Gian Lorenzo Bernini: berrikuspenen arteko aldeak

Gian Lorenzo Bernini
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Napoli, 1598ko abenduaren 7a
Herrialdea	Italia
Bizilekua	House of Pietro and Gianlorenzo Bernini (Rome) (en) ; Palazzi Bernini (Rome) (en)
Heriotza	Erroma eta Palazzi Bernini (Rome) (en) , 1680ko azaroaren 28a (81 urte)
Hobiratze lekua	Santa Maria Nagusia
Familia
Aita	Pietro Bernini
Ezkontidea(k)	Caterina Tezio (en)
Seme-alabak	ikusi Domenico Bernini (en) ;
Haurrideak	ikusi Luigi Bernini (en) ; Giuditta Bernini (en) ;
Leinua	Bernini (en)
Hezkuntza
Hizkuntzak	italiera
Jarduerak
Jarduerak	eskultorea, artista, margolaria, arkitektoa, arkitektura proiektuen marrazkilaria eta diseinatzailea
Lantokia(k)	Italia; Paris; Erroma eta Siena
Lan nabarmenak	ikusi Barberini jauregia; San Petriren plaza; Santa Teresaren estasia; Bust of Costanza Bonarelli (en) ; Sant'Andrea al Quirinale (en) ; Lau Ibaien Iturria;
Mugimendua	Barrokoa
Genero artistikoa	Christian art (en) ; paisaia margolaritza; biluzia; erretratua; Karikatura
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	katolizismoa

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

Hauxe da oraingo bertsioa, 04:03, 12 otsaila 2021 data duena

Gian Lorenzo Bernini (Napoli, 1598ko abenduaren 7a - Erroma, 1680ko azaroaren 28a), Gianlorenzo edo Giovanni Lorenzo ere deitua, italiar arkitekto, eskultore eta margolari barrokoa izan zen, gehienbat Erroman lan egin zuena. XVII. mendeko eskultorerik handiena eta arkitekto bikaina izan zen. Berak sortu eta garatu zuen Barrokoko eskulturaren estiloa^[1].

Ikaslea zenetik, trebetasun handia agertu zuen marmolean, errealismo eta dramatismo harrigarriaz, une narratibo baten esentzia itxuratzeko. Horrek Michelangeloren ondorengo bilakatu zuen. Bere talentua, eskulturan ez ezik, oso nabarmena izan zen arkitekturan eta margolaritzan ere. Arrunt gizon erlijiosoa zen, eta artea Kontrarreformaren zerbitzutan jarri zuen.

Bizitza

Lehen urteak

Gian Lorenzo Bernini 1598ko abenduan jaio zen Napolin, aita Toskanakoa eta ama Napolikoa zituela. Aita, Pietro Bernini, pintore eta eskultorea zen, eta haren lantegian trebatu zen alor horietan. 1605ean, familia Erromara aldatu zen, izan ere Pietro, Paulo V.a aita santuak deiturik, Santa Maria Nagusia basilikako Assunzione della Vergine marmolezko erliebea egitera joan baitzen. Antzinako Erromako arteak, batetik, eta Inazio Loiolakoaren erlijiozko espiritualtasunak, bestetik, eragin handia izan zuten Gian Lorenzorengan, eta artearen miresmena eta erlijioaren gurtza elkartzen zituen gaztetako giro hark betiko izan zuen eragina bai berarengan eta bai arteari buruz zuen ustean.

Artegintzako lehen urratsak pinturan egin zituela diote aditu batzuek baina, 1682an Florentzian argitaratu zen biografia baten arabera, zortzi urterekin hasi omen zen eskulturak lantzen. Artean oso gaztea zela, Paulo V.a aita santua eta Annibale Carracci margolaria haren iaiotasunaz ohartu ziren, eta Scipione Borghese kardinalaren babesa lortu zuen. Hasierako lanetako bat Villa Borgheseko Amaltea ahuntza (1615) da; eskultura horretan aise antzematen da Berninik gazte-gaztetatik marmola lantzeko zuen bikaintasuna, eta erabateko betetasunerako zuen joera, baita ikusleari eskulturaren ingurunearen sentipena aurkezteko trebetasuna ere.

Borghese kardinalaren babesa

Berniniren lanaren lehen aldian (1618-1625) aipatzekoak dira Scipione Borghese kardinalarentzat Villa Borghesen sortu zituen lau eskulturak, ospe handia eman baitzioten lehen mailako eskultore gisa -hala hasi ziren Erroman esaten Bernini «bere mendeko Michelangelo zela»-. Era berean, nabarmena da nola eskultura horietan Berninik manierismoaren garaiaz geroztik bazterturik zeuden forma klasikoak berriz ere aintzat hartu zituen.

Eneas, Ankises eta Askanio (1619) da eskultura horietan lehena; Berninik marmolean irudikatu zuen Eneasen ihesaldia Troiatik. 1622koa da Pluton eta Proserpina eskultura, Proserpina jainkosaren bahiketa irudikatzen duena. 1623koa da David Goliaten aurka, non David bakarrik agertzen baita, aurretik ikusita eta harria botatzeko jarreran. Apolo eta Dafne (1622-1625) eskulturak Ovidioren Itxuraldaketak idazlanean deskribatzen den gertaldi bat irudikatzen du: Apolok, maiteminetan, Dafne harrapatu nahi du, baina driade hori zuhaitz bihurtzen ari da, eta ikusleak orduantxe bere begien aurrean gertatzen ari dela sumatzen du, hain baita zehatza eta ondo irudikatua mugimendu hori.

Urbano VIII.aren eta Inozentzio X.aren aitasantualdiak

Arkitekto gisa 1623an hasi zen lanean Urbano VIII.a aita santuaren enkarguz. Santa Bibiana eliza berritzeko eta Erromako San Petri basilikako baldakina egiteko agindu zion. Baldakinoaren proiektuan Francesco Borrominirekin batera jardun zuen. Bestalde, Barberini jauregiko fatxada nagusia eta izen bereko kalera ematen duen fatxada egin zituen. Lan horiez gainera, Urbano VIII.ak beste agindu asko egin zizkion: Quirinaleko ataria, Done Joan Laterangoaren basilikaren aurrealdea eta bataiotegiaren kupula, Castel Gandolfoko lorategiko atea, eta Raimondi kapera San Pietro in Montorion.

San Petriko baldakinoa egiten ari ziren bitartean, Urbano VIII.a aita santuak gurutzadurako lau zutabeetan eskulturak jartzeko agindua eman zuen, eta haietako bat Berniniri egitea egokitu zitzaion: San Longinos (1629-1638), Kristo gurutziltzatuari saihetsean lantza sartu zion ehuntaria. Berniniren eskulturan Longinos kristautu zen unea dago irudikatua, besoak zabal-zabalik dituela. Michelangelok eskultura marmolezko bloke bakarretik «askatu» beharra zegoela esaten bazuen, oso bestelakoa zen horri dagokionez Berniniren iritzia eta jardunbidea, lau bloke behar izan baitzituen gutxienez ia lau metro t'erdi garai den eskultura hori egiteko.

Gaztaroko eskulturetan trebatu ondoren, hurrengo urteetan bustoak egin zituen, batik bat; arkitekturarekiko eta horma-zuloekiko lotura manieristatik askatu zituen, eta goi mailaraino eraman zuen erretratu eta eskultura mota hori. Erretratatuaren zati bat baizik erakusten ez badute ere, Berniniren bustoek bete-betean eta oso modu adierazgarrian irudikatzen dute erretratatutako pertsonaren nortasuna. Hark eginiko bustoen artean aipagarria da, ez bakarrik bizitasun handia duelako, baita ere Berniniren bizitza pribatuari dagokion bakarra delako, Constanza Buonarelli haren laguntzaile Matteo Buonarelliren emaztearen bustoa (1636–1637, Palazzo Bargello, Florentzia) Bernini zeharo maiteminduta zeukana.

1644an, Urbano VIII.a aita santua hil eta Inozentzio X.a haren ordezko izendatu zutenean, Berniniren eragina gutxitu egin zen: San Pedroko arkitektoaren titulua kendu zioten, eta aita santu berriak Borromini arkitektoa eta Alessandro Algardi eskultorea hobetsi zituen. Orduan, Bernini bezero pribatuentzat hasi zen lanean. 1647an ekin zion bere eskulturarik ospetsuenari, Santa Teresa Avilakoaren estasia, Cornaro familiak Santa Maria della Vittoria elizan zuen kaperarako.

Alexandro VII.aren aitasantualdia eta azken urteak

Alexandro VII.a aita santu egin zutenean, Berniniri eman zion hark, berriz ere, Vatikanoko lan nagusiak egiteko kargua: San Petriren plazako zutabedia, eta Castel Gandolfoko eliza (1658-1661), Sant'Andrea al Quirinale eliza (1658-1670) eta Aricciako Santa Maria dell'Assunzione (1662-1664).

Haren ospea horrenbestekoa zen, ezen 1665ean Luis XIV.a Frantziakoa erregeak Parisera joateko deitu zuen, Louvre jauregia handitzeko lanak egin zitzan. Zirriborro batzuk aurkeztu bazituen ere, azkenean uko egin zioten. Berninik, zapuzturik, Parisko artea arbuiatu zuen hiri gotikoa zela esanez. Bidaia horretan Luis XIV.aren soingaina egin zuen (1665, Versaillesko jauregia). Erromara itzuli zenean, nabarmen gelditu ziren haren sormena eta maisutasuna San Petri basilikako Sakramentu Santuaren aldarean, Santa Maria Maggioreko absidearen berrikuntzan eta Lamporecchioko Villa Rospigliosin.

Berniniren azken lanetako bat Alejandro VII.aren hilobia (1671-1678) izan zen. Aita santua erdian dago, belauniko irudikatua, beste munduan. Marmolez landutako oihal handi bat du azpian, eta ohial horren azpian ate misteriotsu bat dauka, benetakoa, eta orobat Herioren irudia, oihal horren artetik ageri dena hareazko ordularia duela eskuan. Inguruan ditu Egiaren eta Karitatearen alegoriak.

Arkitektura

Berninik eskala ezberdinetako lan arkitektonikoak egin zituen: hirigintza, leku sakratuak eta eraikin barneko proiektuak, eraikin zaharren berriztapenak eta lan berriak ere egin zituen. Haren arkitekturak ospe handia lortu zuen bere garaikideen artean, nahiz eta barrokoaren arkitektura adierazkera berriari dagokionez, haren ekarria aski mugatua den.

San Petriko baldakina (1624-1633) ospetsuan, arkitektura egitura baten eta eskultura erraldoi baten ezaugarriak elkartzen saiatu zen. Brontzezko koloma salomoniko handietan tradizioaren eragina erakutsi nahi zuen, eta baita Kontraerreformako Elizaren indarra eta luxua ere; proportzioak lotura dute tenplu handiarekin, eta saiatu zen kontrastea egiten hormetako kromatismoaren eta brontzearen kolorearekin. Zutabeen espiraletan boluta ikusgarriak jarri zituen. Eta guztiari amaiera emateko, urre koloreko lurra, gainean Gurutzea duela. Gero beste zenbait lan egin zuen Vatikanoko basilikan: San Petriren katedra (1657-1666), scala regia delakoa (1664-1666) eta, batez ere, San Petriren plazako arkupea (1656-1665), Bernini arkitektoaren lan nagusia dena eta inguruko eraikuntzekiko espazio eta masa arazoak zehazki aztertuak ageri dituena.

Hirurogei urte inguru zituela Castel Gandolfoko San Tommaso da Villanova, Aricciako Santa Maria Assunta eta Erromako Sant'Andrea al Quirinale elizak egin zituen. Castel Gandolfoko eliza (1658–1661) Pizkundeko elizetan oinarrituta egin zuen; oina greziar gurutzekoa da, kupula dotorea dago gurutzaduraren gainean eta fatxada oso handia da. Aurrealdea San Petriko basilikan oinarritua da. Aricciako Santa Maria Assunta elizan (1662–1664), berriz, Erromako Panteoiaren kopia bat egin nahi izan zuen; elizara arku klasikoko arkupe batetik sartzen da, eta bi aldeetara arkitrabeak dituzten aretoak daude. Dena dela, hiru elizetan nabarmenena Sant'Andrea al Quirinale (1658-1670) izan zen: oin obala du, eta zeharreko ardatzaren muturretan kaperak jarri beharrean harroinak paratu zituen.

Horrezaz gain, Palazzo Chigi (Ariccia), Palazzo Barberini (Erroma) eta Palazzo Montecitorioko (Erroma) lanak gainbegiratzen ere jardun zuen.

Eskultura

Eskulturaren alorra da Berniniren produkzioaren alderik nabarmenena. Trebetasun tekniko aparta erakusten du gaiak erabiltzerakoan (oihala, haragia, ilea…). Bestalde, konposizioan ikuspuntu bakarra agertzen badute ere, haren lanak irekiak dira, mugimenduaren bizitasuna edo keinuaren tentsioa ematen dutenak.

Gaztetako lanen artean Pluton eta Proserpina (1621-1623, Galleria Borghese, Erroma), David (1623–1624, Galleria Borghese, Erroma) eta Apolo eta Dafne (1622-1625, Galleria Borghese, Erroma) nabarmentzen dira. Geroago onduriko eskulturetan oparotasuna nabarmentzen da: Bertutea, Zuzentasuna eta Karitatea, Urbano VIII.aren mausoleoan (1628, San Petri basilika); Egia (1642-1652, Galleria Borghese, Erroma).

Bere maisulanetako bat, Santa Teresaren estasia (1644-1652), Cornaro familiak Santa Maria della Vittoria elizan zuen kaperarako egin zuen. Kapera hori bizpahiru mailatan mailakatutako antzoki baten gisa dago egituraturik, eta balaustrada batek bereizten du leku hori elizaren gune nagusitik. Eskultura, berez, aldarearen atzean dago, horma-zulo eliptiko batean barruan, eta bi zutabe bikoitz ditu alde banatan. Irudi multzoak aingeru bat irudikatzen du, gezi batez Teresa Avilakoari bihotza zulatzen ari zaiona, Santa Teresak berak bere estasi batez egin zuen deskribapenari jarraiturik. Aingeruaren eta Santa Teresaren irudien gainera datorren argi izpien sorta urre kolore bat irudikatu zuen Berninik atzealdean eta, argiztatu ere, goian duen leiho ikusezin batek argiztatzen du eskultura osoa. Horrez gainera, kaperako alboko paretetan beste giza irudi batzuk ere daude, Cornaro familiko kideak estasi hari begira. Multzo oso horretako elementuen arteko loturek eta aipamen sinbolikoek tankeratzen dute kapera hori.

Konstantino zaldi gainean (1654-1670, Scala Regia, Vatikano) barrokoaren zaldi eskulturarik onenetakoa da. Ludovica Albertoni dohatsuaren eskultura-n (1671-1674, San Francesco a Ripa eliza, Erroma) Berniniren espresionismoak mailarik gorena iristen du. Gainera, bere garaiko pertsonaia askoren busto-erretratuak egin zituen: Paulo V.a (1618, Galleria Borghese, Erroma), Gregorio XV.a (1621, Ontarioko Arte Galeria, Toronto), Urbano VIII.a (1632, Galleria Nazionale d'Arte Antica, Erroma^[2]) eta Inozentzio X.a (Galleria Doria-Pamphilj, Erroma^[3]) aita santuak; Escoubleau de Sourdis (1622, Akitaniako museoa, Bordele) eta Scipione Borghese (1632, Galleria Borghese, Erroma^[4]) kardinalak; Karlos I.a Ingalaterrakoa (1636; 1698an sute batek suntsitu zuen) eta Luis XIV.a Frantziakoa (1665, Versaillesko jauregia) erregeak; etab. Pintore gisa nabarmentzekoak dira San Andres eta Santo Tomas (1627), David (1631) eta autoerretratu saila.

Bere garaikoen artean ospe handia izan bazuen ere, eskultore gisa bereziki, Bernini hil eta handik gutxira hasi ziren haren lanaren aurkako gaitzespenak, eta ia bi mendez gaitzetsia izan zen, harik eta XIX. mendearen bukaeran bere garaian izana zuen ospe handia eta izen ona berreskuratu zuen arte.

Erromako iturriak

Arte barrokoko dekorazio dinamismoari zintzo, Berniniren sormen talentudunenen artean Erromako iturriak daude. Horiek, lan publikoak ez ezik, Aita Santuen monumentuak ere ziren. Aipagarrienak Tritonen iturria eta Lau ibaien iturria dira. Iturria izan ez arren, Santa Maria Sopra Minerva enparantzako Obeliskodun Elefantea monumentu interesgarria da.

Tritonen iturria (Fontana del Tritone), 1643an bukatu zuena, Urbano VIII.aren omenez egin zuen. Triton irudikatzen du, eta badu berezitasun bat, alegia, ez duela arkitekturako inongo elementurik, eskulturaz bakarrik baitago osatua.

Bere iturri famatuena, Navona enparantzako Lau ibaien iturria (Fontana dei Quattro Fiumi), Inozentzio X.aren eskariz egin zuena, lau kontinenteetako ibai nagusien pertsonifikazioa da. Hainbat forma eta elementu desberdin bildu zituen Berninik iturri horretan. Mendi gisako bat irudikatu, eta lau ertzetan jainko banaren irudia ezarri zuen, lau kontinenteen ordezkari; eskultura multzo haren gainean obelisko erraldoi bat jarri zuen, oso modu bitxian kontrastea sortzen zuena plazako eraikinekin. Kondaira baten arabera, Berninik iturriko irudiak Sant'Agnese in Agone elizako fatxadari bizkarra ematen ezarri zituen, eliza hori haren arerio Francesco Borrominik disenatu zuelako. Baina kondairak hala badio ere, fatxada artean amaitu gabe zegoen iturria egin zuenean.

Berniniren hilobia, Santa Maria Nagusia basilika, Erroma

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2015/10/19 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Hibbard, Howard. Gian Lorenzo Bernini. in: Encyclopædia Britannica. britannica.com (Noiz kontsultatua: 2015-10-24).
↑ Bernini - Ritratto di Urbano VIII. in: Galleria Nazionale d'Arte Antica in Palazzo Barberini. galleriabarberini.beniculturali.it (Noiz kontsultatua: 2015-10-23).
↑ Busti di Innocenzo X. arte.it (Noiz kontsultatua: 2015-10-24).
↑ Bernini - Busto di Scipione Borghese. galleriaborghese.beniculturali.it (Noiz kontsultatua: 2015-10-24).

Kanpo estekak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Gian Lorenzo Bernini

(Italieraz) La Scultura Italiana - Bernini Gian Lorenzo scultura-italiana.com

Datuak: Q160538
Multimedia: Gianlorenzo Bernini / Q160538

[1] Hibbard, Howard. Gian Lorenzo Bernini. in: Encyclopædia Britannica. britannica.com (Noiz kontsultatua: 2015-10-24).

[2] Bernini - Ritratto di Urbano VIII. in: Galleria Nazionale d'Arte Antica in Palazzo Barberini. galleriabarberini.beniculturali.it (Noiz kontsultatua: 2015-10-23).

[3] Busti di Innocenzo X. arte.it (Noiz kontsultatua: 2015-10-24).

[4] Bernini - Busto di Scipione Borghese. galleriaborghese.beniculturali.it (Noiz kontsultatua: 2015-10-24).

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
+{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
-{{lanean|xirkan}}
-{{Biografia infotaula oinarria
-| izena = Gian Lorenzo Bernini
-| irudia = Gian_Lorenzo_Bernini,_self-portrait,_c1623.jpg
-| zabalera = 220px
-| oina = <small>''Autoerretratua'', 1623 aldean</small>
-| izen osoa = Gian Lorenzo Bernini
-| ezizena =
-| jaiotza data = [[1598]]ko [[abenduaren 7]]a
-| jaiotza hiria = [[Napoli]], [[Napoliko Erresuma]]
-| jaiotza herrialdea = egungo [[Italia]]
-| heriotza data = [[1680]]ko [[azaroaren 28]]a
-| heriotza hiria = [[Erroma]], [[Aita Santuen Lurraldea]]
-| heriotza herrialdea = egungo [[Italia]]
-| bikote kidea =
-}}
-'''Gian Lorenzo Bernini''' ([[Napoli]], [[1598]]ko [[abenduaren 7]]a - [[Erroma]], [[1680]]ko [[azaroaren 28]]a), '''Gianlorenzo''' edo '''Giovanni Lorenzo''' ere deitua, [[italia]]r [[arkitektura|arkitekto]], eskultore eta margolari [[barroko]]a izan zen. Erroman lan egin zuen gehienbat. Haren lanen artean, besteak beste, [[Vatikano]]ko [[San Petriren plaza]] eta ''David'' zein ''Apolo eta Dafne'' eskulturak daude.
+'''Gian Lorenzo Bernini''' ([[Napoli]], [[1598]]ko [[abenduaren 7]]a - [[Erroma]], [[1680]]ko [[azaroaren 28]]a), '''Gianlorenzo''' edo '''Giovanni Lorenzo''' ere deitua, [[italia]]r [[arkitektura|arkitekto]], eskultore eta margolari [[barroko]]a izan zen, gehienbat Erroman lan egin zuena. [[XVII. mende]]ko eskultorerik handiena eta arkitekto bikaina izan zen. Berak sortu eta garatu zuen Barrokoko eskulturaren estiloa<ref>{{erreferentzia|izena= Howard |abizena= Hibbard|url= http://www.britannica.com/biography/Gian-Lorenzo-Bernini |izenburua= Gian Lorenzo Bernini |bilduma= Encyclopædia Britannica| argitaletxea= britannica.com|sartze-data = 2015-10-24}}</ref>.
-Ikasle zenean, Berninik trebetasun handia zeukan marmolean errealismo eta dramatismo harrigarriaz,une narratibo baten esentzia itxuratzeko. Honek [[Michelangelo]]ren ondorengo duina egin zuen Berniniri. Bere talentua eskulturan ez ezik, arkitekturan eta margolaritzan ere, oso nabarmena zen. Bere obra osoa, batasun bezala oldozten da.
+Ikaslea zenetik, trebetasun handia agertu zuen marmolean, errealismo eta dramatismo harrigarriaz, une narratibo baten esentzia itxuratzeko. Horrek [[Michelangelo]]ren ondorengo bilakatu zuen. Bere talentua, eskulturan ez ezik, oso nabarmena izan zen arkitekturan eta margolaritzan ere. Arrunt gizon erlijiosoa zen, eta artea [[Kontrarreforma]]ren zerbitzutan jarri zuen.
-Gizon zeharo erlijiosoa izan zen Bernini, [[kontrarreforma]]rako lan egin zuen Erroman. Bere lan arkitektonikoetan Berninik argia iturri ezezagun batetik jarrita erabili zuen sentimendu erlijiosoak ardazteko.
 == Bizitza ==
 === Lehen urteak ===
-Gian Lorenzo Bernini [[1598]]ko abenduan jaio zen [[Napoli]]n, aita [[Toskana]]koa eta ama Napolikoa zituela. Aita, Pietro Bernini, pintore eta eskultorea zen, eta haren lantegian trebatu zen alor horietan. 1605ean, familia [[Erroma]]ra aldatu zen, izan ere Pietro,  [[Paulo V.a]] aita santuak deiturik, [[Santa Maria Nagusia]] basilikako ''Assunzione della Vergine'' marmolezko erliebea egitera joan baitzen. Antzinako Erromako arteak, batetik, eta [[Inazio Loiolakoa]]ren erlijiozko espiritualtasunak, bestetik, eragin handia izan zuten Gian Lorenzorengan, eta artearen miresmena eta erlijioaren gurtza elkartzen zituen gaztetako giro hark betiko izan zuen eragina bai berarengan eta bai arteari buruz zuen ustean.
+Gian Lorenzo Bernini [[1598]]ko abenduan jaio zen [[Napoli]]n, aita [[Toskana]]koa eta ama Napolikoa zituela. Aita, Pietro Bernini, pintore eta eskultorea zen, eta haren lantegian trebatu zen alor horietan. 1605ean, familia [[Erroma]]ra aldatu zen, izan ere Pietro, [[Paulo V.a]] aita santuak deiturik, [[Santa Maria Nagusia]] basilikako ''Assunzione della Vergine'' marmolezko erliebea egitera joan baitzen. Antzinako Erromako arteak, batetik, eta [[Inazio Loiolakoa]]ren erlijiozko espiritualtasunak, bestetik, eragin handia izan zuten Gian Lorenzorengan, eta artearen miresmena eta erlijioaren gurtza elkartzen zituen gaztetako giro hark betiko izan zuen eragina bai berarengan eta bai arteari buruz zuen ustean.
+[[Fitxategi:Apollo and Daphne (Bernini).jpg|thumb|ezkerrera|250px|<small>''[[Apolo eta Dafne (Berniniren eskultura)|Apolo eta Dafne]]'', [[1622]]-[[1625]], Galleria Borghese, [[Erroma]]</small>]]
 Artegintzako lehen urratsak pinturan egin zituela diote aditu batzuek baina, [[1682]]an [[Florentzia]]n argitaratu zen biografia baten arabera, zortzi urterekin hasi omen zen eskulturak lantzen. Artean oso gaztea zela, [[Paulo V.a]] aita santua eta [[Annibale Carracci]] margolaria haren iaiotasunaz ohartu ziren, eta [[Scipione Borghese]] kardinalaren babesa lortu zuen. Hasierako lanetako bat [[Villa Borghese]]ko ''Amaltea ahuntza'' ([[1615]]) da; eskultura horretan aise antzematen da Berninik gazte-gaztetatik marmola lantzeko zuen bikaintasuna, eta erabateko betetasunerako zuen joera, baita ikusleari eskulturaren ingurunearen sentipena aurkezteko trebetasuna ere.
+=== Borghese kardinalaren babesa ===
 Berniniren lanaren lehen aldian ([[1618]]-[[1625]]) aipatzekoak dira Scipione Borghese kardinalarentzat Villa Borghesen sortu zituen lau eskulturak, ospe handia eman baitzioten lehen mailako eskultore gisa -hala hasi ziren Erroman esaten Bernini «bere mendeko [[Michelangelo]] zela»-. Era berean, nabarmena da nola eskultura horietan Berninik [[manierismo]]aren garaiaz geroztik bazterturik zeuden forma klasikoak berriz ere aintzat hartu zituen.
-''Eneas, Ankises eta Askanio'' ([[1619]]) da eskultura horietan lehena; Berninik marmolean irudikatu zuen [[Eneas]]en ihesaldia [[Troia]]tik. [[1622]]koa da ''Pluton eta Proserpina'' eskultura, [[Proserpina]] jainkosaren bahiketa irudikatzen duena. [[1623]]koa da ''David Goliaten aurka'', non [[David]] bakarrik agertzen baita, aurretik ikusita eta harria botatzeko jarreran. ''Apolo eta Dafne'' ([[1622]]-1625) eskulturak [[Ovidio]]ren ''Itxuraldaketak'' idazlanean deskribatzen den gertaldi bat irudikatzen du: [[Apolo]]k, maiteminetan, [[Dafne]] harrapatu nahi du, baina [[driade]] hori zuhaitz bihurtzen ari da, eta ikusleak orduantxe bere begien aurrean gertatzen ari dela sumatzen du, hain baita zehatza eta ondo irudikatua mugimendu hori.
+''Eneas, Ankises eta Askanio'' ([[1619]]) da eskultura horietan lehena; Berninik marmolean irudikatu zuen [[Eneas]]en ihesaldia [[Troia]]tik. [[1622]]koa da ''Pluton eta Proserpina'' eskultura, [[Proserpina]] jainkosaren bahiketa irudikatzen duena. [[1623]]koa da ''David Goliaten aurka'', non [[David]] bakarrik agertzen baita, aurretik ikusita eta harria botatzeko jarreran. ''[[Apolo eta Dafne (Berniniren eskultura)|Apolo eta Dafne]]'' ([[1622]]-1625) eskulturak [[Ovidio]]ren ''Itxuraldaketak'' idazlanean deskribatzen den gertaldi bat irudikatzen du: [[Apolo]]k, maiteminetan, [[Dafne]] harrapatu nahi du, baina [[driade]] hori zuhaitz bihurtzen ari da, eta ikusleak orduantxe bere begien aurrean gertatzen ari dela sumatzen du, hain baita zehatza eta ondo irudikatua mugimendu hori.
+=== Urbano VIII.aren eta Inozentzio X.aren aitasantualdiak ===
-=== Heldutasuna ===
+Arkitekto gisa 1623an hasi zen lanean [[Urbano VIII.a]] aita santuaren enkarguz. Santa Bibiana eliza berritzeko eta [[Erroma]]ko [[San Petri basilika]]ko [[San Petriko baldakina|baldakina]] egiteko agindu zion. Baldakinoaren proiektuan [[Francesco Borromini]]rekin batera jardun zuen. Bestalde, Barberini jauregiko fatxada nagusia eta izen bereko kalera ematen duen fatxada egin zituen. Lan horiez gainera, Urbano VIII.ak beste agindu asko egin zizkion: Quirinaleko ataria, [[Done Joan Laterangoaren basilika]]ren aurrealdea eta bataiotegiaren kupula, [[Castel Gandolfo]]ko lorategiko atea, eta Raimondi kapera San Pietro in Montorion.
-Berniniren eskultura ekoizpena oso zabala izan zen. Ospe handikoak dira ''[[Santa Teresaren estasia]]'' Cornaro Kaperan kokatuta eta ''[[Konstantino]] enperadorea'', Scala Regian Vatikanon. [[Barberini]] Aita Santuaren hilobiaren eta [[Sant'Angelo zubia]]ren diseinuan lagundu zuen.
+[[Fitxategi:Gianlorenzo_bernini,_ritratto_di_costanza_bonarelli,_1637-38,_02.JPG|thumb|180px|<small>''Constanza Buonarelliren bustoa'', [[1637]]-[[1638]], Bargello, [[Florentzia]]</small>]]
-ean Parisera bidaia egin zuen. Itzal handiko pertsona zenez, [[Luis XIV.a Frantziakoa]] erregeak [[Louvre museoa|Louvre]] jauregia diseinatzeko eskatu zion. Berninik zirriborro batzuk aurkeztu zituen, baina azkenean uko egin zioten. Berninik mendekuz Parisko artea arbuiatu zuen hiri [[gotiko (argipena)|gotikoa]] zela esanez eta Erromara itzuliaz. Bidaia horri esker Luis XIV.aren soingaina dago Louvre museoan. Gertaera hau barroko frantsesa eta italiarraren arteko joera ezberdinen erakusgarri bezala askotan aipatzen da artearen historian.
+San Petriko baldakinoa egiten ari ziren bitartean, Urbano VIII.a aita santuak gurutzadurako lau zutabeetan eskulturak jartzeko agindua eman zuen, eta haietako bat Berniniri egitea egokitu zitzaion: ''San Longinos'' (1629-1638), Kristo gurutziltzatuari saihetsean lantza sartu zion [[ehuntari]]a. Berniniren eskulturan Longinos kristautu zen unea dago irudikatua, besoak zabal-zabalik dituela. [[Michelangelo]]k eskultura marmolezko bloke bakarretik «askatu» beharra zegoela esaten bazuen, oso bestelakoa zen horri dagokionez Berniniren iritzia eta jardunbidea, lau bloke behar izan baitzituen gutxienez ia lau metro t'erdi garai den eskultura hori egiteko.
+Gaztaroko eskulturetan trebatu ondoren, hurrengo urteetan bustoak egin zituen, batik bat; arkitekturarekiko eta horma-zuloekiko lotura manieristatik askatu zituen, eta goi mailaraino eraman zuen erretratu eta eskultura mota hori. Erretratatuaren zati bat baizik erakusten ez badute ere, Berniniren bustoek bete-betean eta oso modu adierazgarrian irudikatzen dute erretratatutako pertsonaren nortasuna. Hark eginiko bustoen artean aipagarria da, ez bakarrik bizitasun handia duelako, baita ere Berniniren bizitza pribatuari dagokion bakarra delako, Constanza Buonarelli haren laguntzaile Matteo Buonarelliren emaztearen bustoa ([[1636]]–[[1637]], [[Palazzo Bargello]], [[Florentzia]]) Bernini zeharo maiteminduta zeukana.
+[[1644]]an, [[Urbano VIII.a]] aita santua hil eta [[Inozentzio X.a]] haren ordezko izendatu zutenean, Berniniren eragina gutxitu egin zen: San Pedroko arkitektoaren titulua kendu zioten, eta aita santu berriak [[Borromini]] arkitektoa eta [[Alessandro Algardi]] eskultorea hobetsi zituen. Orduan, Bernini bezero pribatuentzat hasi zen lanean. [[1647]]an ekin zion bere eskulturarik ospetsuenari, ''Santa Teresa Avilakoaren estasia'', Cornaro familiak Santa Maria della Vittoria elizan zuen kaperarako.
+=== Alexandro VII.aren aitasantualdia eta azken urteak ===
+[[Fitxategi:Colonnades in Saint Peter's Square (8653404168).jpg|thumb|ezkerrera|250px|<small>[[San Petriren plaza]]ko zutabedia</small>]]
+[[Alexandro VII.a]] aita santu egin zutenean, Berniniri eman zion hark, berriz ere, Vatikanoko lan nagusiak egiteko kargua: [[San Petriren plaza]]ko zutabedia, eta Castel Gandolfoko eliza ([[1658]]-[[1661]]), Sant'Andrea al Quirinale eliza ([[1658]]-[[1670]]) eta [[Ariccia]]ko Santa Maria dell'Assunzione ([[1662]]-[[1664]]).
+Haren ospea horrenbestekoa zen, ezen [[1665]]ean [[Luis XIV.a Frantziakoa]] erregeak [[Paris]]era joateko deitu zuen, [[Louvre museoa|Louvre jauregia]] handitzeko lanak egin zitzan. Zirriborro batzuk aurkeztu bazituen ere, azkenean uko egin zioten. Berninik, zapuzturik, Parisko artea arbuiatu zuen hiri [[Arkitektura gotikoa|gotikoa]] zela esanez. Bidaia horretan Luis XIV.aren soingaina egin zuen (1665, [[Versaillesko jauregia]]). Erromara itzuli zenean, nabarmen gelditu ziren haren sormena eta maisutasuna San Petri basilikako Sakramentu Santuaren aldarean, Santa Maria Maggioreko absidearen berrikuntzan eta [[Lamporecchio]]ko Villa Rospigliosin.
+Berniniren azken lanetako bat Alejandro VII.aren hilobia ([[1671]]-[[1678]]) izan zen. Aita santua erdian dago, belauniko irudikatua, beste munduan. Marmolez landutako oihal handi bat du azpian, eta ohial horren azpian ate misteriotsu bat dauka, benetakoa, eta orobat [[Herio]]ren irudia, oihal horren artetik ageri dena hareazko ordularia duela eskuan. Inguruan ditu Egiaren eta Karitatearen alegoriak.
 == Arkitektura ==
-Berninik eskala ezberdinetako lan arkitektonikoak egin zituen: [[hirigintza]], leku sakratuak eta eraikin barneko proiektuak, eraikin zaharren berriztapenak eta lan berriak ere ekin zituen. Oso ezaguna da [[Vatikano Hiria|Vatikanoko]] [[San Petriren plaza|San Petri enparantza]] eta [[San Petri basilika]]ren barneko apainketa eta dekorazioa. [[Carlo Maderno]] hil ondoren, berak hartu zuen San Petriko lanen gainbegiratze ardura . Honez gain, Palazzo Chigi, Palazzo Barberini eta Palazzo Ludovisiren gainbegiraketan ere parte hartu zuen.
+Berninik eskala ezberdinetako lan arkitektonikoak egin zituen: [[hirigintza]], leku sakratuak eta eraikin barneko proiektuak, eraikin zaharren berriztapenak eta lan berriak ere egin zituen. Haren arkitekturak ospe handia lortu zuen bere garaikideen artean, nahiz eta barrokoaren arkitektura adierazkera berriari dagokionez, haren ekarria aski mugatua den.
+[[Fitxategi:San pietro, baldacchino.JPG|thumb|300px|<small>[[San Petri basilika]]ko [[San Petriko baldakina|baldakina]], [[1623]]–[[1634]]</small>]]
-Berninik erabat diseinatutako lan arkitektonikoak honako hauek dira: Santa Bibiana (1624-26), [[San Petriko baldakina]] (1624-1633), Scala Regia (1663-66), San Petriko absidea eta aulkia, Sant'Andrea al Quirinale, San Tommaso da Villanova eta Santa Maria Assunta (1666), besteak beste.
+[[San Petriko baldakina]] ([[1624]]-[[1633]]) ospetsuan, arkitektura egitura baten eta eskultura erraldoi baten ezaugarriak elkartzen saiatu zen. [[Brontze]]zko [[Salomonen zutabe|koloma salomoniko]] handietan tradizioaren eragina erakutsi nahi zuen, eta baita [[Kontraerreforma]]ko Elizaren indarra eta luxua ere; proportzioak lotura dute tenplu handiarekin, eta saiatu zen kontrastea egiten hormetako kromatismoaren eta brontzearen kolorearekin. Zutabeen espiraletan boluta ikusgarriak jarri zituen. Eta guztiari amaiera emateko, urre koloreko lurra, gainean Gurutzea duela. Gero beste zenbait lan egin zuen Vatikanoko basilikan: San Petriren katedra ([[1657]]-[[1666]]), ''scala regia'' delakoa ([[1664]]-1666) eta, batez ere, [[San Petriren plaza]]ko arkupea ([[1656]]-[[1665]]), Bernini arkitektoaren lan nagusia dena eta inguruko eraikuntzekiko espazio eta masa arazoak zehazki aztertuak ageri dituena.
+Hirurogei urte inguru zituela [[Castel Gandolfo]]ko San Tommaso da Villanova, [[Ariccia]]ko Santa Maria Assunta eta Erromako Sant'Andrea al Quirinale elizak egin zituen. Castel Gandolfoko eliza ([[1658]]–[[1661]]) Pizkundeko elizetan oinarrituta egin zuen; oina [[greziar gurutze]]koa da, kupula dotorea dago gurutzaduraren gainean eta fatxada oso handia da. Aurrealdea San Petriko basilikan oinarritua da. Aricciako Santa Maria Assunta elizan ([[1662]]–[[1664]]), berriz, Erromako Panteoiaren kopia bat egin nahi izan zuen; elizara arku klasikoko arkupe batetik sartzen da, eta bi aldeetara [[arkitrabe]]ak dituzten aretoak daude. Dena dela, hiru elizetan nabarmenena Sant'Andrea al Quirinale (1658-[[1670]]) izan zen: oin obala du, eta zeharreko ardatzaren muturretan kaperak jarri beharrean harroinak paratu zituen.
+Horrezaz gain, Palazzo Chigi (Ariccia), Palazzo Barberini (Erroma) eta Palazzo Montecitorioko (Erroma) lanak gainbegiratzen ere jardun zuen.
+== Eskultura ==
+Eskulturaren alorra da Berniniren produkzioaren alderik nabarmenena. Trebetasun tekniko aparta erakusten du gaiak erabiltzerakoan (oihala, haragia, ilea…). Bestalde, konposizioan ikuspuntu bakarra agertzen badute ere, haren lanak irekiak dira, mugimenduaren bizitasuna edo keinuaren tentsioa ematen dutenak.
+[[Fitxategi:Ecstasy of Saint Teresa September 2015-2a.jpg|thumb|ezkerrera|250px|<small>''[[Santa Teresaren estasia]]'', [[1644]]-[[1652]], Cornaro kapera, Santa Maria della Vittoria, Erroma</small>]]
+Gaztetako lanen artean ''Pluton eta Proserpina'' (1621-1623, Galleria Borghese, Erroma), ''David'' (1623–1624, Galleria Borghese, Erroma) eta ''[[Apolo eta Dafne (Berniniren eskultura)|Apolo eta Dafne]]'' (1622-1625, Galleria Borghese, Erroma) nabarmentzen dira. Geroago onduriko eskulturetan oparotasuna nabarmentzen da: ''Bertutea, Zuzentasuna eta Karitatea'', [[Urbano VIII.a]]ren mausoleoan (1628, [[San Petri basilika]]); ''Egia'' (1642-1652, Galleria Borghese, Erroma).
+Bere maisulanetako bat, ''[[Santa Teresaren estasia]]'' (1644-1652), Cornaro familiak [[Santa Maria della Vittoria]] elizan zuen kaperarako egin zuen. Kapera hori bizpahiru mailatan mailakatutako antzoki baten gisa dago egituraturik, eta [[balaustrada]] batek bereizten du leku hori elizaren gune nagusitik. Eskultura, berez, aldarearen atzean dago, horma-zulo eliptiko batean barruan, eta bi zutabe bikoitz ditu alde banatan. Irudi multzoak aingeru bat irudikatzen du, gezi batez [[Teresa Avilakoa]]ri bihotza zulatzen ari zaiona, Santa Teresak berak bere [[estasi]] batez egin zuen deskribapenari jarraiturik. Aingeruaren eta Santa Teresaren irudien gainera datorren argi izpien sorta urre kolore bat irudikatu zuen Berninik atzealdean eta, argiztatu ere, goian duen leiho ikusezin batek argiztatzen du eskultura osoa. Horrez gainera, kaperako alboko paretetan beste giza irudi batzuk ere daude, Cornaro familiko kideak estasi hari begira. Multzo oso horretako elementuen arteko loturek eta aipamen sinbolikoek tankeratzen dute kapera hori.
+''Konstantino zaldi gainean'' ([[1654]]-[[1670]], ''Scala Regia'', [[Vatikano]]) barrokoaren zaldi eskulturarik onenetakoa da. ''Ludovica Albertoni dohatsuaren eskultura''-n ([[1671]]-[[1674]], San Francesco a Ripa eliza, Erroma) Berniniren espresionismoak mailarik gorena iristen du. Gainera, bere garaiko pertsonaia askoren busto-erretratuak egin zituen: ''Paulo V.a'' ([[1618]], Galleria Borghese, Erroma), ''Gregorio XV.a'' ([[1621]], Ontarioko Arte Galeria, [[Toronto]]), ''Urbano VIII.a'' ([[1632]], Galleria Nazionale d'Arte Antica, Erroma<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://galleriabarberini.beniculturali.it/index.php?it/140/bernini-ritratto-di-urbano-viii |izenburua= Bernini - Ritratto di Urbano VIII |bilduma= Galleria Nazionale d'Arte Antica in Palazzo Barberini| argitaletxea= galleriabarberini.beniculturali.it|sartze-data = 2015-10-23}}</ref>) eta ''Inozentzio X.a'' (Galleria Doria-Pamphilj, Erroma<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.arte.it/opera/busti-di-innocenzo-x-4881 |izenburua= Busti di Innocenzo X  |bilduma= | argitaletxea= arte.it|sartze-data = 2015-10-24}}</ref>) aita santuak; ''Escoubleau de Sourdis'' ([[1622]], [[Akitaniako museoa]], [[Bordele]]) eta ''Scipione Borghese'' ([[1632]], Galleria Borghese, Erroma<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://galleriaborghese.beniculturali.it/index.php?it/110/bernini-busto-di-scipione-borghese |izenburua= Bernini - Busto di Scipione Borghese |bilduma= | argitaletxea= galleriaborghese.beniculturali.it|sartze-data = 2015-10-24}}</ref>) kardinalak; ''Karlos I.a Ingalaterrakoa'' ([[1636]]; [[1698]]an sute batek suntsitu zuen) eta ''Luis XIV.a Frantziakoa'' ([[1665]], [[Versaillesko jauregia]]) erregeak; etab. Pintore gisa nabarmentzekoak dira ''San Andres eta Santo Tomas'' ([[1627]]), David ([[1631]]) eta autoerretratu saila.
+Bere garaikoen artean ospe handia izan bazuen ere, eskultore gisa bereziki, Bernini hil eta handik gutxira hasi ziren haren lanaren aurkako gaitzespenak, eta ia bi mendez gaitzetsia izan zen, harik eta [[XIX. mende]]aren bukaeran bere garaian izana zuen ospe handia eta izen ona berreskuratu zuen arte.
 == Erromako iturriak ==
-[[Fitxategi:Vierstroemebrunnen Piazza Navona Rom.jpg|thumb|150px|''Lau ibaien iturria'']]
+[[Fitxategi:Lazio_Roma_Navona2_tango7174.jpg|thumb|240px|<small>''Lau ibaien iturria'', Erroma</small>]]
+Arte barrokoko dekorazio dinamismoari zintzo, Berniniren sormen talentudunenen artean Erromako iturriak daude. Horiek, lan publikoak ez ezik, Aita Santuen monumentuak ere ziren. Aipagarrienak ''Tritonen iturria'' eta ''Lau ibaien iturria'' dira. Iturria izan ez arren, Santa Maria Sopra Minerva enparantzako Obeliskodun Elefantea monumentu interesgarria da.
+''Tritonen iturria'' (''Fontana del Tritone''), 1643an bukatu zuena, [[Urbano VIII.a]]ren omenez egin zuen. [[Triton]] irudikatzen du, eta badu berezitasun bat, alegia, ez duela arkitekturako inongo elementurik, eskulturaz bakarrik baitago osatua.
-Arte barrokoko dekorazio dinamismoari zintzo, Berniniren sormen talentutsuenen artean Erromako Iturriak daude. Hauek lan publikoak ez ezik Aita Santuaren monumentuak ere baziren. Besteak beste, Triton Iturria eta Mairu Iturria, [[Navona enparantza|Piazza Navonan]]. Iturria izan ez arren, [[Santa Maria Sopra Minerva]] enparantzako Obeliskodun Elefantea monumentu interesgarria da.
-Bere iturri famatuena ''[[Lau ibaien iturria]]'' da (''Fontana dei Quattro Fiumi''), [[Navona enparantza|Piazza Navonan]]. Lau kontinenteetako ibai nagusien pertsonifikazioa da. Kondaira batek zera dio, iturriko figurak Sant'Agnese elizako fatxadari bizkarra ematen ari direla, Berniniren arerioak, [[Francesco Borromini|Borrominik]] disenatu zuelako. Baina kondairak hala badio ere,Fatxada ez zegoen oraindik bukatua iturria amaitu zuenean.
+Bere iturri famatuena, [[Navona enparantza]]ko ''Lau ibaien iturria'' (''Fontana dei Quattro Fiumi''), [[Inozentzio X.a]]ren eskariz egin zuena, lau kontinenteetako ibai nagusien pertsonifikazioa da. Hainbat forma eta elementu desberdin bildu zituen Berninik iturri horretan. Mendi gisako bat irudikatu, eta lau ertzetan jainko banaren irudia ezarri zuen, lau kontinenteen ordezkari; eskultura multzo haren gainean [[obelisko]] erraldoi bat jarri zuen, oso modu bitxian kontrastea sortzen zuena plazako eraikinekin. Kondaira baten arabera, Berninik iturriko irudiak Sant'Agnese in Agone elizako fatxadari bizkarra ematen ezarri zituen, eliza hori haren arerio [[Francesco Borromini]]k disenatu zuelako. Baina kondairak hala badio ere, fatxada artean amaitu gabe zegoen iturria egin zuenean.
+[[Fitxategi:Bernini-tomb.jpg|thumb|Berniniren hilobia, Santa Maria Nagusia basilika, Erroma]]
 == Erreferentziak ==
@@ 52. lerroa: / 71. lerroa: @@
 {{erreferentzia_zerrenda}}
-== Kanpo loturak ==
+== Kanpo estekak ==
 {{commonskat}}
+* {{it}} [https://web.archive.org/web/20060911044229/http://www.scultura-italiana.com/Galleria/Bernini%20Gian%20Lorenzo/index.html La Scultura Italiana - Bernini Gian Lorenzo] scultura-italiana.com
-* {{en}} [http://www.slowtrav.com/italy/rome/es_bernini.htm Berniniren arkitektura eta eskultura lanak Erroman]
 {{bizialdia|1598ko|1680ko|Bernini, Gian Lorenzo}}
-[[Kategoria:Barrokoko margolariak]]
-[[Kategoria:Barrokoko eskultoreak]]
+[[Kategoria:Gian Lorenzo Bernini]]
-[[Kategoria:Barrokoko arkitektoak]]
-[[Kategoria:Italiako arkitektoak]]
-[[Kategoria:Italiako margolariak]]
-[[Kategoria:Italiako eskultoreak]]
 [[Kategoria:Napolitarrak]]