کریات‌شمونا
کریات شمونا (به عبری: קריית שמונה) نام شهری یهودی-اسرائیلی نشین در استان شمالی اسرائیل است که جمعیت آن در سال ۲۰۱۹، ۲۲٬۵۱۲ نفر بوده است. این شهر در منطقهٔ الجلیل، در شمال‌شرق سرزمین فلسطین، در دامنهٔ شرقی جبل عامل، در درهٔ حوله، در سال ۱۹۴۹، بر روی روستای تخریب شدهٔ عرب-فلسطینی خالصه بنا شد. این شهر در همسایگی مرز لبنان، در فاصلهٔ ۴ کیلومتری آن قرار دارد. مجاورت این شهر به مرز لبنان، این شهر را دهه‌ها به دلیل هدف قرار گرفتن مکرر توسط راکت‌های شبهنظامیان فلسطینی پیش از دههٔ ۱۹۸۰ و حزب‌الله لبنان پس از آن، در صدر اخبار منطقه‌ای قرار داده.
کریات شمونا
| |
|---|---|
 نمای شهر کریات شمونا | |
 [[کریات‌شمونا|]] | |
  کریات شمونا | |
| مختصات: ۳۳°۱۲′۲۷″ شمالی ۳۵°۳۴′۱۱″ شرقی / ۳۳٫۲۰۷۵۰°شمالی ۳۵٫۵۶۹۷۲°شرقی | |
| کشور |  اسرائیل |
| استان | استان شمال |
| بخش | بخش صفد |
| تأسیس‌شده | ۱۹۴۹ |
| حکومت | |
| • نوع | شهر |
| • سرپرست شهرستان | آویخای اشترن |
| مساحت | |
| • کل | ۹۹۶۰ دونوم (۹٫۹۶ کیلومتر مربع یا ۳٫۸۵ مایل مربع) |
| جمعیت (۲۰۱۹)[۱] | |
| • کل | ۲۲۵۱۲ |
جمعیت
در سرشماری سال ۲۰۱۹، جمعیت شهر کریات شمونا ۲۲٬۵۱۲ نفر بود. از این جمعیت، ۲۱٬۶۸۶ نفر معادل ۹۶٫۳٪ یهودی و غیره و ۸۲۶ نفر معادل ۳٫۷٪ عرب فلسطینی بوده‌اند.[۱]
جغرافیا
شهر کریات‌شمونا در شمالی‌ترین اراضی تحت حاکمیت و اشغال اسرائیل، در منطقه‌ای که به آن «انگشت جلیل» می‌گویند واقع شده است. (سایر نقاط جمعیتی شمالی‌تر در اسرائیل، به‌طور رسمی «شهر» نیستند، بلکه «شورای محلی» هستند) اسم «انگشت جلیل» به این اشاره دارد که مرز بین لبنان و اسرائیل، منطقه‌ای به شکل انگشتی که به سمت شمال اشاره می‌کند را روی نقشه‌ها به وجود آورده. دوردستی کریات شمونا و فاصلهٔ حداقل ۱۷۰ کیلومتری آن تا تل آویو و سایر نقاط مرکزی و مهم اقتصادی کشور، دلیلی بر عدم رشد جمعیتی این منطقه بوده است.
شهر کریات شمونا در دامنهٔ شرقی جبل عامل، در درهٔ حوله قرار دارد. فاصلهٔ این شهر تا مرز لبنان کمتر از ۲ کیلومتر است، ولی مرز لبنان در بالای جبل عامل، در ارتفاع بیش از ۶۰۰ متر بالاتر قرار دارد. خط تله‌کابین، کریات شمونا را به روستای یهودی‌نشین مانارا بر فراز کوه‌ها و در کنار دیوار مرزی وصل می‌کند.
فاصلهٔ کریات شمونا تا بلندی‌های جولان، اراضی سوری تحت اشغال غیرقانونی اسرائیل نیز حدود ۱۰ کیلومتر بیشتر نیست. موقعیت کریات شمونا، با وجود دوری آن، این شهر را به مرکز توریستی مهمی تبدیل کرده است، مخصوصاً که بلندی‌های جولان نیز دارای پیست‌های اسکی متعدد است.
تاریخ
پیش از ۱۹۴۸
پیش از جنگ ۱۹۴۸، در این محل، روستای عرب-فلسطینی خالصه، با جمعیتی از اعراب بدویی از عشیره الغوارنه قرار داشت. بعد از فروپاشی دولت عثمانی در سال ۱۹۲۰، در جنگ بین پادشاهی عربی سوریه و قوای استعماری فرانسه، میلیشیاهای ساکن این روستا به شهرکی یهودی‌نشین در نزیکی روستا حمله کردند، که در طول آن، ۸ نفر از قوای یهودی کشته شدند. اسم شهر «کریات شمونا» به معنی «شهر هشت تن»، برای ارج نهادن این اتفاق تاریخی انتخاب شد.
این روستا ابتدا تحت حاکمیت لبنان تحت قومیت فرانسه قرار داده شد، اما به دلیل موقعیت شهرک یهودی‌نشین متولا در این منطقه، کل منطقه ازجمله روستای خالصه به زیر حاکمیت فلسطین تحت قومیت بریتانیا منتقل شد. این انتقال به دلیل سیاست دولت بریتانیا مبنی بر «ایجاد خانهٔ ملی برای یهودیان در سرزمین فلسطین» بود.
در سرشماری سال ۱۹۴۵، آخرین سرشماری پیش از اخراج ساکنان روستا و تخریب کامل آن توسط اسرائیل، جمعیت روستا ۱۸۴۰ نفر عرب فلسطینی، که از این بین، ۲۰ نفر مسیحی و بقیه مسلمان بودند، شمارده شد.[۲]
جنگ ۱۹۴۸ و سالهای بعد از آن
در طول جنگ ۱۹۴۸، پس از سقوط شهر صفد در عملیات «ییفتاخ» در تاریخ ۱۰ مه ۱۹۴۸، بزرگان روستای خالصه سعی در مذاکره با فرماندهان نظامی صهیونیست برای تأمین امنیت روستا و روستاییان را داشتند. اما این پیشنهادهای صلح توسط قوای میلیشیای صهیونیست رد شد و در نتیجه، جمعیت روستا در تاریخ ۱۱ مه ۱۹۴۸ مجبور به ترک روستا و فرار به لبنان شد.[۳] بر اساس نقل قول‌ها از ایگال آلون، فرمانده اسرائیلی عملیات «ییفتاخ»، علاوه بر تأثیر منفی سقوط شهر صفد و اخراج کامل جمعیت عرب-فلسطینی آن، جنگ روانی قوای او نیز تأثیر به‌سزایی در ایجاد رعب بین روستاییان عرب و فرار آنها داشت. این جنگ روانی شامل پخش شایعهٔ دروغ «قوای کمکی صهیونیستی بزرگی در راه آمدن به منطقه هستند و آنها قصد تخریب و آتش زدن روستاها را دارند.» بود.[۳]
محل روستای خالصه، به چندین دلیل به عنوان محلی مناسب برای تأسیس شهرکی یهودی-اسرائیلی نشین جدید در نظر گرفته شد. اول این‌که مقامات اسرائیلی می‌خواستند جلوی تمرکز جمعیت کشور در شهرها و شهرک‌ّهای مرکز کشور (غوش دان) را بگیرند. دوم این‌که آنها قصد داشتند امنیت مرزهای دولت جدید را با سکنا دادن جمعیت یهودی تأمین کنند و سوم این‌که قصد دولت اسرائیل بر این بود که مستقیماً جلوی بازگشت پناهندگان فلسطینی به روستاهای خود را بگیرند.[۳]
در سال اول، ژوئیهٔ سال ۱۹۴۹، چندین خانوار یمنی، بخشی از موج مهاجرت دسته‌جمعی یهودیان یمنی، که در طول عملیات قالی جادویی به کشور تازه‌تأسیس اسرائیل مهاجرت کردند، در خانه‌های خالی روستای خالصه سکنا داده شدند. آنها نام خالصه را به «کریات یوسف» تغییر داده و قصد تأسیس این شهرک به عنوان یک «شهرک کشاورزی» داشتند. اما، دولت مرکزی اسرائیل، بدون مشورت با خانوارهای یمنی، کاربری شهرک را از «شهرک کشاورزی» به «شهر توسعه» تغییر داد. شهرهای توسعه، با در نظر داشتن اهداف ذکر شده، سیاست‌های تشویقی برای ساکن شدن مهاجران جدید برای آنها در نظر گرفته می‌شود. دولت مرکزی نام شهرک را نیز بدون مشورت با یهودیان یمنی به «کریات شمونا» تغییر داد. به دلیل این تنش‌های محلی و به منظور متنوع‌سازی جمعیت کریات شمونا، در سال ۱۹۵۰، دولت مرکزی، یهودیان مهاجر از اروپای شرقی را در شهرک سکنا داد.[۴]
با این وجود، بیشتر جمعیت «شهرهای توسعه» را یهودیان مزراحی (شرقی، یعنی یهودیان اصالتاً از کشورهای عربی و اسلامی) و یهویان سفاردی را تشکیل می‌دهند. به همین دلیل، از سال ۱۹۵۱ به بعد، سیاست سکنا دادن مهاجران یهودی اروپای شرقی، جای خود را به سیاست سکنا دادن یهودیان عراقی، یهودیان ایرانی و یهودیان کرد داد. در تابستان ۱۹۵۱، جمعیت کریات شمونا به ۴ هزار نفر افزایش پیدا کرده بود، جمعیتی که در شغل ساخت و ساز آپارتمان‌های جدید و خشک کردن دریاچهٔ حوله مشغول بودند.[۴]
در این یکی دو سال، ساکنان اصلی روستای خالصه سعی در عبور از مرز لبنان و بازگشت به روستا و اراضی خویش کردند، ولی مورد تیراندازی قوای ارتش اسرائیل واقع شدند.[۵]
دههٔ ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰
تا سال ۱۹۵۳، شهرک کریات شمونا تحت مدیریت «شورای منطقه‌ای جلیل علیا» (معادل دهستان در ایران) بود. در ماه مه ۱۹۵۳، کریات شمونا از «شورای منطقه‌ای جلیل علیا» مستقل شد، و در آن «شورای محلی» تأسیس شد (واحد تقسیماتی بین شهرداری و شوراهای منطقه‌ای). تا آن سال، سرعت ورود مهاجران کند شده بود، که به جمعیت تازه‌وارد یهودیان عراقی، یهودیان ایرانی و یهودیان رومانی اجازهٔ تکمیل ساخت و ساز واحدهای مسکونی خویش بر روی اراضی مصادره شدهٔ روستای خالصه و جا افتادن در شهر کریات شمونا را داد.
با استقلال کشورهای مراکش و تونس در سال ۱۹۵۴، و نامشخص بودن آیندهٔ سیاسی-اجتماعی این کشورها، موج جدید مهاجرت به کشور اسرائیل از این دو کشور آغاز شد. بین سالهای ۱۹۵۴ و ۱۹۵۶، چندین هزار یهودی مراکشی و یهودی تونسی مستقیماً از کشتی‌ها و فرودگاه‌ها برای سکونت به کریات شمونا فرستاده شدند. همچنین سیاستی، به‌ویژه در مقایسه با سکونت مناسب‌تر مهاجران یهودی از اروپای شرقی (رومانی، لهستان، و مجارستان) در مرکز کشور (غوش دان) به جای شهرهای دور افتادهٔ مرزی مثل کریات شمونا، احساس تبعیض بین یهودیان اروپایی و غیر-اروپایی و حس عدم اعتماد یهودیان غیر اروپایی به حزب حاکم ماپای را بیشتر کرد.[۴]
دههٔ ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰
در پایان دههٔ ۱۹۶۰، جمعیت کریات شمونا به ۱۵ هزار نفر رسید. جمعیت شهر در دو دههٔ پیش رو ثابت ماند و افزایش قابل توجهی نداشت. از دلایل این ثبات جمعیت و عدم پیشرفت شهر، دورافتاده بودن آن از مرکز جمعیتی کشور، عدم تخصیص سرمایه‌گذاری توسط دولت و همین‌طور عدم امنیت در شهر به دلیل مجاورت به لبنان و افزایش حملات علیه منطقه توسط شبهنظامیان فلسطینی در طول دههٔ ۱۹۷۰ و حزب‌الله لبنان از دههٔ ۱۹۸۰ به بعد.
پس از شکست دول عرب در جنگ ۱۹۶۷ و اشغال باقی فلسطین توسط دولت اسرائیل، نقش این دول در مبارزه علیه اسرائیل کم‌رنگ شده و شبهنظامیان فلسطینی، مخصوصاً در کشورهایی با جمعیتی قابل توجه از پناهندگان فلسطینی مثل لبنان، نقش پررنگ‌تری ایفا کردند. در نتیجهٔ آن، منطقهٔ جلیل در «شمال فلسطین اشغالی»، مورد حملات متعدد راکتی این گروه‌ها و همین‌طور نفوذ کماندوهای شبه‌نظامی و عملیات‌های گروگان‌گیری و کشتار ساکنان یهودی منطقه قرار گرفت.
از جملهٔ این سوانح، «عملیات خالصه» توسط جبههٔ خلق برای آزادی فلسطین در ماه آوریل ۱۹۷۴ بود، که در طول آن، سه کماندوی این گروه از مرز لبنان عبور کرده و در عملیاتی انتحاری ۱۸ غیرنظامی اسرائیلی را کشتند. علاوه بر کشته شدن ساکنان آن منطقه، ادامهٔ حملات موشکی کاتیوشا بر منطقهٔ جلیل خسارت مالی زیادی نیز بر شهر کریات شمونا تحمیل کرد.[۶] این خسارات جانی و مالی دلیل و بهانهٔ دولت اسرائیل برای حملهٔ اسرائیل به لبنان و اشغال نظامی آن شدند. با وجود این‌که اشغال اسرائیل موفق به اخراج شبهنظامیان فلسطینی از لبنان شد، این اتفاقات منجر به قدرت‌گیری مقاومت لبنانی (به‌ویژه توسط حزب‌الله لبنان) با حمایت سوریه و ایران شد و در نتیجه، حملات راکتی علیه شهرهای مرزی مثل کریات شمونا تا سال ۲۰۰۰ که قوای اسرائیل به اشغال نظامی لبنان پایان دادند ادامه پیدا کرد.
دههٔ ۱۹۹۰ تا به امروز
جمعیت شهر تا چندین دهه حدود ۱۵ هزار نفر، متشکل از اکثریت مطلق یهودیان آفریقای شمالی و مخصوصاً یهودیان مراکش بود. در دههٔ ۱۹۹۰، بعد از فروپاشی شوروی، با ورود جمعیت مهاجر یهودی از کشورهای تازه تأسیس، شهر رشد قابل توجهی داشت. با وجود ادامهٔ حملات راکتی حزب‌الله لبنان در مبارزهٔ خویش علیه اشغال لبنان توسط اسرائیل، جمعیت شهر در طول دههٔ ۱۹۹۰ به رشد ادامه داد و در سال ۲۰۰۱، جمعیت آن به ۲۱ هزار نفر رسیده بود.
حملات راکتی حزب‌الله لبنان از سال ۲۰۰۱ به بعد، به جز در طول جنگ ۲۰۰۶، متوقف شد. اما مشکلات ریشه‌ای شهر به‌جای خود باقی مانده‌اند و جمعیت شهر از سال ۲۰۰۱ تا به امروز تقریباً بدون رشد باقی مانده است. امروزه جمعیت شهر حدود ۲۲ هزار نفر است، که حدود ۱/۶ام آنها را مهاجران یهودی از جمهوری‌های تازه تأسیس شوروی تشکیل می‌دهند.[۷]
در طول جنگ ۲۰۰۶، بیشتر جمعیت شهر، فرار کرده و به مناطق امن‌تر پناه بردند. از جمعیت ۲۲ هزار نفری شهر، حدود ۵ هزار نفر در پناهگاه‌های بمباران باقی ماندند. در طول این مدت، ۱٬۰۱۲ راکت کاتیوشا به شهر کریات شمونا زده شد.[۸]
وجه تسمیه
اسم شهر «کریات شمونا»، عبری و به معنی «شهر هشت تن» است.
پیش از جنگ ۱۹۴۸، در این محل، روستای عرب-فلسطینی خالصه، با جمعیتی از اعراب بدویی از عشیرهٔ الغوارنه قرار داشت. بعد از فروپاشی دولت عثمانی، در سال ۱۹۲۰، در جنگ بین پادشاهی عربی سوریه و قوای استعماری فرانسه، میلیشیاهای ساکن این روستا به شهرکی یهودی‌نشین در نزیکی روستا حمله کردند، که در طول آن، ۸ نفر از قوای یهودی کشته شدند. اسم این شهر، برای ارج نهادن این اتفاق تاریخی انتخاب شد.
در سال اول تأسیس این شهرک، نام آن توسط مهاجران یهودی یمنی، «کریات یوسف» گذاشته شده بود.
پیش از آن، نام روستای عرب فلسطینی، «خالصه» بود.
حمل و نقل
شهر کریات شمونا در تقاطع دو شاهراه ملی است، شاهراه شماره ۹۰ و شماره ۹۹. کریات شمونا در نزدیکی نقطهٔ پایانی شمالی شاهراه شماره ۹۰، بلندترین جادهٔ شمالی-جنوبی اسرائیلی که جنوب کشور، شهر ایلات را به موازات رود اردن و دریای مرده، با عبور از کرانهٔ باختری اشغالی، به شمال کشور و کریات شمونا وصل می‌کند. انتهای شمالی جاده حدود ۸ کیلومتر شمال‌تر در مرز با لبنان است. شاهراه شماره ۹۹، شاهراهی شرقی-غربی است که عرض جولان اشغالی را طی کرده و کریات شمونا را به مجدل شمس، بزرگ‌ترین آبادی موجود بلندی‌های جولان اشغالی وصل می‌کند. این شاهراه همین‌طور به جبل‌الشیخ، از بلندترین و استراتژیک‌ترین کوه‌های سرزمین شام و پیست‌های اسکی آن که در بین مردم اسرائیل از شهرت بسیاری برخوردار است متصل می‌شود.
در حال حاضر، کریات شمونا به هیچ خط ریلی دسترسی ندارد. اما پروژه‌ای در دست مطالعه است که در آن کریات شمونا به کرمیئیل و شبکهٔ ریلی خطوط راه‌آهن اسرائیل متصل خواهد شد. البته که این پروژه بدون جنجال نبوده. اهالی روستای عرب-فلسطینی نحف در طول مسیر آن، دولت را متهم به تبعیض قومی در انتخاب مسیر پروژه کرده‌اند، چرا که این پروژه منجر به این خواهد شد که ۱۰٪ اراضی این روستا، یا مصادره شود، یا به دلیل نزدیکی به مسیر راه‌آهن، منع ساخت و ساز داشته باشد.[۹] اراضی این روستا در گذشته نیز، در دههٔ ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ برای ساخت شهر یهودی‌نشین کرمیئیل مصادره شده بود و این روستا، با وجود رشد جمعیت در طول ۷ دهه حاکمیت اسرائیل، هیچ زمین جدیدی به آن تخصص داده نشده است. شهر کریات شمونا، در خارج از محدودهٔ شهری قرار دارد. یک پارکینگ با ظرفیت ۹۵۰ خودرو برای این ایستگاه پیشنهاد شده است. با این حال، جانمایی این ایستگاه، منجر به مطرح شدن انتقادهایی شده است، ازجمله این‌که این ایستگاه، مشکل وابستگی به خودرو شخصی را حل نمی‌کند.[۱۰]
شرکت اتوبوسرانی «ایگد»، در ۲۶ خط درون‌شهری خدمات ارائه می‌دهد. همین‌طور، شرکت اتوبوسرانی «ایگد»، به همراه شرکت «نَتِئیو اکسپرس» شهر کریات شمونا را به روستاها و شهرک‌های عرب‌نشین و یهودی‌نشین اطراف و همین‌طور به شهرهای مهم منطقهٔ جلیل، مثل ناصره و صفد وصل می‌کند. شرکت اتوبوسرانی «گولان»، روستاهای عرب‌نشین و شهرک‌های یهودی‌نشین در بلندی‌های جولان اشغالی را به کریات شمونا وصل می‌کند. خطوط بین‌شهری به شهرهایی مثل تل‌آویو و اورشلیم توسط شرکت اتوبوسرانی «ایگد» خدمات داده می‌شوند.[۱۱]
انتخابات
۲۰۲۱
در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۲۱، نتایج انتخابات در شهر کریات شمونا به صورت زیر بود:[۱۲]
- حزب لیکود: ۵۱٪، به رهبری نتانیاهو
- حزب شاس: ۹٪، حزب سنت‌گرای مذهبی که قصد نمایندگی یهودیان سفاردی حریدی را دارد
- حزب اسرائیل خانه ما: ۹٪، به رهبری آویگدور لیبرمن، حزب راستگرای سکولار صهیونیستی که قصد نمایندگی از خواستهای روس-تبارهای اسرائیلی را دارد
- حزب یامینا: ۶٪، به رهبری نفتالی بنت و نائب رهبری آیلت شاکد، که یکی از دو ارکان حکومت ائتلافی فعلی را تشکیل می‌دهد. نخست‌وزیر کنونی اسرائیل نفتالی بنت، رهبر این حزب می‌باشد.
- حزب امید جدید (تیکوا خدشا): ۶٪، حزب راستگرای اسرائیلی مشکل از نمایندگان حزب لیکود که از رهبری نتانیاهو به سر آمده بودند و از این حزب جدا شدند. این حزب از حزب یامینا حمایت می‌کند
- حزب «صهیونی-مذهبی»: ۵٪، به رهبری بتسلائل سموتریچ، حزب راست افراطی مذهبی اسرائیلی
- حزب یش عتید: ۴٪، به رهبری یائیر لپید، حزب میانه اسرائیلی، که یکی از دو ارکان حکومت ائتلافی فعلی را تشکیل می‌دهد
- حزب آبی و سفید: ۵٪، حزب میانه اسرائیلی به رهبری بنی گانتس، عضو کابینه و وزیر دفاع اسرائیل
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ "جمعیت شهرها و آبادیهای اسرائیلی ۲۰۱۹" (XLS). Israel Central Bureau of Statistics. Retrieved 16 August 2020.
- ↑ Department of Statistics (1945). Village Statistics, April, 1945. Government of Palestine. Scan of the original document at the National Library of Israel.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ Morris, B. (2004). The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-00967-6.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ [[ترجمه از مقاله «کریات شمونا» در ویکی‌پدیا عبری]]
- ↑ گلبر یوآف. کمونیسم و نکبه: اسرائیل، فلسطینی‌ها، و دول عربی، ۱۹۴۸ (به عبری: קוממיות ונכבה ישראל הפלסטינים ומדינות ערב 1948). اور یهودا: Dvir, 2004.
- ↑ روزنامه داوار (דבר) (زبان عبری)، ۱۳ ژوئیه ۱۹۸۱، یک میلیون شکل، خسارت مستقیم از موشک‌های کاتیوشا بر کریات‌شمونا (מיליון שקל - הנזק הישיר מן הקטיושות על קריית שמונה)
- ↑ وزارت مهاجرت و جذب مهاجرین اسرائیل، اطلاعات مهاجرین در شهرها، شوراهای محلی، و شوراهای منطقه‌ای بین ۱۹۸۹ و ۲۰۱۵، Link
- ↑ Slier, Paula (2006-07-20). "An eerie silence in Kiryat Shmona". The Jerusalem Post. Retrieved 2013-03-26.
- ↑ هیئت تحریر الجرمق. “‘خط سکة قطار فی الجلیل’.. مخطط إسرائیلی یقضم ما یزید عن 600 دونم من أراضی نحف. ” الجرمق، May 15, 2022. Link.
- ↑ זגריזק، אסף (۲۰۲۲-۰۶-۲۷). «אושרה מסילת הרכבת לקריית שמונה: למה התחנה מחוץ לעיר?». Globes. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۸-۱۷.
- ↑ “רשימת קווים שעוברים בקרית שמונה/ لیست خطوط اتوبوس عبوری از کریات‌شمونا. ” המודיעין לתחבורה ציבורית בישראל / اطلاعات خطوط اتوبوس اسرائیل. Accessed May 30, 2022. Link.
- ↑ «תוצאות בחירות 2021: גוש נתניהו 52 מנדטים, 57 למתנגדים, ימינה 7 ורע"מ 4 - וואלה בחירות 2022». וואלה (به عبری). ۲۰۲۱-۰۳-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۸-۱۷.
- Wikipedia contributors, "List of Israeli cities," Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_Israeli_cities&oldid=232013868 (accessed September 11, 2008).
