An Ghilbeartais

An Ghilbeartais

Taetae ni Kiribati
Cineál	teanga agus teanga bheo
Úsáid
Cainteoirí dúchais	116,280 (2010)
Dúchasach do	Ciribeas
Stáit	Ciribeas
Aicmiú teangeolaíoch
teanga dhaonna teangacha Astrál-Téacha teangacha Astrainéiseacha teangacha Malae-Pholainéiseacha teangacha Malae-Pholainéiseacha núicléacha Central-Eastern Malayo-Polynesian (en) Eastern Malayo-Polynesian (en) teangacha Aigéanacha Central–Eastern Oceanic (en) teangacha Micrinéiseacha
Tréithe
Córas scríbhneoireachta	aibítir Laidineach
Institiúid caighdeánaithe	Kiribati Language Board (en)
Cóid
ISO 639-2	gil
ISO 639-3	gil
Glottolog	gilb1244
Linguasphere	39-DAA-aa
Ethnologue	gil
ASCL	9302
IETF	gil

Teanga Astrainéiseach is ea an Ghilbeartais a labhraítear go príomha i gCiribeas. Cuirtear Taetae ni Kiribati uirthi as Gilbeartais.

Tá thart ar 125,000 daoine a labhraíonn an Ghilbeartais. Tá cónaí ar 119,000 d'iadsan i gCiribeas, 97.2% den daonra.

Ní hionann is na teangacha eile san Aigeán Ciúin, níl baol do dhíothaithe ag an nGilbeartais. Úsáideann beagnach gach duine a labhraíonn í an teanga gach uile lá. Níl ach 30% de na cainteoirí in ann an Béarla a labhairt. Mar toradh, níl sí i mbaol bheith gafa ag an mBéarla.

Uimhir na gCainteoirí

Labhraíonn níos ná 96% de mhuintir Chiribeas an teanga. Labhraíonn an chuid is mó de dhaoine ar Nui (Túvalú), ar Oileán Rabi (Fidsí) agus in áiteanna a athlonnaigh muintir Chiribeas chomh maith mar shampla Oileáin Sholomón agus Vanuatú.

1. Ciribeas, 119,000
2. Fidsí, 6,600
3. Oileáin Sholaimh, 6,800
4. An Nua-Shéalainn, 2,115
5. Nárú, 1,500
6. Túvalú, 100
7. Vanuatú, 400
8. Haváí, 141

Canúineolaíocht

Tá dhá phríomhchanúint ag an nGilbeartais, tuaisceartach agus deisceartach. Is é an fuaimniú an phríomhdhrifríocht.

Tá canúint dhifriúil ag na hoileáin Butaritari agus Makin. Tá foclóir agus fuaimniú difriúla aici leis an nGilbeartais chaighdeánach.

Liosta na gCanúintí

• Banaban (Banaba agus Oileán Rabi, Fidsí)
• Ciribeas Tuaisceartach (Makin, Butaritari, Marakei, Abaiang, Tarawa, Maiana, Kuria, Abemama agus Aranuka)
  • Butaritari/Makin (Butaritari agus Makin)
• Nui (Túvalú)
• Ciribeas Deisceartach (Tabiteuea, Onotoa, Nonouti, Beru, Nikunau, Tamana agus Arorae)

Foghareolaíocht

Tá 13 chonsan agus 10 ngutaí ag an nGilbeartais.

Consain

	Déliopach		Rinn an teanga	Coguasach
	gnáth	coguasach
Srónach	mː ⟨mm⟩		nː ⟨nn⟩	ŋː ⟨ngg⟩
	m ⟨m⟩	mˠ ⟨mw⟩	n ⟨n⟩	ŋ ⟨ng⟩
Pléascach	p ⟨b⟩	pˠ ⟨bw⟩	t ⟨t⟩	k ⟨k⟩
Cnagchonsan		βˠ ⟨w⟩	ɾ ⟨r⟩

Nótaí:

• De ghnáth, bíonn /p/ glórach idir gutaí agus scaití ag tús focail.
• Roimh /i/, fuaimnítear /t/ mar [s].
• Ag brath ar an gcomhthéacs, is féidir /βˠ/ a fhuaimnítear mar chnagchonsan nó mar neasach.
• Ní /ɾ/ le fáil ag deireadh siolla.

Gutaí

	Tosaigh	Cúil
Dúnta	i iː	u uː
Leathard	e eː	o oː
Oscailte		a aː

Nótaí:

• Is féidir leis na gutaí gairide /i/ agus /u/ athrú sna leathghutaí [j] and [w] roimh fhuaimeanna níos glóraí. /ie/ → [je]
• Fuaimnítear /a/ mar [ä], seachas i ndiaidh /mˠ/ agus /pˠ/.

Péirí Íosdifríochta

	Gairid			Fada
	Sampla	AIF	Aistriúchán	Sampla	AIF	Aistriúchán
//e//	te ben	/tepen/	cnó cócó aibí	te been	/tepeːn/	peann
//i//	ti	/ti/	muid, sinn	tii	/tiː/	ach amháin
//o//	on	/on/	lán	oon	/oːn/	turtair
//u//	te atu	/atu/	beart	te atuu	/atuː/	ceann
//a//	tuanga	/twaŋa/	inis	tuangnga	/twaŋːa/	inis dó/di

Gramadach

Is é Briathar-Cuspóir-Ainmní (VOS) ord na bhfocal.

Ainmfhocail

Is féidir aon ainmfhocal a chruthú tríd an alt cinnte "te" a chur roimh bhriathar nó aidiacht.

• nako (téigh/gabh)
• te nako (an t-imeacht)
• uraura (dearg)
• te uraura (an deirge)

Is féidir ainmfhocail a mharcáil do sheilbh (duine agus uimhir). Uaireanta marcáltar an iolracht le guta fada ar an gcéad ghuta.

• te boki (leabhar)
• booki (leabhair)

Marcáltar an inscne trí mmwaane (firinscneach) agus aiine (baininscneach) a chur leis an ainmfhocal.

• te moa (sicín)
• te moa mmwaane (coileach) (tá sé níos coitianta mwane a scríobh)
• te moa aiine (cearc) (tá sé níos coitianta aine a scríobh)
• tariu (mo dheartháir nó mo dheirfiúr (má tá an inscne chéanna aige/aici leis an gcainteoir))
• maneu (mo dheartháir nó mo dheirfiúr (má tá an inscne dhifriúil aige/aici leis an gcainteoir))

Is féidir an nascóir "n" a úsáid i gcomhair ainmfhocail daonna.

• ataei (páiste)
• ataeinimmwaane (buachaill)
• ataeinnaiine (cailín)

Is féidir ainmfhocail gníomhaíocha a chruthú leis an mír tia (uatha) nó taan(i) (iolra).

Ailt

	Uatha	Iolra
Ailt	te	taian

Níl an t-alt 'te' éiginnte nó cinnte; léiríonn sé gur ainmfhocal uatha an chéad focal eile. Go minic, aistrítear é leis an bhfocal "an". Tá an t-alt iolra roghnach mar tá go leor bealaí an iolracht a chur in iúl trí thaispeántaigh, uimhreacha, srl.

Ailt Pearsanta

	Firinscneach	Baininscneach
Ailt pearsanta	te (tem, ten, teng)	nei

Úsáidtear na hailt pearsanta roimh ainmneacha pearsanta. Is é 'te' an fhoirm fhirinsnceach roimh ainmneacha a thosaíonn le <i, u, w, b', ng>, 'tem' roimh <b, m>, 'ten' roimh <a, e, o, n, r, t> agus 'teng' roimh <k, (ng)>. Is féidir na foirmeacha 'na, nan, nang' a aimsiú i mButaritari agus Makin.

Forainmneacha

		Ainmneach	Cuspóireach	Treise	Ginideach	Iarmhíreanna sealbhacha
1ú duine	uatha	i, n	-ai	ngai	au	-u
	iolra	ti	-ira	ngaira	ara	-ra
2ú duine	uatha	ko	-ko	ngkoe	am	-m
	iolra	kam	-ngkamii	ngkamii	amii	-mii
3ú duine	uatha	e	-a	ngaia	ana	-na/n
	iolra	a	-ia/i	ngaiia	aia	-ia

Aibítir

Roimh na 1860óidí, níor scríobhadh an teanga ar pháipéar ariamh. Anois scríobhtar í leis an aibítir Laidineach. Tugadh isteach í nuair a d'aistrigh Hiram Bingham Jr, misinéir Protastúnach, an Bíobla go Gilbeartais. Taispeántar gutaí agus consain fhada trí iad a scríobh faoi dhó, mar a dhéantar as Ísiltíris agus as Fionlainnis.

An Córas Litriú Gilbeartaise

Litir	A	AA	B	BW	E	EE	I	II	K	M	MM	MW	N	NN	NG	NGG	O	OO	R	T	U	UU	W
AIF	/a/	/aː/	/p/	/pˠ/	/e/	/eː/	/i/	/iː/	/k/	/m/	/mː/	/mˠ/	/n/	/nː/	/ŋ/	/ŋː/	/o/	/oː/	/ɾ/	/t/	/u/	/uː/	/βˠ/