Seall an tùs aig Alba

{{Databox}}

'S e dùthaich suidhichte ann an taobh tuath [[Breatainn Mhòr|Bhreatainn]] a th' ann an '''Alba''' ([[Beurla]] is [[Beurla Ghallda]]: Scotland). Bha i na rìoghachd neo-eisimeileach gus an 18mh linn nuair a dh'aonaich Alba agus [[Sasainn]] airson [[Rìoghachd Bhreatainn Mòr]] a stèidheachadh anns a' bhliadhna [[1707]]. Anns a' bhliadhna [[1801]] dh'aonaich Rìoghachd Bhreatainn Mòr le [[Rìoghachd na h-Èireann]] airson [[an Rìoghachd Aonaichte]] a chruthachadh. Ann an [[1999]], chaidh [[Pàrlamaid na h-Alba]] a' chur air bhonn, far am bithear a' dèiligeadh ri gnothaichean poilitigeach a tha a' buntainn do dh' Alba a-mhàin. Tha [[Lagh na h-Alba]] gu math eadar-dhealaichte bhon [[Lagh]] ann an Sasainn.

== Bailtean mòra ==
Seo liosta dhe na bailtean as motha ann an Alba:<ref>[http://population.mongabay.com/population/united-kingdom Mongabay]</ref>
* [[Glaschu]];
* [[Dùn Èideann]];
* [[Obar Dheathain]];
* [[Dùn Dèagh]];
* [[Inbhir Nis]];
* [[Peairt]];
* [[Sruighlea]];
* [[Cille Bhrìghde an Ear]];
* [[Pàislig]];
* [[Comar nan Allt]].

== [[Cruinn-eòlas]] ==

Tha Alba suidhichte ann an ceann a tuath eilean Bhreatainn, agus "s e a" chrìoch le [[Sasainn]] taobh a deas na dùthcha. A bharrachd air tìr-mòr, tha na ceudan de dh' eileanan – leithid [[Sealtainn]], [[Arcaibh]] (Na h-Eileanan a Tuath) agus [[Na h-Eileanan an Iar]] air an gabhail a-steach san rìoghachd. Tha tìr-mòr na h-Alba air a roinn ann an trì pàirtean chudthromach: [[Gàidhealtachd na h-Alba|a' Ghàidhealtachd]], [[Galldachd|a' Ghalldachd]] agus [[na Monaidhean a Deas]]. Tha a’ chuid as motha den t-sluagh a' fuireach sa Ghalldachd Mheadhanaich – no Meadhan na h-Alba, far am faighear na bailtean as motha ; [[Glaschu]] agus am prìomh-bhaile [[Dùn Èideann]].

== [[Eòlas-talmhainn]] ==

Nuair a thachair mòirneasachd ann an [[Lodainn an Ear]], o chionn 350 muillean bhliadhna, bha a' phàirt de [[Rùsg na Talmhainn]] air am bheil Bhreatainn suidhichte faisg air [[Crios na Cruinne]] agus bha e na roinn de proto-Tir-Mòr a tha aithnichte dhuinn leis an ainm [[Pangaea]]. Tro linntean fada chaidh co-ghluasad eadar roinnean den rùsg, aithnichte dhuinn mar [[clàran thìr-mòr]], agus thachair sgleog leis tìr-mòr [[Gondwana]].

Cha tàinig na pàirtean mu thuath agus mu dheas na Breatainn teannta, no còmhla, gu 75 muillean bliadhnan roimh toiseach na Bholcanas ann an Lodainn an Ear. Bha Alba agus pàirt de cheann a tuath na Sasainn nam pàirt de thìr-mòr Laurentian ro -làimh, far an robh [[Aimearaga mu Thuath]] agus a’ Ghraonlainn. Aig a h-aon àm, bha an dara leth de 'n Bhreatainn torr nas fhada (mu 40° de domhainn leud) do 'n dheas, faisg air [[Afraga]] agus Aimearaga mu Dheas ann an tìr-mòr de [[Gondwana]].

== Eachdraidh ==
'''Ri linn nan Ròmanach'''

Anns a' bhliadhna 80 A. D. bha uachdaran [[Na Ròmanaich|Ròmanach]] a' riaghladh ceann a deas [[Breatainn|Bhreatainn]] dom b' ainm [[Agricola]], a smaoinich air an eilean gu h-iomlan a thoirt fo chìs do na Ròmanaich. Leis an rùn sin chuir e air a' bhliadhna ud aghaidh gu tuath air ceann an airm. Bha sin 135 bliadhna an dèidh dhaibh sealbh a ghabhail air ceann a deas an eilein. Ghabh e air adhart le cruaidh iomairt, gus an ceann thrì bliadhna (trì campachaidhean mar a theireadh iadsan), an do cheannsaich e an tìr gu iomall a deas ann an àite den dùthaich ris an abrar a-nis [[Gàidhealtachd na h-Alba|a' Ghàidhealtachd]]. 'S e sin an t-àite as cuinge den eilean gu h-iomlan. Chan eil ach 35 mìle eadar ceann na [[Friù]] agus taobh [[Abhainn Chluaidh]]. Thog Agricola sreath dhaingnichean bho mhuir gu muir an siud anns am bheil mu 36 mìle air fad mar chrìoch eadar roinn na Ròimhe agus [[Tìr nan Cailleannach]] no ''Caledonia'' mar a bh' aca oirre. Ghoirteadh [[Gàradh Antoninus]] ris, oir b' e siud ainm an [[Ìmpire]] a bh' ann nuair a thogadh e. Bha e fichead troigh air àirde, 's ceithir troighean fichead air tiughad, 's [[dìg]] leathann, dhomhainn, air a cladhach ri a aghaidh. Bha [[rathad]] leathann airson nan saighdearan a' ruith air a thaobh deas bho cheann gu ceann; 's bha daingnichean air an togail o cheann gu ceann dheth, an uidhe dhà mhìle bho chèile. Cha robh siud a' cumail muinntir nam beann bho bhith an-dràsta 's a-rithist a' toirt ionnsaigh air a' bhalla, 's orra-san a bha ga dhìon. Thug [[Gnothach Dharien]] droch bhuaidh air an dùthaich.

== Alba ùr-nodha ==
Tha sia bailtean mòra ann an Alba:

* [[Glaschu]];
* [[Dùn Èideann]], prìomh-bhaile;
* [[Obar Dheathain]];
* [[Dùn Dèagh]];
* [[Inbhir Nis]];
* [[Peairt]].

== Poileataigs ==
[[Faidhle:Scottish Cabinet, 2018.jpg|thumb|An Caibineat]]

''A' phrìomh aiste: [[Poileataigs na h-Alba]]''
* [[Rìghrean na h-Alba]]
* [[Prìomh Mhinistearan na h-Alba]]

== Foghlam ann an Alba ==
Tha còig Oilthighean aosmhor Albannach ann. 'Siad:

* [[Oilthigh Chill Rìmhinn|Cill Rìmhinn]];
* [[Oilthigh Dhùn Dè|Dùn Dè]];
* [[Oilthigh Ghlaschu|Glaschu]];
* [[Oilthigh Obar Dheathain|Obar Dheathain]]; 
* [[Oilthigh Dhùn Èideann|Dùn Èideann]].

Tha trì oilthighean deug ann an Alba gu lèir.

== Na meadhanan ==

Tha [[pàipear-naidheachd|pàipearan-naidheachd]] iomadaidh ann an Alba. Tha [[An Herald]], an [[Daily Record]] agus [[The National]] suidhichte ann an Glaschu agus tha [[an t-Albannach]] suidhichte ann an [[Dùn Èideann]].

== Ceanglaichean a-mach ==
* [http://gov.scot/ Riaghaltas na h-Alba]
* {{ iomradh iris | url = https://leabharlann.smo.uhi.ac.uk/_tasg-lann/mactalla/vol5/19/137.jpg | tiotal = Litir a Alba | sloinneadh = Bodachan a' Gharaidh | iris = Mac-Talla | àireamh = 5 | duilleagan = 137 | ceann-là = 1896-11-14 | ceann-là_inntrigidh = 2023-01-05 }}

== Iomraidhean ==
<references/>
{{Ceiltich}}
{{Smachd ùghdarrais}}
[[Roinn-seòrsa:Alba|*]]
[[Roinn-seòrsa:Dùthchannan]]
[[Roinn-seòrsa:An Rìoghachd Aonaichte]]