Landare-olio-en iturria ikusi

[[Fitxategi:Olive oil from Oneglia.jpg|thumb|[[Oliba olio]]a.]]
'''Landare-olioak''' edo '''landare olioak''' landare jatorriko [[lipido]]ak dira, [[gantz-azido|gantz azidoen]] glizeridoz osatuta daudenak. [[Giro-tenperatura]]n (20&nbsp;°C) likido direnean olio esaten zaie eta tenperatura horretan solido direnean, berriz, koipe.<ref name=koipe>{{erreferentzia |egilea=Lorenzo, Arantza; Uranga, Ane Miren |url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/erreportajeak/koipe-onuragarriak-olioak/ |izenburua=Koipe onuragarriak: olioak |argitaletxea=Elhuyar aldizkaria, 1998/03/01, CC-BY-SA-3.0, aldizkaria.elhuyar.eus |sartze-data=2024-9-8 }}</ref> Denak ez dira jateko onak. [[Linazi olio]]a, [[tung]] olioa eta [[errizino olio]]a, esate baterako, labaintzaileak, margoak, kosmetikoak, farmazia produktuak eta beste industria gai batzuk egiteko erabiltzen dira.

== Osagaiak ==
Landare olio eta koipeak %100ean lipidoz osaturik daude (%99an [[triglizerido]]z, eta gainerakoa, batez ere, [[lezitina]]k eta [[E bitamina]] dira). Ez dute [[ur]]ik eta [[kaloria]] ekarpen handia egiten dute. Olio mota bakoitzak gantz azido osaketa desberdina dauka. Gantz azido monoasegabe eta poliasegabeen proportzio handia dutenak hobeak dira osasunerako.<ref name=koipe/><ref>{{erreferentzia |egilea= |url=https://revista.consumer.es/eu/portada-eu/alimentacion-eu/olio-motak-guztiak-ez-dira-oliba.html |izenburua=Olio motak: Guztiak ez dira oliba |argitaletxea=revista.consumer.es |sartze-data=2024-9-8 }}</ref>

{|class="wikitable sortable" style="text-align:center"
|+ align="center" style="background:DarkOrange; color:white"|<big>'''Landare olio ohikoenen ezaugarriak'''</big>
! Olio mota<ref>{{erreferentzia |egilea= |url=http://chartsbin.com/view/1963 |izenburua=Characteristics of different Cooking Oils |argitaletxea=chartsbin.com |sartze-data=2024-9-8 }}</ref>
! Jatorria
! Gantz azido aseak (%)
! Gantz azido monoasegabeak (%)
! Gantz azido poliasegabeak (%)
! [[Ke-puntu]]a<ref>[http://www.cookingforengineers.com/article/50/Smoke-Points-of-Various-Fats Smoke Points of Various Fats] Cookingforengineers.com</ref>
|-
|[[Arbendol olio]]a || [[Arbendolondo]]a <small>(hazia)</small> || 8,6 || 73,2 || 18,2 || 216&nbsp;°C
|-
|[[Arto olio]]a || [[Arto]]a <small>(hazia)</small> || 13,6 || 29 || 57,4 || 232&nbsp;°C
|-
|[[Ekilore olio]]a || [[Ekilore]]a <small>(hazia)</small>|| 10,8 || 20,4 || 68,8 || 227&nbsp;°C
|-
|[[Ekilore olio]]a (oleiko ugarikoa)<ref>{{erreferentzia |egilea= |url=https://www.sunflowernsa.com/uploads/35/sunflower-oil-fact-sheet_062510.pdf |izenburua=Four types of sunflower oil | argitaletxea= National Sunflower Association, sunflowernsa.com |sartze-data=2024-9-10 }}</ref> || [[Ekilore]]a <small>(hazia)|| 9 || 82 || 9 || 232&nbsp;°C 
|-
|[[Kakahuete olio]]a || [[Kakahuete]]a <small>(hazia)</small>|| 17,8 || 48,6 || 33,6 || 227&nbsp;°C
|-
|[[Kakao gurin]]a<ref>[https://web.archive.org/web/20160304102824/http://www.jivaka.com/pdfs/fat%20comparison%20chart.pdf Fat Comparison Chart] Jivaka.com</ref> || [[Kakao arbola|Kakaoa]] <small>(alea)</small>|| 62 || 34 || 3 || 230&nbsp;°C<ref>{{erreferentzia |egilea= |url=https://www.ilariamarzullo.com/pastry-journal/cocoa-butter-learn-all-about-this-amazing-ingredient#:~:text=Another%20extremely%20appreciated%20feature%20of,of%20extra%20virgin%20olive%20oil. |izenburua=Cocoa Butter: Learn all about this amazing ingredient | argitaletxea= ilariamarzullo.com |sartze-data=2024-9-11 }}</ref>
|-
|[[Kartamo olio]]a || [[Zamo txiki]]a <small>(hazia)</small>|| 6,5 || 15,1 || 78,4 || 232&nbsp;°C
|-
|[[Koko olio]]a || [[Kokondo]]a <small>(hazia)</small>|| 91,9 || 6,2 || 1,9 || 177&nbsp;°C
|-
|[[Koltza olio]]a || [[Koltza]] <small>(hazia)</small>|| 7,5 || 64,1 || 28,4 || 204&nbsp;°C
|-
|[[Kotoi olio]]a || [[Kotoi-landare]]a <small>(hazia)</small>|| 27,1 || 18,6 || 54,3 || 216&nbsp;°C
|-
|[[Mahats pipiten olio]]a || [[Mahats]]a <small>(hazia)</small> || 10 || 16,8 || 73,1 || 216&nbsp;°C 
|-
|[[Oliba olio]] birjina estra || [[Olibondo]]a <small>(fruitua)</small>|| 14,2 || 75 || 10,8 || 207&nbsp;°C
|-
|[[Oliba olio]] findua || [[Olibondo]]a <small>(fruitua)</small>|| 14,2 || 75 || 10,8 || 225&nbsp;°C
|-
|[[Palma olio]]a || [[Olio-palmondo|Olio palmondoa]] <small>(fruitua)</small>|| 51,6 || 38,7 || 9,7 || 232&nbsp;°C 
|-
|[[Palmiste olio]]a<ref name=india>[https://web.archive.org/web/20130316004937/http://www.healthy-india.org/eating-right/crunchy-nuts/fatty-acid-composition-of-common-fats-and-oils.html Fatty acid composition of common fats and oils] Healthy-india.org</ref> || [[Olio-palmondo|Olio palmondoa]] <small>(hazia)</small>|| 82 || 15 || 2 || 232&nbsp;°C
|-
|[[Sesamo olio]] (iluna) || [[Sesamo]]a <small>(hazia)</small> || 14,8 || 41,5 || 43,6 || 177&nbsp;°C
|-
|[[Sesamo olio]] (argia) || [[Sesamo]]a <small>(hazia)</small> || 14,8 || 41,5 || 43,6 || 232&nbsp;°C
|-
|[[Soja olio]]a || [[Soja]] <small>(hazia)</small>|| 16,2 || 23,7 || 60 || 232&nbsp;°C
|-
|[[Ziape olio]]a || [[Ziape (landarea)|Ziapea]] <small>(hazia)</small> || 12,6 || 64,3 || 23,1 || 254&nbsp;°C 
|-
|}

[[E bitamina]] liposolugarria da, hots, lipidoetan [[disolbagarri]]a. Landare olioak, [[antioxidatzaile]]a den eta zahartzearen aurka eragiten duen bitamina honen iturri garrantzitsuena dira, baina fintze prozesuetan edukiaren parte bat galtzen dute<ref>[http://revista.consumer.es/web/eu/20001101/alimentacion/38648.php Olibaz, ekilorez, soiaz, artoz... eginiko olioak] Eroski Consumer</ref>. Hiri dela eta, botilaratu aurretik batzuetan olio finduei E bitamina gehitzen zaie.

=== Trans koipeak ===
Landare koipe hidrogenatuak ([[trans koipe azido|trans koipeak]]) [[1960ko hamarkada|1960ko]] eta [[1970eko hamarkada|1970eko hamarkadetan]] sortu ziren, animalia-koipeak ordezteko asmoz. Hidrogenazio prozesuaren bitartez [[giro-tenperatura]]n koipea solidoa izatea lortzen da. Horrez gain, koipe hidrogenatuek luzaroago irauten dute zaharmindu gabe. Elikagaien industrian trans koipeak asko erabiltzen dira, kostuak merkatzen dituztelako<ref name=transkoipe>{{erreferentzia |egilea= Arratibel Gascon, Ainara |url=https://www.berria.eus/bizigiro/trans-gantzak-zokoratze-bidean_1011371_102.html |izenburua=Trans gantzak, zokoratze bidean |argitaletxea=Berria, 2015eko irailaren 9a, berria.eus |sartze-data=2024-9-8 }}</ref>

Trans koipeek ez dute [[kolesterol]]ik, lipido hau animalia jatorriko elikagaietan besterik ez dagoelako. Hori dela eta, hasiera batean animalien koipeak baino osasungarriagoak zirela uste zen. Baina, ikerketa zientifiko ugarik agerian jarri dutenez, koipe hidrogenatuak ohiki jateak gaixotasun kardiobaskularrak izateko arriskua handitu egiten du. Izan ere, koipe hauek jaitsi egiten dute kolesterol onaren (HDL) tasa eta igo kolesterol txarrarena (LDL) eta [[triglizerido]]ena<ref name=transkoipe/>.

=== Ke-puntua ===
Ke-puntua olioa [[glizerina|glizerol]] eta [[gantz-azido]] asketan desegiten hasten den tenperatura da. Ke-puntura iristen denean olioak ke urdinxka jariotzen du. Sukaldatzean ez da komeni tenperatura horretara heltzea, konposatu toxikoak ([[bentzopireno]]a, [[akroleina]]) sortzen direlako.<ref>{{erreferentzia |egilea= |url=https://www.botanical-online.com/alimentos/acroleina-fritos-alimentos |izenburua=Acroleina en los alimentos |argitaletxea=botanical-online.com |sartze-data=2024-9-8 }}</ref><ref>{{erreferentzia |egilea=Elika |url=https://kontsumitzailea.elika.eus/bentzopirenoak-elikagaietan/ |izenburua=Bentzopirenoak elikagaietan |argitaletxea=kontsumitzailea.elika.eus |sartze-data=2024-9-8 }}</ref>

== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Peanut oil bottle.jpg|thumb|[[Kakahuete olio]]a.]]
Bederatzi olio mota hauek dira munduan gehien kontsumitzen direnak. %80 jateko erabiltzen da, eta gainerakoa industrian eta [[bioerregai]]ak ekoizteko<ref>[https://web.archive.org/web/20120526160202/http://www.bioenergytrade.org/downloads/vegetableoilstudyfinaljune18.pdf A global overview of vegetable oils
with reference to biodiesel] Bioenergytrade.org</ref>.

{| class="sortable wikitable"
! Olio mota
! Munduko ekoizpena 2011/12an<ref>[https://web.archive.org/web/20131209040710/http://www.fas.usda.gov/psdonline/psdReport.aspx?hidReportRetrievalName=Table+03%3A+Major+Vegetable+Oils%3A+World+Supply+and+Distribution+%28Commodity+View%29++++++++++++++++++++++&hidReportRetrievalID=533&hidReportRetrievalTemplateID=5 Major Vegetable Oils: World Supply and Distribution] United States Department of Agriculture. Foreign Agricultural Service</ref><br />(milioi tonak)
|-
| [[Palma olio]]a || align="center" | 50,67 
|-
| [[Soja olio]]a  || align="center" | 41,95 
|-
| [[Koltza olio]]a || align="center" | 23,60
|-
| [[Ekilore olio]]a || align="center" | 14,15
|-
| [[Palmiste olio]]a || align="center" | 5,84 
|-
| [[Kotoi olio]]a || align="center" | 5,33 
|-
| [[Kakahuete olio]]a || align="center" | 5,27 
|-
| [[Koko olio]]a || align="center" | 3,56
|-
| [[Oliba olio]]a  || align="center" | 3,10
|}

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

[[Kategoria:Landare-olioak]]
[[Kategoria:Landareen produktuak]]