontsultatua: 2012-12-13).
  6. ↑ (Gaztelaniaz) Jimeno Jurío, Jose María. (2009). Calendario festivo. II. Invierno.. Pamiela, Udalbide, Euskara Kultur Elkargoa, 108-115 or..
  7. ↑ Ermuako Udala. Olentzero. (Noiz kontsultatua: 2014-01-09).
  8. ↑ Flamarique, Felix. Olentzero, onaren aroa. , 14 or..
  9. ↑ a b (Gaztelaniaz) El Olentzero del colegio público Miribilla deja la bebida y al Niño Jesús, 2013-12-16an kontsultatua.
  10. ↑ Lekuona, Manuel. (1970). Eguberri abestiak. , 1970 or..
  11. ↑ Araolaza, Oier. «Mari Domingi ez! Queer-Olentzero bai!» dantzan.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-26).
  12. ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «“Olentzero era un personaje de cuento y ha terminado como un elemento de puro consumo”» noticiasdegipuzkoa.com 2015-12-24.
  13. ↑ (Gaztelaniaz) Eneterreaga Irigoyen, Rafael. (2006). Aportaciones para un estudio sobre Olentzero en Lesaka. Eusko Ikaskuntza.
  14. ↑ (Gaztelaniaz) Dueñas, Emilio Xabier. (2006). El carbonero Olentzero y el obispo (San) Nicolás. Eusko Ikaskuntza.
  15. ↑ (Gaztelaniaz) «Olentzero llega a Ermua mañana con la tradición iniciada en la Guerra Civil» ABC 2013-12-30.
  16. ↑ Oliveri, Josetxo. (2000). «Olentzero» Oarso aldizkaria (Errenteriako Udala).
  17. ↑ (Gaztelaniaz) Hacer crecer una cultura contemporánea de las viejas raices, olentzero.net, 2013-12-04an kontsultauta
  18. ↑ (Ingelesez) Olentzero in Ribera (Navarre), olentzero.net, 2012-12-07an kontsultatua.
  19. ↑ (Gaztelaniaz) Santamaría, Lander. (2006). El Olentzero en el Valle de Baztán. Eusko Ikaskuntza.
  20. ↑ (Gaztelaniaz) Larrinaga Zuradi, Josu. (2006). A vueltas con el "Olentzero". Eusko Ikaskuntza.
  21. ↑ a b (Gaztelaniaz) Claude Labati elkarrizketa Olentzerori buruz, 2013-12-16an kontsultatua.
  22. ↑ (Gaztelaniaz) Olentzero, una leyenda en transformación, lavanguardia.com, 2013-12-15.
  23. ↑ Oier Araolaza: «Nor zara zu, zer egin duzu Olentzerorekin?», Argia, 2066. zenbakia, 2006-12-10.
  24. ↑ (Gaztelaniaz) Olentzero llegará este sábado a San Sebastián acompañado por primera vez de Mari Domingi, diariovasco.com, 2011-12-22.
  25. ↑ (Gaztelaniaz) Aguirre Sorondo, Antxon. El Olentzero. .
  26. ↑ (Gaztelaniaz) Nerea Azkona: Olentzero: (re)significaciones a lo largo de la historia, azkorenas.blogspot.com.es, 2013-12-16an kontsultatua.
  27. ↑ Sopelan Olentzerok presoen eskubideen alde lan egiteko deia egin du, sopela.net, 2012-12-23
  28. ↑ Abenduaren 24ko Olentzero-jiran parte hartzeko entsegua gaur Artzabalen. Goazen denok!, usurbileginez.com, 2012-12-28.
  29. ↑ (Gaztelaniaz) Olentzero recorrió Euskal Herria exigiendo amnistía, lahaine.org, 2012-12-25.
  30. ↑ (Gaztelaniaz) El ’Olentzero’, Papa Noel y los Reyes Magos intentan pasar por registro un misil israelí Spike en Bilbao, antimilitaristas.org, 2006-12-28.
  31. ↑ (Gaztelaniaz) El olentzero bloquea el Megapark contra el consumismo y la devastación, sindominio.net/ahtez, 2009-12-22.
  32. ↑ (Gaztelaniaz) Concentración de apoyo al Olentzero indignado, www.cgt-lkn.org, 2013-10-25.
  33. ↑ (Gaztelaniaz) Un video denuncia en Youtube la politización del Olentzero, www.navarra.confidencial.com, 2009ko abenduaren 30a.
  34. ↑ (Gaztelaniaz) ¿Es el olentzero un apologeta del terrorismo?, Josu Erkorekaren bloga, 2008-12-26.
  35. ↑ (Gaztelaniaz) El nacionalismo vasco veta a Santa Claus y le sustituye por el Olentzero, blogs.periodistadigital.com, 2008-12-22.
  36. ↑ (Gaztelaniaz) El Olentzero en Internet: viaje al fondo de la red, olentzero.net, 2013-12-04an kontsultatua.
  37. ↑ (Gaztelaniaz) El ayuntamiento de Pamplona sigue en 2006 poniendo trabas a los Olentzeros de los barrios, ahari.org, 2013-12-13an kontsultatua.
  38. ↑ (Gaztelaniaz) PSN e IU critican la actitud de Barcina con los olentzeros de los barrios, diariodenavarra.es, 2010-12-23.
  39. ↑ (Gaztelaniaz) Multas de 19.500 euros a vecinos de Iruñea por participar en el Olentzero, gara.naiz.info, 2007-03-29.
  40. ↑ (Gaztelaniaz) Barcina no consigue aguar la fiesta de Olentzero en su último año en el cargo, gara.naiz.info, 2012-12-26.
  41. ↑ (Gaztelaniaz) Expedientados dos guardias civiles por llevarse un Olentzero en Navarra, elpais.com, 2005-12-29.
  42. ↑ Kattalin Agerre. "Nork esan du Olentzero soilik gizona izan daitekeela", Argia. 2016ko abenduaren 23a(<dantzan.eus bidez)
  43. ↑ Oier Araolaza. "Mari Domingi ez! Queer-Olentzero bai!", 2013/12/09, dantzan.eus
  44. ↑ Leire Narbaiza "Mari Domingin", Kalamuatik Txargainera, 2008/12/27

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
  • (Gaztelaniaz) Olentzero.net
  • Joseba Aurkenerena: Olentzero eta Kixmiren etorrera. [1]
  • Joseba Aurkenerena: Olentzero, jentilak eta neguburua. [2]
  • Joseba Aurkenerena: Olentzero eta neguburua euskal iruditerian. [3]
  • Joseba Aurkenerena: Neguburu, Eguberri eta Olentzero. [4]
  • Oier Araolaza: Olentzero eta Mari Domingi.[5]
  • Olentzero (Karaokea). Txatxangorria, Youtube
  • Olentzero. Oskarbi. Herri Gogoa / Edigsa 1976. Badok.eus
  • Olentzero. Oskarbi. Elkar. 2008. Badok.eus
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Olentzero&oldid=9654987"(e)tik eskuratuta