Sabela de Portugal

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Isabel de Portugal.

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Santa Isabel.

Sabela de Portugal

Biografía
Nacemento	(es) Isabel de Aragón 4 de xaneiro de 1271 Palacio da Aljafería (Reino de Aragón)
Morte	4 de xullo de 1336 (65 anos) Estremoz, Portugal
Lugar de sepultura	Mosteiro de Santa Clara-a-Nova
Raíña de Portugal
11 de febreiro de 1282 – 7 de xaneiro de 1325 ← Beatriz de Castela – Beatriz de Castela →
Datos persoais
Relixión	Cristianismo
Actividade
Ocupación	política
Orde relixiosa	Terceira orde de San Francisco
Enaltecemento
1625 - santa, nomeado por Urbano VIII 1526 - beata, nomeado por Clemente VII
Día de festividade relixiosa	4 de xullo
Símbolo iconográfico	Coroa, Rosa e crucifixo
Outro
Título	Raíña de Portugal (1282 (Gregoriano)–1325 (Gregoriano))
Familia	Casa de Barcelona
Cónxuxe	Dinis de Portugal (1282 (Gregoriano)–1325 (Gregoriano)), morte do cónxuxe
Fillos	Constança de Portugal, Afonso IV de Portugal
Pais	Pedro III de Aragón   e Constanza II de Sicilia
Irmáns	Violante de Aragão e Sicília Xaime II de Aragón Afonso III de Aragón Frederico II de Sicilia Pedro de Aragão Jaume Pere d'Aragó i Nicolau

Sabela de Portugal, ou Isabel de Aragón (Yzabel na grafía medieval portuguesa), nada en Zaragoza cara a 1270 e finada en Estremoz o 4 de xullo de 1336, foi unha infanta aragonesa e, de 1282 ata 1325, raíña consorte de Portugal, polo seu casamento con rei Dinís I de Portugal.

Pasou á historia coa fama de santa, tendo sido beatificada e posteriormente canonizada. Foi popularmente coñecida como Raíña Santa Sabela ou simplemente A Raíña Santa.

Orixes

Sabela era a filla máis vella do rei Pedro III de Aragón con Constanza de Sicilia. Por vía materna, era descendente de Frederico II, Sacro Emperador Romano-Xermánico, pois o seu avó materno era Manfredo de Hohhenstauffen, rei de Sicilia, fillo de Frederico II.

Tivo cinco irmáns, entre os cales os reis aragoneses Afonso III e Xaime II, ademais doutro monarca reinante, Frederico II de Sicilia. Unha tía materna súa foi Sabela de Hungría, tamén considerada santa pola Igrexa Católica.

Casamento

A raíña Santa Sabela ao lado de D. Dinís.

Dinís I de Portugal tiña 18 anos cando subiu ao trono e pensando en casamento convíñalle Sabela de Aragón. D. Dinís enviou por iso unha embaixada a Pedro de Aragón en 1280. Formábana João Velho, João Martins e Vasco Pires. Cando chegaron, estaban aínda á espera de resposta enviados dos reis de Francia e de Inglaterra, cada un desexoso de casar con Sabela un dos seus fillos. Aragón preferiu entre os pretendentes aquel que xa era rei.

A 11 de febreiro de 1282 con 12 anos, Sabela casou, entón, por poderes co soberano portugués D. Dinis en Barcelona, tendo celebrado a voda ao pasar a fronteira da Beira, en Trancoso, o 26 de xuño do mesmo ano. Por ese motivo, o rei acrecentou esa vila ao dote que habitualmente era entregue ás raíñas (a chamada Casa das Raíñas, conxunto de señoríos a partir dos cales as consortes dos reis portugueses collían as prendas destinadas á manutención da súa persoa.

En 1281 Sabela de Aragón recibiu como dote as vilas de Abrantes, Óbidos, Alenquer e Porto de Mós. Posteriormente recibiu tamén os castelos de Vila Viçosa, Monforte, Sintra, Ourém, Feira, Gaia, Lamoso, Nóbrega, Santo Estêvão de Chaves, Monforte de Rio Livre, Portel e Montalegre, ademais das rendas e das vilas de Leiria e Arruda (1300), Torres Novas (1304) e Atouguia da Baleia (1307). Eran aínda seus os reguengos de Gondomar, Rebordões, Codões, ademais dunha quinta en Torres Vedras e da leziria da Atalaia.

Do seu casamento co rei D. Dinis tivo dous fillos:

• Constanza (3 de xaneiro de 1290 - 18 de novembro de 1313), que casou en 1302 co rei Fernando IV de Castela.
• D. Afonso IV (8 de febreiro de 1291 - 28 de maio de 1357), sucesor do pai no trono de Portugal.

Raíña da paz

A chegada da Raíña Santa Sabela á Catedral de Santiago de Compostela.

A raíña deposita a súa coroa aos pés do arcebispo de Santiago de Compostela.

Na década de 1320, o infante D. Afonso, herdeiro do trono, sentiu a súa posición ameazada polo favor que o rei D. Dinís demostraba para co seu fillo bastardo, Afonso Sanches. O futuro Afonso IV declarou abertamente a intención de batallar contra o seu pai, o que case se concretaría na chamada batalla de Alvalade. Porén, a intervención da raíña conseguiu serenar os ánimos e pola paz asinada en 1325 nesa mesma poboación dos arredores de Lisboa, foi evitado un conflito armado que tería desestabilizado o reino.

D. Dinís morreu en 1325 e, pouco despois da súa morte, Sabela peregrinou á catedral de Santiago de Compostela, no reino de Galiza, facéndoo montada nun burro, e a última etapa a pé, onde ofertou moitos dos seus bens persoais.

Recolleuse por fin no entón Convento de Santa Clara-a-Velha en Coímbra, vestindo o hábito da Orde das Clarisas mais non facendo votos, o que lle permitía manter a súa fortuna usada para a caridade. Só volvería saír del unha vez, pouco antes da morte, en 1336.

Nesa altura, Afonso declarou guerra ao seu sobriño, o rei D. Afonso XI de Castela, fillo da infanta Constanza de Portugal e por tanto neto materno de Sabela, polos malos tratos que este inflixía á súa esposa D.ª Maria, filla do rei portugués. Non obstante a súa idade avanzada e a súa doenza, a raíña Santa Sabela dirixiuse a Estremoz, cabalgando na súa mula por días e días, onde unha vez mais se colocou entre dous exércitos desavindos e evitou a guerra. Porén, a paz chegaría só catro anos máis tarde coa intervención da propia María de Portugal, por un tratado asinado en Sevilla en 1339.

Falecemento e legado

Sabela faleceu, tocada pola peste, en Estremoz, a 4 de xullo de 1336, tendo deixado expreso no seu testamento o desexo de ser sepultada no Mosteiro de Santa Clara-a-Velha, onde en 1995 foi iniciada unha escavación arqueolóxica, após ter estado por 400 anos parcialmente somerxido polo río Mondego.

Segundo unha historia haxiográfica, sendo a viaxe demorada, había o receo de o cadáver entrara en descomposición acelerada polo calor que facía, e cóntase que a medio da viaxe debaixo dunha calor abrasadora o ataúde comezou a abrir fendas, polas cales escorría un líquido que todos supuxeran provir da descomposición cadavérica. Cal non foi, porén, a sorpresa cando notaron que en vez do mal cheiro esperado, saía un aroma suavísimo do ataúde. O seu esposo D. Dinís repousa no Mosteiro de São Dinis en Odivelas.

Túmulo da Raíña Santa Sabela por Mestre Pêro no Convento de Santa Clara-a-Nova

Sabela terá sido unha raíña moi piadosa, pasando gran parte do seu tempo en oración e axuda aos pobres. Por iso mesmo, aínda en vida comezou a gozar da reputación de santa, tendo esta fama aumentado tras a súa morte. Foi beatificada polo papa León X en 1516, vindo a ser canonizada, por especial pedido da dinastía filipina, que mostrou grande empeño na súa santificación, polo papa Urbano VIII en 1625. É reverenciada o 4 de xullo, data do seu falecemento.

Coa invasión progresiva do convento de Santa Clara-a-Velha de Coímbra polas augas do rícoo Mondego, houbo necesidade de construír o novo convento de Santa-Clara-a-Nova no século XVII, para onde se procedeu á translación do corpo da Raíña Santa. O seu corpo encóntrase incorrupto no túmulo de prata e cristal, mandado facer despois da translación para Santa Clara-a-Nova.

No século XVII, a raíña D. Luísa de Gusmão, rexente en nome de seu fillo D. Afonso VI, transformou en capela o cuarto en que a raíña Santa Sabela falecera no castelo de Estremoz.

Actualmente, innumerables escolas e igrexas ostentan o seu nome na súa homenaxe. É aínda padroeira da cidade de Coímbra, cuxo festivo municipal coincide co día da súa memoria (4 de xullo). Alfredo Marceneiro dedicoulle o fado Rainha Santa, con letra de Henrique Rego.

O seu túmulo así como o Mosteiro Novo de Santa Clara (Santa Clara-a-Nova) está confiado á garda da Confraría da Raíña Santa Sabela.

A lenda do milagre das rosas

Estatua da Raíña Santa Sabela na igrexa do Palacio Nacional de Mafra.

A historia mais popular da Raíña Santa Sabela é sen dúbida a do milagre das rosas. Porén, este milagre foi orixinalmente atribuído á súa tía avoa Sabela de Hungría. Probabelmente por corrupción da lenda orixinal e polo feito de as dúas raíñas posuíren o mesmo nome e fama de santas, a historia pasou tamén a ser atribuída a Sabela de Aragón.

Segundo a lenda portuguesa, a raíña saíu do Castelo do Sabugal nunha mañá de inverno para distribuír pans aos máis desfavorecidos. Sorprendida polo soberano, que lle inquiriu a onde ía e o que levaba no regazo, a raíña tería exclamado: São rosas, Senhor!. Desconfiado, D. Dinis inquiriu: Rosas, no inverno?. Sabela expuxo entón o contido do regazo do seu vestido e nel había rosas, en vez dos pans que ocultara.

A época exacta do aparecimento desta lenda na tradición portuguesa non está determinada. Non consta dunha biografía anónima sobre a raíña escrita no século XIV, mais circularía oralmente polo país nas últimas décadas dese século. O máis antigo rexisto coñecido é un retablo catrocentista conservado no Museo Nacional de Arte de Cataluña.

... levaba unha vez a Raíña santa moedas no regazo para dar aos pobres(...) Encontrando a el-Rei preguntoulle o que levana,(...) ela dixo, levo aqui rosas. E rosas viu el-Rei non sendo tempo delas.

Crónica dos Frades Menores, Frei Marcos de Lisboa, 1562

O primeiro rexisto escrito do milagre das rosas encóntrase na Crónica dos Frades Menores. Porén, a tradición popular xerou numerosas variantes: moedas de ouro que se transforman en rosas ou rosas que se transforman en ouro; e a actualmente mais coñecida, do pan en flores.

En mediados do século XVI a lenda xa fora amplamente difundida e foi ilustrada por unha pintura anónima, coñecida por Raíña Santa Sabela, no Museu Machado de Castro de Coímbra, e por unha miniatura da Xenealogia dos Reis de Portugal de Simão Bening sobre deseño de António de Holanda. No século XVII xorden dous traballos anónimos retratando a raíña, a pintura ó óleo no atrio do Instituto de Odivelas e o retablo do Mosteiro do Lorvão.

Santa Sabela de Portugal, na capela da Misericordia de Baiona.

Bibliografía

A primeira biografía de Sabela de Aragón foi escrita por alguén próximo á raíña, talvez o seu confesor Frei Salvado Martins, bispo de Lamego, ou unha das aias de Santa Clara. É xeralmente coñecida por Lenda ou Relación, mais a pesar de se ter perdido o orixinal, o Museu Machado de Castro conserva unha copia manuscrita e iluminada, co título: Livro que fala da boa vida que fez a Raiña de Portugal, Dona Sabela, e seus bons feitos e milagres en súua vida, e despois da morte.

Esta obra, de natureza haxiográfica, serviu de base ás biografías e crónicas posteriores, incluíndo a Crónica de 1419 e as Crónicas de D. Dinis e de D. Afonso IV, de Rui de Pina. Foi publicada no século XVII por Frei Francisco Brandão, na parte VI da Monarquia Lusitana.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Confraria da Rainha Santa Isabel
• Ascendência e Descendência da Rainha Santa em GeneAll.net
• Isabel de Aragão, Rainha Santa: da História ao Mito, M. Lourdes Cidraes
• A Rainha Isabel nas estratégias políticas da Península Ibérica: 1280-1336, José Carlos Gimenez, Fátima Regina Fernandes Frighetto, Universidade Federal do Paraná, Setor de Ciencias Humanas, Letras e Artes - Programa de Pós-Graduaçăo em História
• Monarquia Lusitana, Frei Bernardo de Brito et al., Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 1973-1988 (8 volumes)

Predecesor:

Raíña de Portugal 1282 — 1325

Sucesor: