Egutegi gregoriano
Egutegi gregorianoa[1] —gregoriotar egutegia[2] ere deitua— nazioartean onartutako[3] egutegi zibila da. Aloysius Lilius doktore calabriarrak proposatu zuen lehen aldiz eta Gregorio XIII.a aita santuak dekretatu zuen Inter gravissimas buldaren bitartez, 1582ko otsailaren 24an. Horrexegatik, haren izena darama.
Juliotar egutegiaren erreforma da, lau urteko ziklo erregularra ezarri baitzuen, bisurteak erabiliz. Bisurteetan egun bat gehitzen da, otsailaren 29a, normalean 28 egun dituena. Hona araua: urte bat 4rekin zatigarria bada, bisurtea da; 100ekin zatigarria bada, ez da bisurtea, baina 400ekin, bai. Adibidez, 1900 ez da bisurtea, baina 2000, bai. Gregorioren buldak ez zuen urteak izendatzeko sistema ezarri, baina aurreko sistemari eutsi zion, hau da, Jesukristoren tradiziozko jaiotzaren urtetik aurrera. Horregatik, urteak ematean, Kristo ondoren (K. o.) eta Kristo aurretik (K.a.) erabiltzen da.
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Eguzki-egutegi gregorianoa aritmetikoa da. Oinarrizko banakoa eguna da, urteak eratzeko 365 edo 366 eguneko taldeetan antolatuz. Egutegi sistema hori 146.097 urtetik behin guztiz errepikatzen da, zazpi eguneko 20.871 aste edo 400 urte eratuz. 400 horietatik 303 urtek 365 egun dituzte eta 97 urtek (bisurteek), 366 egun. Horrela, batez besteko urtearen iraupena 365,2425 da, edo 365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo.
Egutegi gregorianoa iraupen irregularreko 12 hiletan banatzen da:
| Zk. | Izena | Egunak |
|---|---|---|
| 1 | Urtarrila | 31 |
| 2 | Otsaila | 28 edo 29 |
| 3 | Martxoa | 31 |
| 4 | Apirila | 30 |
| 5 | Maiatza | 31 |
| 6 | Ekaina | 30 |
| 7 | Uztaila | 31 |
| 8 | Abuztua | 31 |
| 9 | Iraila | 30 |
| 10 | Urria | 31 |
| 11 | Azaroa | 30 |
| 12 | Abendua | 31 |
Data bat guztiz definitzeko, urtea, hila eta eguna behar dira.
Egutegiaren ezarpena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gregorio XIII.aren aitasantutza hasieratik proposatua eta Ingalaterrak onartua kontzilio ekumeniko batean, Aita Santuak ezartzea erabaki zuenean egutegi honek gregoriano izena hartu zuen. Hasiera batean hainbat herrialdek uko egin zioten arrazoi erlijioso edo politikoengatik (protestanteen eta katolikoen arteko gatazka, ortodoxoen oniritzia urteen kontaketan baina ez egunen lerratzean). Horregatik, indarrean gutxinaka ezartzen joan zen:
- 1582 (urria): Italia, Portugal (Brasil koloniarekin) eta Espainian (kolonietan bi urtez)
- 1582 (amaiera): Frantzia, Austria eta Polonian
- 1583-1590: Erdialdeko Europa ez-luteranoan
- 1600: Eskozian
- 1610: Polonia iparraldean
- 1648: Alsazian
- 1700: Islandia eta Groenlandian
- 1752: Erresuma Batuan
- 1753: Suedian
- 1872: Albanian
- 1873: Japonian
- 1895: Korean
- 1912: Taiwanen
- 1915: Lituania eta Estonian
- 1916: Bulgarian
- 1918: tsarren inperio ortodoxotik bereizitako herrialde gehienetan, Errusia, Bielorrusia, Moldavia, Ukraina, Georgia, Armenia, Azerbaijan, eta Erdialdeko Asiako herrialdeetan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadjikistan, Kirgizistan, Kazakhstan
- 1919-1920: Errumanian
- 1924: Grezian
- 1927: Turkian
- XX. mendean: Afrika mendebalde, erdialde eta hegoaldean
Egutegi gregorianoa darabilten estatuak. Egutegi gregorianoaren bertsio eraldatu bat darabilten estatuak. Egutegi gregorianoaz gain beste egutegi bat darabilten estatuak. Egutegi gregorianoa ez darabilten estatuak.
Egutegi gregorianoa beste egutegi batekin batera erabiltzen dituzten estatuak hauek dira:
- Afrika Iparraldekoak: Aljeria, Maroko, Tunisia, Mauritania, Libia, Egipto, Sudan, Eritrea,
- Ekialde Hurbilekoak: Palestina, Israel, Jordania, Siria, Irak, Kuwait, Oman, Yemen, Qatar,
- Asiako herrialde handiak: Vietnam, Txinako Herri Errepublika, Taiwan, India, Birmania, Thailandia, Kanputxea, Mongolia, Nepal.
Egutegi gregorianoa erabiltzen ez duten munduko estatu bakarrak Saudi Arabia, Iran, Afganistan, Pakistan eta Etiopia dira.
Egutegi juliotarrarekiko aldea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Egutegi gregorianoaren eta juliotarraren arteko aldeak, datei dagokienez, gero eta handiagoak dira, aita santu katolikoak aldaketa ezarri zuenetik:
| Gregorianoko tartea | Juliotarreko tartea | Aldea |
|---|---|---|
| 1582ko urriaren 15etik 1700eko otsailaren 28ra |
1582ko urriaren 5etik 1700eko otsailaren 18ra |
10 egun |
| 1700eko martxoaren 1etik 1800eko otsailaren 28ra |
1700eko otsailaren 19tik 1800eko otsailaren 17ra |
11 egun |
| 1800eko martxoaren 1etik 1900eko otsailaren 28ra |
1800eko otsailaren 18tik 1900eko otsailaren 16ra |
12 egun |
| 1900eko martxoaren 1etik 2100eko otsailaren 28ra |
1900eko otsailaren 17tik 2100eko otsailaren 15era |
13 egun |
| 2100eko martxoaren 1etik 2200eko otsailaren 28ra |
2100eko otsailaren 16tik 2200eko otsailaren 14ra |
14 egun |
Data alde horren ondorioz, Errusiako Iraultzan data gakoa eta ikur izan zen Urria, izatez, gainerako Europan azaroan zela gertatu zen. Urriaren 25eko data gakoa, Neguko Jauregia hartu eta boltxevikeek boterea hartu zutenekoa, 1917ko azaroaren 7a zen. Iraultzaileen lehen neurrietako bat egutegia Europakoarekin bateratzea izan zen, baina urriak izen sinbolikoa izaten segitu zuen. Hala ere, Sobietar Batasunean urteurrena azaroaren 7an ospatzen zen, urtea zehatz betetakoan[4].
Europako ekialdeko eliza kristau ortodoxoek ere ez dute aldatu euren liturgia egutegi gregoriarrera, eta hortaz, Gabon eguna eta Eguberri eguna, XXI. mendean, urtarrilaren 6an eta 7an ospatzen dituzte[5].
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia: Hiztegi Batua
- ↑ Gregoriotar ageri da Elhuyar hiztegietan eta Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak (Eusko Jaurlaritza). Hala ere, euskarazko zenbait testutan gregoriar ageri da.
- ↑ Datak eta denbora adierazteko nazioarteko estandarrak (ISO 8601) egutegi gregorianoa erabiltzen du (3.2.1. atala).
- ↑ «Why is the anniversary of the October Revolution celebrated in November? | Notes and Queries | guardian.co.uk» www.theguardian.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
- ↑ (Gaztelaniaz) «¿Por qué algunos ortodoxos celebran la Navidad en enero?» euronews 2019-01-07 (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q12138
Multimedia: Gregorian calendars / Q12138