An Albainis: Difríocht idir leaganacha

An Albainis
Scots leid agus Scots
Cineál	teanga, teanga nádúrtha agus teanga bheo
Úsáid
Cainteoirí dúchais	90,000 (1999)
Á labhairt	Albain, Tuaisceart Éireann agus Éire
Dúchasach do	Inse Orc, Comhairle Chrìochan na h-Alba, Albain, Inse Shealtainn agus Cúige Uladh
Stáit	an Ríocht Aontaithe agus Éire
Aicmiú teangeolaíoch
	teanga dhaonna; teangacha Ind-Eorpacha; teangacha Gearmáinice; Gearmáinic an Iarthair; an Angla-Fhreaslainnis; Anglic (en)
Tréithe
Córas scríbhneoireachta	aibítir Laidineach
Leibhéal leochaileachta	2 leochaileach
Stair	history of the Scots language (en)
Cóid
ISO 639-2	sco
ISO 639-3	sco
Glottolog	scot1243
Ethnologue	sco
Linguist List	sco
UNESCO	410
IETF	sco
Endangered languages	10894

Browse history interactively

← Gabh chuig an difear roimhe seo

Content deleted Content added

VisualWikitext

Inline

Leagan reatha ó 14:31, 19 Feabhra 2024

Teanga Ghearmáinice is ea an Béarla Gallda,^[1] nó an Albainis (Albainis: Scots^[2]), a labhraítear in Albain. Tugtar Lallainnis (Albainis: Lallans, 'ísealchríocha') uirthi i bhfoinsí áirithe Gaeilge chomh maith. Úsáidtear an téarma Albainis Uladh go hoifigiúil le tagairt don chineál leagain a labhraítear i gCúige Uladh, go háirithe i dTuaisceart Éireann.

Is deacair a rá, cé acu teanga inti féin nó canúint de chuid an Bhéarla í an Albainis. Ón taobh amháin de, glactar leis gur ceann de sheanchanúintí an Bhéarla í an Albainis, ach tá canúintí traidisiúnta seanbhunaithe dá cuid féin ag an Albainis chomh maith. Is féidir dearcadh ar an Albainis freisin mar chuid den Bhéarla mar a labhraítear in Albain é, ach tá sí an-difriúil le Béarla na hAlban, is é sin, an leagan den Bhéarla Caighdeánach a chleachtaítear in Albain.

Maidir leis na cainteoirí dúchais, is é an t-ainm is minicí a thugann siad ar an teanga ná Scots nó braid Scots - is ionann braid agus broad an Bhéarla chaighdeánaigh. Is minic nach dtugann siad "Scots" ar a bhfuil á labhairt acu, ach ainmneacha cosúil le Doric nó Buchan Claik - is é sin, ainm na canúna cúinge. Ainm seanfhaiseanta é Scotch, ach chluinfeá sa chiall seo é an chorruair in Éirinn. Tá an t-ainm Lallans bunaithe ar Lowlands an Bhéarla, agus bhain scríbhneoirí an leabhair úd Ciste Cúrsaí Reatha úsáid as an leagan Gaeilge Lallainnis. Ainm é a d'fheicfeá ag scríbhneoirí Albanacha cosúil le Robert Burns agus Robert Louis Stevenson, cuir i gcás.

They took nae pains their speech to balance,

Or rules to gie;

But spak their thoughts in plain, braid lallans,

Like you or me.

Sa sliocht seo, is léir gurb é an chiall atá á cur in iúl leis an bhfocal Lallans ná "caint na ndaoine", "canúint na ndaoine simplí", seachas aon chineál teanga liteartha nó chaighdeánaithe: "Níor bhuair siad a gcloicne le gramadach ná le rialacha na teanga, ach labhair siad an rud a bhí ar a n-intinn i gcaint shimplí na ndaoine cosúil leat féin nó liomsa." (Robert Burns)

Nuair a thosaigh athbheochan na hAlbainise i dtús na fichiú haoise, baineadh úsáid as an bhfocal Lallainnis nó Lallans le tagairt don "Albainis shintéiseach" a bhí ag teacht ar an bhfód san am - is é sin, teanga liteartha a bhí curtha i dtoll le chéile as focail chanúnacha chomh maith le focail a tháinig as seanlitríocht na hAlbainise.

Stair

Go dtí an 15ú haois, b'ionann Scottis agus Gaeilge na hAlban, agus lucht labhartha na hAlbainise ag tabhairt Inglis ar an teanga a bhí acu féin. Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh sé coitianta Erse, is é sin, teanga na hÉireann, a thabhairt ar Ghaeilge na hAlban, agus an t-ainm Scottis nó Scots ag tagairt don Albainis feasta.

Ón tseachtú haois ar aghaidh, bhí seanchanúint Nortumbrach an Bhéarla á labhairt in Oir-Dheisceart na hAlban. Bhí an teanga teorannaithe don cheantar seo go dtí an 13ú haois, a fhad agus a bhí Gaeilge na hAlban á labhairt i gcúirt Rí na hAlban. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh an teanga in úsáid i mbuirgeanna na hAlban. Is éard a bhí i gceist leis na buirgeanna ná sórt cathracha a bhí curtha ar bun ag Dáibhí Mac Maol Coilm (Dáibhí a hAon), agus é ina Rí ar Albain sna blianta 1124-1153. An meas a bhí ag na daoine ar an Albainis mar theanga, chuaigh sé i méadaíocht, go háirithe nuair a bhí an Fhraincis ag imeacht go tiubh. Mar sin, bhí an Albainis á labhairt go forleathan i gcuid mhór d'Oirthear na hAlban ón 14ú haois ar aghaidh.

Mar sin, tá an Albainis bunaithe ar na canúintí a bhí á labhairt in Northumberland sna Meánaoiseanna. Cosúil le canúintí Northumberland, bhí sí breac le hiasachtaí Fraincise agus Lochlainnise. Níos deireanaí, fuair an Albainis focail ar iasacht ón Íseal-Ghearmáinis agus ón Ollainnis, ó bhí muintir na hAlban ag trádáil le mairnéalaigh ó thuaisceart na Gearmáine agus ón Ísiltír. Fuair an Albainis cuid mhór focal ón nGàidhlig chomh maith, ní nárbh ionadh. Go háirithe na téacsaí dlíthiúla ó na Meánaoiseanna, tá siad breac le hiasachtaí Gàidhlig.

Stádas

Sa bhliain 1707, chuaigh Sasana agus Albain le chéile in aon ríocht aontaithe amháin. Roimhe sin, b'é an meas a bhí ag na daoine ar an Albainis sa dá thír gur teanga ar leith a bhí i gceist leis an Albainis. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: inniu, is minic a labhraíonn na hAlbanaigh canúintí atá idir eatarthu idir an chanúint Albanach agus an Béarla caighdeánaithe. Bíonn na hAlbanaigh ábalta, ina lán cásanna, códmhalartú a dhéanamh ó Bhéarla caighdeánaithe go canúint Albanach, de réir mar a theastaíonn uathu. Contanóid atá ann, agus níl sé furasta teorainn shoiléir a shocrú idir "Albainis faoi thionchar an Bhéarla" agus "Béarla faoi thionchar na hAlbainise", ná a rá, cé acu canúintí de chuid Bhéarla na hAlban nó canúintí de chuid na hAlbainise atá i gceist le caint na ndaoine in Albain an lae inniu.

Tagairtí

↑ Scottish Parliament translation guidelines.[1] Curtha i gcartlann 2022-01-03 ar an Wayback Machine
↑ Scots is the collective name for Scottish dialects known also as Doric, Lallans and Scotch or by more local names such as Buchan, Dundonian, Glesca or Shetland. [2].

Naisc sheachtracha

[1] Scottish Parliament translation guidelines.[1] Curtha i gcartlann 2022-01-03 ar an Wayback Machine

[2] Scots is the collective name for Scottish dialects known also as Doric, Lallans and Scotch or by more local names such as Buchan, Dundonian, Glesca or Shetland. [2].

[1]

[2]

@@ Líne 1: / Líne 1: @@
-{{Teanga
+{{WD Bosca Sonraí Teanga}}
-|ainm=Albainis/Lallainnis/"Béarla Gallda"
-|ainm_sa_teanga=Scots
-|tír_a_labhraíonn_í_with_in=[[Albain]], [[Tuaisceart Éireann]], [[Poblacht na hÉireann]], [[Sasana]]
-|réigiún=[[Galltacht Alban]], [[Gallaibh]], na h[[Oileáin Thuaidh]], [[Cúige Uladh]]
-|cainteoirí=200,000[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sco]
-|rang=-
-|líne_ghinealaigh=[[Na teangacha Ind-Eorpacha|Ind-Eorpais]]<br />
-&nbsp;[[Gearmáinic]]<br />
-&nbsp;&nbsp;[[Gearmáinic an Iarthair]]<br />
-&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Teangacha an Iarthair|Iarthair]]<br />
-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Sean-Shasainis]]<br />
-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Albainis'''
-|teanga_oifigiúil_ginideach=-
-|rialtóir=-
-|iso1=
-|iso2=sco
-|iso3=sco
-}}
-[[Teanga (cumarsáid)|Teanga]] Gearmáinice is ea í an '''Albainis''' nó an '''Lallainnis''' (is é an chéad téarma an ceann is minicí a úsáidtear inniu, ach is é an téarma úd ''Lallainnis'' a bhí i g''Ciste Cúrsaí Reatha''; ''Scots'' an t-ainm sa teanga féin) a labhraítear in [[Albain]] agus i g[[Cúige Uladh]]. Tugtar ''Lallainnis'' uirthi i bhfoinsí áirithe Gaeilge chomh maith. Is é an t-ainm a úsáidtear i nGaeilge na hAlban ná ''a' Bheurla Ghallda'', is é sin, "an Béarla Gallda". Inniu, úsáidtear an téarma ''[[An Ultais|Albainis Uladh]]'' go hoifigiúil le tagairt don chineál Albainise a labhraítear i g[[Cúige Uladh]], go háirithe i dTuaisceart Éireann.
+[[Teangacha Gearmáinice|Teanga Ghearmáinice]] is ea '''an Béarla Gallda''',<ref>Scottish Parliament translation guidelines.[https://external.parliament.scot/Gaelic/Scottish_Parliament_translation_guidelines_2019.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220103143354/https://external.parliament.scot/Gaelic/Scottish_Parliament_translation_guidelines_2019.pdf |date=2022-01-03 }}</ref> nó '''an Albainis''' (Albainis: ''Scots''<ref>  Scots is the collective name for Scottish dialects known also as Doric, Lallans and Scotch or by more local names such as Buchan, Dundonian, Glesca or Shetland. [https://www.scotslanguage.com/].</ref>), a labhraítear in [[Albain]]. Tugtar '''Lallainnis''' (Albainis: ''Lallans'', 'ísealchríocha') uirthi i bhfoinsí áirithe Gaeilge chomh maith. Úsáidtear an téarma ''[[An Ultais|Albainis Uladh]]'' go hoifigiúil le tagairt don chineál leagain a labhraítear i g[[Cúige Uladh]], go háirithe i dTuaisceart Éireann.
-Is deacair a rá, cé acu teanga inti féin nó canúint de chuid an Bhéarla í an Albainis. Ón taobh amháin de, glactar leis gur ceann de sheanchanúintí an Bhéarla í an Albainis, ach tá canúintí traidisiúnta seanbhunaithe dá cuid féin ag an Albainis chomh maith. Is féidir dearcadh ar an Albainis freisin mar chuid den [[An Béarla|Bhéarla]] mar a labhraítear in Albain é, ach tá sí an-difriúil le [[Béarla na hAlban]], is é sin, an leagan den Bhéarla Chaighdeánach a chleachtaítear in Albain.
+Is deacair a rá, cé acu teanga inti féin nó canúint de chuid an Bhéarla í an Albainis. Ón taobh amháin de, glactar leis gur ceann de sheanchanúintí an Bhéarla í an Albainis, ach tá canúintí traidisiúnta seanbhunaithe dá cuid féin ag an Albainis chomh maith. Is féidir dearcadh ar an Albainis freisin mar chuid den [[An Béarla|Bhéarla]] mar a labhraítear in Albain é, ach tá sí an-difriúil le Béarla na hAlban, is é sin, an leagan den Bhéarla Caighdeánach a chleachtaítear in Albain.
 Maidir leis na cainteoirí dúchais, is é an t-ainm is minicí a thugann siad ar an teanga ná ''Scots'' nó ''braid Scots'' - is ionann ''braid'' agus ''broad'' an Bhéarla chaighdeánaigh. Is minic nach dtugann siad "Scots" ar a bhfuil á labhairt acu, ach ainmneacha cosúil le ''Doric'' nó ''Buchan Claik'' - is é sin, ainm na canúna cúinge. Ainm seanfhaiseanta é ''Scotch'', ach chluinfeá sa chiall seo é an chorruair in Éirinn. Tá an t-ainm ''Lallans'' bunaithe ar ''Lowlands'' an Bhéarla, agus bhain scríbhneoirí an leabhair úd ''Ciste Cúrsaí Reatha'' úsáid as an leagan Gaeilge ''Lallainnis''. Ainm é a d'fheicfeá ag scríbhneoirí Albanacha cosúil le [[Robert Burns]] agus [[Robert Louis Stevenson]], cuir i gcás.
@@ Líne 39: / Líne 22: @@
 Ón tseachtú haois ar aghaidh, bhí seanchanúint Nortumbrach an Bhéarla á labhairt in Oir-Dheisceart na hAlban. Bhí an teanga teorannaithe don cheantar seo go dtí an 13ú haois, a fhad agus a bhí Gaeilge na hAlban á labhairt i gcúirt Rí na hAlban. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh an teanga in úsáid i mbuirgeanna na hAlban. Is éard a bhí i gceist leis na buirgeanna ná sórt cathracha a bhí curtha ar bun ag Dáibhí Mac Maol Coilm (Dáibhí a hAon), agus é ina Rí ar Albain sna blianta 1124-1153. An meas a bhí ag na daoine ar an Albainis mar theanga, chuaigh sé i méadaíocht, go háirithe nuair a bhí an [[An Fhraincis|Fhraincis]] ag imeacht go tiubh. Mar sin, bhí an Albainis á labhairt go forleathan i gcuid mhór d'Oirthear na hAlban ón 14ú haois ar aghaidh.
-Mar sin, tá an Albainis bunaithe ar na canúintí a bhí á labhairt sa Nortumbarlainn sna [[An Mheánaois|Meánaoiseanna]]. Cosúil le canúintí na Nortumbarlainne, bhí sí breac le hiasachtaí Fraincise agus Lochlainnise. Níos deireanaí, fuair an Albainis focail ar iasacht ón Íseal-Ghearmáinis agus ón [[An Ollainnis|Ollainnis]], ó bhí muintir na hAlban ag trádáil le mairneálaigh ó thuaisceart na Gearmáine agus ón [[An Ísiltír|Ísiltír]]. Fuair an Albainis cuid mhór focal ón nGàidhlig chomh maith, ní nárbh ionadh. Go háirithe na téacsaí dlíthiúla ó na Meánaoiseanna, tá siad breac le hiasachtaí Gàidhlig.
+Mar sin, tá an Albainis bunaithe ar na canúintí a bhí á labhairt in Northumberland sna [[An Mheánaois|Meánaoiseanna]]. Cosúil le canúintí Northumberland, bhí sí breac le hiasachtaí Fraincise agus Lochlainnise. Níos deireanaí, fuair an Albainis focail ar iasacht ón Íseal-Ghearmáinis agus ón [[An Ollainnis|Ollainnis]], ó bhí muintir na hAlban ag trádáil le mairnéalaigh ó thuaisceart na [[an Ghearmáin|Gearmáine]] agus ón [[An Ísiltír|Ísiltír]]. Fuair an Albainis cuid mhór focal ón nGàidhlig chomh maith, ní nárbh ionadh. Go háirithe na téacsaí dlíthiúla ó na Meánaoiseanna, tá siad breac le hiasachtaí Gàidhlig.
 == Stádas ==
 Sa bhliain 1707, chuaigh [[Sasana]] agus Albain le chéile in aon [[an Ríocht Aontaithe|ríocht aontaithe]] amháin. Roimhe sin, b'é an meas a bhí ag na daoine ar an Albainis sa dá thír gur teanga ar leith a bhí i gceist leis an Albainis. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: inniu, is minic a labhraíonn na hAlbanaigh canúintí atá idir eatarthu idir an chanúint Albanach agus an Béarla caighdeánaithe. Bíonn na hAlbanaigh ábalta, ina lán cásanna, [[códmhalartú]] a dhéanamh ó Bhéarla caighdeánaithe go canúint Albanach, de réir mar a theastaíonn uathu. Contanóid atá ann, agus níl sé furasta teorainn shoiléir a shocrú idir "Albainis faoi thionchar an Bhéarla" agus "Béarla faoi thionchar na hAlbainise", ná a rá, cé acu canúintí de chuid Bhéarla na hAlban nó canúintí de chuid na hAlbainise atá i gceist le caint na ndaoine in Albain an lae inniu.
+==Tagairtí==
-{{síol}}
+{{reflist}}
+==Naisc sheachtracha==
-[[Catagóir:Albainis| ]]
-{{Nasc AR|be-x-old}}
+{{síol-teanga}}
+{{DEFAULTSORT:Albainis, An}}
+[[Catagóir:Teangacha na Eorpa]]
+[[Catagóir:Teangacha Gearmáinice]]
+[[Catagóir:Teangacha na Ríochta Aontaithe]]
+[[Catagóir:An Albainis| ]]
+[[Catagóir:Albain]]
+[[Catagóir:Albainis| ]]