Senpere-en iturria ikusi

{{Lapurdiko udalerri infotaula
| izena = Senpere
| bandera = ez
| armarria = Blason ville fr Saint-Pée-sur-Nivelle (Pyrénées-Atlantiques).svg
| nongo = Senpereko
| ofiziala = Saint-Pée-sur-Nivelle
| barrutia = [[Baiona]]
| kantonamendua = [[Uztaritzeko kantonamendua|Uztaritze]]
| postakodea = 64310
| irudia = Saint-Pée-sur-Nivelle Eglise.jpg
| irudiaren testua = Senpereko Jondoni Petri eliza
| INSEE = 64495
| kokapena = senpere_kokapena_lapurdi.jpg
| koordenatuak = {{koord|43|21|N|1|32|W|region:EH-LA_type:city(5.614)|display=inline,title}}
| garaiera = 10-227
| azalera=65.08
| biztanleria = 
| urtea = 
| distantzia = 
| sorrera = 
| herritarra = senpertar
| alkatea = [[Christine Bessonart]]<small> (2008-2014)</small>
| webgunea = http://www.saint-pee-sur-nivelle.com
| oharrak = 
|auzapeza=[[Dominique Idiart]] ( [[divers gauche|DVG]])}}

'''Senpere''' [[Lapurdi]]ko erdialdeko [[udalerri]] bat da, [[Uztaritzeko kantonamendua|Uztaritzeko kantonamendukoa]], [[Lapurdi Erdialdea|Lapurdi Erdialdekoa]]. Lapurdiko udalerri handienetakoa da hedaduraz.

[[Fitxategi:Saint-Pée-sur-Nivelle panneau bilingue 2.jpg|thumb|280px|Seinale elebiduna.]]
== Izena ==
Herriaren izena gaur egun ''Senpere'' da [[euskara]]z, ''Saint-Pée-sur-Nivelle'' [[frantses]]ez, ''Sent Pèr de Nivela'' [[okzitaniera]]z eta ''San Per d'Ibarra'' [[aragoiera]]z. Historian, izenak itxura hauek izan ditu:<ref name="Raymond">Paul Raymond, ''Dictionnaire topographique Béarn-Pays Basque''</ref>
* ''Sanctus Petrus d'Ivarren'' ([[1233]], [[Baiona]]ko eskutitzak<ref>[[Baiona]]ko eskutitzak edo ''Livre d'Or'' - [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] eskuizkribua - Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques</ref>),
* ''S-Pé'' ([[1650]], ''Gouvernement Général de Guienne et Guascogne et Pays circonvoisins'' eskutitza),
* ''Sainct-Pee de Labour'' ([[1690]]<ref name="Raymond"/>, Cantelliren eskutitzak),
* ''Saint-Pee-d'Ibarren'' ([[1736]]<ref name="Raymond"/>, [[Baionako elizbarrutia]]ren erregistroa<ref>[[1736]]ko eskuizkribua - Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques</ref>) eta
* ''Beaugard'' ([[1793]]<ref name="Raymond"/>). Batzuetan ''Saint-Pée-d'Ibarren'' ere izan du izena<ref name="Veyrin">Philippe Veyrin ''Les Basques''Arthaud, [[1975]], {{ISBN|2-7003-0038-6}}</ref>, egun [[Ibarrun|Ibarron]] auzoak mantendu duen izena.

Auzoen toponimoak ere urteen joanean aldatu dira:
* [[Amotze]] [[1506]]an izan zen aipatua<ref name="Raymond"/> ([[Lengadòc|Languedocen]] baimenak<ref>[[Lengadòc|Languedocen]] baimenak, Artxibo inperialak, PP, 45</ref>).
* [[Ibarrun]]ek, berriz, itxura bi izan ditu: ''Ibarre en Labort'' eta ''Ybarre'' ([[1450]]<ref name="Raymond"/> biak, [[Nafarroa]]ko paperak<ref>[[Nafarroako Erresuma]]ko paperak - Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques</ref>).
* [[Ihintz (Senpere)|Ihintz]] ''Ihins'' izan du izena ([[1863]], Raymondek aipatua<ref name="Raymond"/>).
* [[Olha]] ([[1863]], Raymondek aipatua<ref name="Raymond"/>) [[frantses]]ez ''Ola'' da.
* Azkenekoz, [[Urguri]] ''Urgoury'' izan da (1863, Raymondek aipatua<ref name="Raymond"/>).

== Geografia ==
=== Ingurune naturala ===
Hiru ibai aipagarrik gurutzatzen dute udalerria:<ref>[https://web.archive.org/web/20090726145708/http://sandre.eaufrance.fr/app/chainage/index.php?topo=&tocg=&dep=&com=64495&x=&y=&lang=&Submit=Rechercher Sandre datu-basea]</ref> [[Urdazuri]], [[Ixakahandia]] erreka eta [[Uhabia]]k.

Udalerriko lurretan, Urdazuri edo Ugarana ibaira ({{lang-fr|Nivelle}}) Lizuniako, Opalazioko, Uzkaingo, Arraioko, Xuhailko, Etxeberriko , Tontoloko eta Amezpetuko errekak isurtzen dira.

Uhabia ibaia aldiz, udalerriko lurretan bertara isurtzen diren [[Zirikolazko erreka|Zirikolatzeko erreka]] (eta bere ibaiadarrak), Besaingo erreka eta Uroneko errekaz elikaturik dago.

Ostolapeko erreka, Basarun ibaira txikira isurtzen da udalerriko lurretan.

[[Urloko erreka]], [[Errobi]] ibaiaren zeharkako ibaiadarra dena ere udalerritik igarotzen da.

Horretaz gain, herrigune nagusitik ekialdera [[Senpereko aintzira]] dago.

=== Udalerri mugakideak ===
* [[Ahetze]] eta [[Arrangoitze]] iparraldean.
* [[Donibane Lohizune]] eta [[Azkaine]] mendebaldean.
* [[Sara]], [[Urdazubi]] eta [[Zugarramurdi]] (azken biak [[Nafarroa Garaia]]n) hegoaldean.
* [[Uztaritze]], [[Zuraide]] eta [[Ainhoa]] ekialdean.

=== Etxeak eta auzoak ===
<div style="-moz-column-count: 3; column-count: 3;">
* [[Ahantzenborda]]
* [[Altziburua]]
* [[Amotze]]
* Amezpetu
* Artzirin
* [[Bidegurutzea]]
* [[Helbarrun (Senpere)|Helbarrun]]
* [[Errotaberria]]
* [[Herburua]]
* Hergarai
* [[Ibarrun]]
* [[Ihintz (Senpere)|Ihintz]]
* Laputzagaraia
* Larreondoa
* Lizardia
* [[Olha]]
* Olhaso
* Otha
* [[Uhaldekoborda]]
* [[Urguri]]
* Uzkain
* [[Xerrenda]]
* Zirikolatz
</div>

== Historia ==
[[1790]]ean, Senpere [[Uztaritze]]ko barrutiaren menekoa zen kantonamendu bateko buru izan zen. Kantonamendu horretan, [[Ahetze]] eta Senpere udalerriak zeuden sarturik.<ref name="Raymond"/>

[[Uholde]]ek herrian kalte handiak egin dituzte, [[1983]]ko [[abuztuaren 26]]an eta [[2007]]ko [[maiatzaren 4]]an, besteak beste.<ref>[[Franck Dolosor]]: ''Senperetik Senpererat, begirada bat XX. mendeari''. [[Elkar]], [[2009]]. Ikus 147. or.</ref>

== Ekonomia ==
Senpereko merkatua [[XIX. mendea]]n hasi zen garrantzia hartzen, [[Sara]]koaren bizkarrean<ref name="Veyrin"/>. Udalerria [[Ezpeletako piperra]]ren sor-markaren lurraldearen barruan dago.

Udalerrian [[1983]]an, [[Woolmark]]en logoa osatzen zuten ardien fotografia atera zuten<ref>[https://web.archive.org/web/20061125062540/http://www.strategies.fr/archives/1066/106603201/saga_une_pelote_joliment_arrondie.html Stratégie.fr : Woolmark]</ref>.

== Demografia ==
XIX. mendearen erdialdean 2.700 biztanle izatera iritsi zen Senpere. Hurrengo hamarkadetan, berriz, beheranzko joera txikia izan zuen biztanle kopuruak eta 1960ko hamarkadan 2.200 biztanleraino jaitsi zen. Haatik, ordutik aurrera biztanle emendio handia gertatu zen eta XXI. mendearen lehen hamarkadarako populazioa ia hirukoiztu zen, 6.000 biztanleen maila gaindituz.
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Senpereko biztanleria
|altuera=300
|zabalera=600
| 1800 | 1980 | 1821 | 2209 | 1841 | 2751 | 1861 | 2708 | 1881 | 2492 | 1901 | 2396 | 1921 | 2422 | 1946 | 2195 | 1962 | 2239 | 1982 | 3056 | 1999 | 4331 | 2013 | 6006 |
|oharrak = Datuen iturburua: [[INSEE]]
}}

== Politika ==
{| class="taulapolita"
! Agintaldia !! Auzapeza !! Alderdia
|-
|[[1892]]-[[1919]]|| Pascal Lahetjuzan ||
|-
|[[1919]]-[[1935]]|| [[Dominique Dufau]] ||
|-
|[[1935]]-[[1941]]|| Gratien Dorrisboure ||
|-
|[[1941]]-[[1944]]|| Bernard Bastres ||
|-
|[[1944]]-[[1953]]|| Gratien Dorrisboure ||
|-
|[[1953]]-[[1977]]|| Charles Cami ||
|-
|[[1977]]-[[1995]]|| Germain Ezponda ||
|-
|[[1995]]-[[2001]]|| Pierre Hirigoien ||
|-
|[[2001]]-[[2014]]|| [[Christine Bessonart]] ||<ref>Bessonart zerrenda independente baten izenean izendatu zuten auzapez. Zenbait hauteskundetan [[Mugimendu Demokrata|MoDemen]] zerrendetan joan izan da.</ref>
|-
|[[2014]]- || Pierre-Marie Nousbaum ||[[Divers droite|DVD]]
|}

== Azpiegiturak ==
=== Hezkuntza ===
Senperek baditu haur-eskola bi —publikoa eta pribatua (Saint-Joseph)—, kolegio pribatu bat (Arretxea), nekazaritza-lizeo pribatu bat (Saint-Christophe) eta [[ikastola]]<ref>[[Henri Duhau]], ''[https://files.eke.eus/liburutegia/senpereko-ikastolaren-hastapenak.pdf Senpereko ikastolaren hastapenak]'', 2011</ref> bat.

=== Garraiobideak ===
D3, D4, D255, D305, D307, D855, D856 eta D918 departamendu errepideak udalerritik igarotzen dira.

== Kultura ==
[[Fitxategi:Senpereko Josep Zuburu.webm|thumb|275x275px|Senpereko Josep Zuburu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuburu, Josep - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/senpere/hizlariak/josep-zuburu/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-12-17}}</ref> ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-12-17}}</ref> proiekturako)]]

=== Euskara ===
[[1968]]an, 2.422 biztanleetatik 2.050 [[euskaldun]]ak ziren, herriko euskalkia [[nafar-lapurtera|lapurtera]] izanik<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/104732 Auñamendi Entziklopedia: Senpere]</ref>. Uztarite inguruko hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uztaritze ingurukoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/nafar-lapurtarra/erdigunekoa-nl/uztaritze-ingurukoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Senpere  - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/senpere/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-15}}</ref> mintzatzen da herrian.

Phillippe Veyrinek<ref name="Veyrin"/> herria buruzko [[euskara]]zko esaera zahar hau aipatzen du: ''Senpertarrak, belhaun buru handiak''.

=== Kirolak ===
''Gantxiki Harotza'' senperetar gazteak [[1857]] edo [[1858]]an, eskumuturrean [[gaztainondo]]ko adarrak jarri eta [[xistera]] asmatu zuen.<ref name="Veyrin"/>

Herriko [[Saint Pee Union Club Rugby|Saint-Pée Union Club]] [[errugbi]] taldeak Frantziako 3. maila federalean jokatzen du.

[[2018ko Frantziako Tourra|2018ko Frantziako Tourreko]] azkenaurreko etapa bertan abiatu zen, uztailaren 28an.

=== Jaiak ===
Senpereko bestak [[ekainaren 29]]an ospatzen dira, [[Jondoni Petri]] egunez.

Horrez gain, urtero [[Seaska (ikastolen elkartea)|Seaskak]] antolatutako [[Herri Urrats]] Ipar Euskal Herriko ikastolen jaialdia [[Senpereko aintzira|bertako aintziraren]] inguruan ospatzen da.

== Ondasun nabarmenak ==
* Larreondoan [[kastro|gaztelu zahar]] bat dago, 85 [[metro]]ko altueran.
* Ur-errotak: [[Ibarrun]] auzoarena [[1652]]an auzolanean eraikia izan zen, jauntxoen arrunkeria-eskubidea urratuz. Senpereko jaunek hiru errota zuten. Eraiki zenean, jauntxoek protesta egin eta herriak haiekin akordio bat lortu zuen.<ref name="Veyrin"/> Atean duen inskripziok honela dio: ''Hau da errota senpereco herriac eraguinaracia. 1652''.<ref name="Veyrin"/>
* Senpereko [[Jondoni Petri (Senpere)|Jondoni Petri]] eliza,<ref>[[Franck Dolosor]]: ''Matxin Irabola, Senpereko bertsularia''; [[Elkar]]lanean, [[2010]]. Ikus 9. or.</ref> [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] erretaulaz hornitua.<ref>[http://www.culture.gouv.fr/public/mistral/palissy_fr?ACTION=RETROUVER&FIELD_1=Cpal5&VALUE_1=Saint%2dP%e9e%2dsur%2dNivelle&FIELD_2=EDIF&VALUE_2=&FIELD_3=Cpal1&VALUE_3=&FIELD_4=Cpal2&VALUE_4=&FIELD_5=Cpal3&VALUE_5=&FIELD_6=REPR&VALUE_6=&FIELD_7=Cpal4&VALUE_7=&FIELD_8=Adresse&VALUE_8=&FIELD_9=DOSURLP&VALUE_9=%20&NUMBER=1&GRP=0&REQ=%28%28Saint%2dP%e9e%2dsur%2dNivelle%29%20%3aLOCA%2cPLOC%2cINSEE%20%29&USRNAME=nobody&USRPWD=4%2524%252534P&SPEC=9&SYN=1&IMLY=&MAX1=1&MAX2=200&MAX3=200&DOM=Tous Palissy datu-basea]</ref>
* [[Senpereko gaztelua]], non [[Pierre de Lancre]] [[1609]]an bizi zen, [[Lapurdi]]ko ezagunenetakoa. Herriaren ekialdean dago.

<gallery>
Irudi:Saint-Pée-sur-Nivelle Eglise.jpg|Senpereko eliza
Irudi:Saint Pée sur Nivelle-Château-Vue Est-20150507.jpg|Senpereko gazteluaren hondakinak
Irudi:Saint-Pée-sur-Nivelle fronton.jpg|Pilotalekua
Irudi:Saint Pée sur Nivelle Lac (1).jpg|[[Senpereko aintzira|Aintzira]]
Irudi:Saint Pée sur Nivelle Ibarron Fronton.jpg|[[Ibarrun]] auzoko pilotalekua
Irudi:Saint-Pée-sur-Nivelle (Pyr-Atl., Fr) mairie.JPG|Senpereko herriko etxea
</gallery>

== Senpertar ospetsuak ==
* [[Joanes Etxakon]] ([[1490]]-[[1535]]), Senpereko jauna, [[Nafarroako konkista|Nafarroako defentsan]] aritu zena.
* [[Grazian Adema]] "Zaldubi" ([[1828]]-[[1907]]), idazlea.
* [[Jean Barbier]] ([[1875]]-[[1931]]), apaiza eta [[euskal idazle]]a.
* [[Matxin Irabola]] ([[1879]]-[[1935]]), bertsolaria.
* ''Gantxiki Harotza'', xisteraren asmatzailea.
* Dominique Dufau<ref name=":0">[[Henri Duhau]]: ''Dufau bi anaiak'', [[Elkar (argitaletxea)|Elkar]], 2006</ref> (1880-1956) notarioa eta auzapeza
* Christophe Dufau<ref name=":0" /> (1888-1922) medikua
* [[Henri Duhau]] ([[1942]]-), idazlea, ohorezko euskaltzaina.
* [[Charles Ollivon]] ([[1993]]- ), errugbilaria.

== Herri eta hiri senidetuak ==
* {{Herria|Nafarroa Garaia|Altsasu}}<ref>[http://www.afccre.org/fr/ Hiri senidetuen urtekaria]</ref>

== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}

== Ikus, gainera ==
* [[Senpereko aintzira]]
* [[Ezpeletako piperra]]

== Kanpo estekak ==
{{atari|Lapurdi|Lapurdi}}
* {{fr}} [http://www.saint-pee-sur-nivelle.com Udalaren webgunea].
* [https://web.archive.org/web/20100623095005/http://www.ttipi.net/index.php?pestania=1 ''Ttipi-ttapa''], eskualdeko hedabidea.
* [http://www.hiru.com/historia/gazteluak/lapurdi_senpere Senpereko gazteluari buruzko artikulua], ''Hiru.com'' webgunean.
* Senpereko ikastolaren hastapenak: https://files.eke.eus/liburutegia/senpereko-ikastolaren-hastapenak.pdf
* {{fr}} [http://www.enbata.info/articles/senpere-la-spoliation-des-terres/ Senpereko lurrak]
{{autoritate kontrola}}

{{Senpereko auzo aurkibidea}}
{{Lapurdi Erdialdeko udalerri aurkibidea}}
{{Lapurdiko udalerri aurkibidea}}

[[Kategoria:Senpere| ]]