«Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Խորհրդային Միությունը գրանցել է սոցիալ-տեխնոլոգիական բազմաթիվ ձեռքբերումներ ու նորարարություններ, հատկապես ռազմական ոլորտում։ Նա կարող էր պարծենալ աշխարհում երկրորդ տնտեսությամբ և խոշորագույն մշտական բանակով<ref name="theodora.com">{{citeCite web |url=http://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html |title=GDP – Million – Flags, Maps, Economy, Geography, Climate, Natural Resources, Current Issues, International Agreements, Population, Social Statistics, Political System |url=http://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html access|url-datestatus=29 August 2018live | archive-url=https://web.archive.org/web/20180612163518/https://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html | archive-date=122018 Juneթ․ 2018հունիսի |12 url|access-statusdate=live2018 թ․ օգոստոսի 29}}</ref><ref> Scott and Scott (1979) p.&nbsp;305</ref><ref>{{citeCite web |title=October 30, 1961 – The Tsar Bomba: CTBTO Preparatory Commission |url=https://www.ctbto.org/specials/testing-times/30-october-1961-the-tsar-bomba |titleurl-status=Octoberlive 30, 1961 – The Tsar Bomba: CTBTO Preparatory Commission|archive-url=https://web.archive.org/web/20160319201753/http://ctbto.org/specials/testing-times/30-october-1961-the-tsar-bomba/ |archive-date=2016 թ․ մարտի 19 March 2016|access-date=292018 Augustթ․ 2018|url-status=liveօգոստոսի 29}}</ref>։ Խորհրդային Միությունը [[Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագիր|հանդիսանում էր]] [[Միջուկային զենք ունեցող երկրների ցանկ|միջուկային հինգ երկրներից]] մեկը։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ-ն [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ|ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի]] մշտական անդամներից մեկն էր ու անդամակցում էր [[Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն|ԵԱՀԿ]]-ին, [[Արհմիությունների համաշխարհային ֆեդերացիա]]յին, [[Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցություն|Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցության կազմակերպությանը]] և [[Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպություն|Վարշավայի պակտին]]։

Մինչև իր փլուզումը՝ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ից հետո շուրջ չորս տասնամյակ, [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ի հետ միասին ԽՍՀՄ-ն ուներ [[Գերտերություն|գերտերության]] կարգավիճակ։ Երբեմն կոչվելով [[Խորհրդային կայսրություն|«Խորհրդային կայսրություն»]]՝ իր [[Հեգեմոնիա|ազդեցության տակ էր պահում]] [[Կենտրոնական Եվրոպա|Կենտրոնական]] և [[Արևելյան Եվրոպա]]ն, իսկ շնորհիվ ռազմական ու տնտեսական հզորության, [[պրոքսի պատերազմ]]ների, [[զարգացող երկրներ]]ի վրա իր ազդեցության, ինչպես նաև տիեզերական տեխնոլոգիաների և ռազմական արդյունաբերության ոլորտներում գիտական ուսումնասիրությունների ֆինանսավորման՝ նաև ողջ աշխարհի վրա<ref name="auto3">{{citeCite web |urldate=https://www.loc.gov/exhibits/archives/sovi.html1992 թ․ հունիսի 15 |title=The Soviet Union and the United States – Revelations from the Russian Archives {{!}} Exhibitions – Library of Congress|date=15 June 1992|websiteurl=https://www.loc.gov/exhibits/archives/sovi.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170915012329/http://www.loc.gov/exhibits/archives/sovi.html |archive-date=152017 Septemberթ․ սեպտեմբերի 15 2017|access-date=122017 Novemberթ․ նոյեմբերի 12 2017|url-statuswebsite=livewww.loc.gov}}</ref><ref name="auto22">{{citeCite book |author1=Wheatcroft, S. G. |url=https://books.google.com/books?id=m-voAAAAIAAJ |title=Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941|author1=Wheatcroft, S. G.|author2=Davies, R. W. |author3=Cooper, J. M. |publisher=Economic History Review |year=1986 |isbn=978-0-7190-4600-1 |volume=39 |pages=30–2 |issue=2}}</ref> ։Ախպեր եսի թող գնա Ռուսաստան։

«Советский» բառի հիմքում ընկած է ռուսերեն «совет» բառը, որը նշանակում է «սովետ, խորհուրդ»<ref>{{Cite web |last=Ղարիբյան |first=Արարատ |title=Ռուս-հայերեն բառարան |url=http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=37&dt=RU_HY&query=%25D1%2581%25D0%25BE%25D0%25B2%25D0%25B5%25D1%2582 |titleaccessdate=Ռուս-հայերեն2022 բառարանթ․ |last=Ղարիբյանմարտի |first=Արարատ9 |website=www.nayiri.com |accessdate=2022-03-09}}</ref>։ Առաջացել է սլավոնական նախալեզվի «vět-iti» («տեղեկացնել») բայական հիմքից։

Ռուսաստանի պատմության ընթացքում որոշ մարմիններ կոչվել են [[Սովետ (խորհուրդ)|սովետներ]] (խորհուրդներ)։ [[Ռուսական կայսրություն]]ում 1810-1917 թվականներին գործած [[Ռուսական կայսրության պետական խորհուրդ|Պետական խորհուրդը]] 1905 թվականի ապստամբությունից հետո սկսել է կոչվել [[ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդ|Մինիստրների խորհուրդ]]<ref name="americana">{{Cite web |titlelast=Soviet |year=1920Klein |first=Henri F. |lastyear=Klein1920 |title=Soviet}}</ref>։

Անգլալեզու մամուլում պետությունն անվանում էին «Soviet Union» կամ «USSR», ֆրանսիականում՝ «Union soviétique» կամ «URSS», գերմանականում՝ «Sowjetunion» կամ «UdSSR»։ Անգլախոս աշխարհում Խորհրդային Միությանը ոչ պաշտոնապես անվանում էին նաև Ռուսաստան, իսկ քաղաքացիներին՝ ռուսներ<ref name="OXRussian">{{citeCite web |title=Russian |url=https://en.oxforddictionaries.com/definition/russian |publisher=Oxford University Press|accessurl-datestatus=9 May 2017live |quote=historical (in general use) a national of the former Soviet Union.|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010070656/https://en.oxforddictionaries.com/definition/russian |archive-date=102017 Octoberթ․ հոկտեմբերի 10 2017|urlaccess-statusdate=live2017 թ․ մայիսի 9 |publisher=Oxford University Press |quote=historical (in general use) a national of the former Soviet Union.}}</ref>, թեև դա սխալ էր, քանի որ Ռուսաստանը Խորհրդային Միության հանրապետություններից միայն մեկն էր<ref name="MWRussia">{{Cite encyclopedia |title=Russia |encyclopedia=Merriam-Webster |url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/Russia |access-date=102017 Mayթ․ 2017մայիսի 10 |access-date=102017 Mayթ․ 2017մայիսի 10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170606105510/https://www.merriam-webster.com/dictionary/Russia |archive-date=62017 Juneթ․ 2017հունիսի 6 |url-status=live}}</ref>։ Աշխարհի մնացած երկրներում ևս հաճախ էին կիրառում երկրի և քաղաքացիների այս սխալ անվանումները։

Խորհրդային միության տարածքը կազմել է 22 402 200 կմ<math>^2</math> և եղել աշխարհի խոշորագույն պետությունը<ref name=":0">Television documentary from CC&C Ideacom Production, "Apocalypse Never-Ending War 1918–1926", part 2, aired at Danish DR K on 22 October 2018.</ref>. կարգավիճակ, որն ավելի ուշ փոխանցվել է նրա իրավահաջորդ պետությանը՝ [[Ռուսաստան]]ին<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia Russia – Encyclopædia Britannica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080426065826/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia |date=26 April 2008 }}. Britannica.com (27 April 2010). Retrieved on 29 July 2013.</ref>։ Զբաղեցրել է [[Երկիր|Երկրագնդի]] ցամաքային տարածքի մեկ վեցերորդ մասը, իսկ չափսերով համեմատելի եղել [[Հյուսիսային Ամերիկա]] մայրցամաքի հետ<ref>{{citeCite web |author=Virginia Thompson |title=The Former Soviet Union: Physical Geography |url=http://pages.towson.edu/thompson/courses/regional/reference/sovietphysical.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120915090942/http://pages.towson.edu/thompson/Courses/Regional/Reference/SovietPhysical.pdf|url-status=dead |archive-date=152012 Septemberթ․ 2012սեպտեմբերի 15 |titleaccess-date=The2016 Formerթ․ Sovietմարտի Union: Physical Geography |author=Virginia Thompson24 |publisher=Towson University: Department of Geography & Environmental Planning|access-date=24 March 2016}}</ref>։ ԽՍՀՄ արևմտյան հատվածը, որը գտնվում էր [[Եվրոպա]] աշխարհամասի տարածքում և զբաղեցնում էր պետության տարածքի մեկ քառորդը, եղել է ԽՍՀՄ մշակութային ու տնտեսական կենտրոնը։ [[Ասիա]]յում գտնվող արևելյան հատվածը, որն արևելքում հասնում էր մինչև [[Խաղաղ օվկիանոս]], իսկ հարավում՝ [[Աֆղանստանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Աֆղանստան]], բացառությամբ [[Կենտրոնական Ասիա]]յի որոշ շրջանների, խիտ բնակեցված չէր։ Խորհրդային միության ծայր արևելքից մինչև ծայր արևմուտք երկարությունը կազմել է մոտավորապես 10 000 կմ, որը բաժանված էր 11 ժամային գոտիների միջև, իսկ հյուսիսից հարավ հեռավորությունը՝ 7 200 կմ։ ԽՍՀՄ տարածքը բաժանված է եղել 5 կլիմայական գոտիների միջև՝ [[տունդրա]], [[տայգա]], [[տափաստան]]ային, [[անապատներ|անապատ]]ային և լեռնային։

Խորհրդային Միությունում բնապահպանական քաղաքականությունը մշտապես մեծ կարևորություն է տվել այն գործողություններին, որտեղ մարդիկ ակտիվորեն ներգրավված են եղել բնության վերականգնմանը։ Լենինի «Կոմունիզմը խորհրդային իշխանությունն ու երկրի էլեկտրականությունն է» թևավոր միտքն արտահայտում է արդիականացման և արդյունաբերական զարգացման վրա ուշադրության կենտրոնացումը։ 1928 թվականին՝ առաջին հնգամյա պլանի ժամանակ, Ստալինը ձեռնամուխ եղավ ամեն գնով երկրի արդյունաբերականացմանը։ Բնապահպանական և բնության պաշտպանության արժեքներն ամբողջությամբ անտեսվեցին, որպեսզի ստեղծվի ժամանակակից արդյունաբերական հասարակություն։ Ստալինի մահվանից հետո խորհրդային իշխանության օրակարգ մտան բնապահպանական հիմնախնդիրները, սակայն շրջակա միջավայրի պահպանության արժեքի հիմնական ընկալումը մնաց նույնը<ref name="Ziegler">{{Cite journal |author=Ziegler, Charles E. |date=1985 թ․ հուլիս |title=Soviet Images of the Environment |journal=British Journal of Political Science |date=July 1985 |volume=15 |issue=3 |pages=365–380 |doi=10.1017/S0007123400004233 |jstor=193698|issn = 0007-1234 }}</ref>։

1986 թվականին [[Չեռնոբիլի ատոմակայանի վթար|Չեռնոբիլի աղետը]] քաղաքացիական ատոմակայանում առաջին խոշոր վթարն էր։ Աշխարհում նմանը չունեցող այս աղետի հետևանքով մեծ թվաքանակով ռադիոակտիվ իզոտոպեր արտանետվեցին մթնոլորտ։ Ռադիոակտիվ դոզան բավականին հեռու տարածվեց։ Պատահարից հետո հաղորդվեց [[վահանաձև գեղձի քաղցկեղ]]ի 4000 նոր դեպքի մասին։ Այդուհանդերձ, դրանք չհանգեցրեցին մեծ թվով մահվան դեպքերի<ref>{{citeCite web |title=Chernobyl: the true scale of the accident |url=https://www.who.int/news/item/05-09-2005-chernobyl-the-true-scale-of-the-accident |access-date=2021 թ․ հոկտեմբերի 7 |website=www.who.int |access-date=7 October 2021 |language=en}}</ref>։ Իրականում աղետի երկարաժամկետ ազդեցությունը դեռևս անհայտ է։ Մեկ այլ խոշոր պատահար էր [[Կիշտիմի աղետ]]ը<ref>{{citeCite journal |last1=Baverstock |first1=Keith |last2=Williams |first2=Dillwyn |date=2006 |title=The Chernobyl Accident 20 Years on: An Assessment of the Health Consequences and the International Response |url=https://archive.org/details/sim_environmental-health-perspectives_2006-09_114_9/page/1312 |journal=Environmental Health Perspectives |date=2006 |volume=114 |issue=9 |pages=1312–1317 |doi=10.1289/ehp.9113 |pmidpmc=169660811570049 |pmcpmid=157004916966081}}</ref>։

[[ԽՍՀՄ փլուզում]]ից հետո պարզվեց, որ բնապահպանական խնդիրներն ավելի մեծ էին, քան խորհրդային իշխանությունները ընդունում և ներկայացնում էին։ [[Կոլայի թերակղզի]]ն հստակ հիմնախնդիրներ ունեցող աշխարհագրական տեղանքներից մեկն էր։ [[Մոնչեգորսկ]] և [[Նորիլսկ]] արդյունաբերական քաղաքների շրջանում, որտեղ օրինակ [[նիկել]] է արդյունահանվում, բոլոր անտառներն աղտոտման արդյունքում վերացել են, մինչդեռ Ռուսաստանի հյուսիսային և մյուս հատվածները տուժել են արտանետումներից։ 1990-ականներին Արևմուտքում մարդիկ հետաքրքրվում էին նաև միջուկային կայանքների ռադիոակտիվ վտանգներով, որոնք դուրս են բերվել ատոմային սուզանավերի շահագործումից, ինչպես նաև [[Ճառագայթաակտիվ թափոններ|միջուկային արտանետումների]] կամ վերամշակված միջուկային վառելիքի ծախսով։ 1990-ական թվականների սկզբին պարզ դարձավ, որ ԽՍՀՄ-ն ռադիոակտիվ նյութերը տեղափոխել է [[Բարենցի ծով|Բարենցի]] և [[Կարայի ծով]]եր, որն ավելի ուշ հաստատվեց նաև Ռուսաստանի խորհրդարանի կողմից։ 2000 թվականին [[К-141 «Կուրսկ»]] սուզանավի խորտակումն Արևմուտքում նոր մտահոգություններ առաջացրեց<ref>{{Cite journal |last1=Hønneland |first1=Geir |last2=Jørgensen |first2=Anne-Kristin |date=2002 թ․ դեկտեմբեր |title=Implementing Russia's International Environmental Commitments: Federal Prerogative or Regional Concern? |url=https://archive.org/details/sim_europe-asia-studies_2002-12_54_8/page/1223 |journal=Europe-Asia Studies |date=December 2002 |volume=54 |issue=8 |pages=1223–1240 |doi=10.1080/0966813022000025862 |jstor=826384 |s2cid=156340249}}</ref>։ Ավելի վաղ հայտնի էր խորհրդային սուզանավերի վթարման կամ խորտակման մի քանի դեպք։ Մասնավորապես հայտնի էին [[К-19 (սուզանավ)|К-19]], [[К-8 (սուզանավ)|К-8]], [[К-129 (սուզանավ)|К-129]], [[К-27 (սուզանավ)|К-27]], [[К-219 (սուզանավ)|К-219]] և [[К-278 Կոմսոմոլեց (սուզանավ)|К-278 Կոմսոմոլեց]] սուզանավերի դեպքերը։

Միևնույն ժամանակ ամբողջ երկրով մեկ ձևավորվեցին [[բանվորական խորհուրդներ]], որոնք հայտնի էին նաև «սովետներ» անվամբ։ [[Բոլշևիկներ]]ը՝ [[Վլադիմիր Լենին]]ի ղեկավարությամբ, սովետներում և փողոցներում հրահրեցին [[Կոմունիստական հեղափոխություն|սոցիալիստական հեղափոխություն]]։ 1917 թվականի նոյեմբերի 7-ին Կարմիր գվարդիան գրոհեց Պետրոգրադի [[Ձմեռային պալատ]]ը՝ վերջ դնելով ժամանակավոր իշխանությանը և հաստատելով սովետների քաղաքական իշխանությունը<ref>{{Cite news |title=The causes of the October Revolution |publisher=BBC |url=https://www.bbc.co.uk/bitesize/higher/history/russia/october/revision/1 |url-status=live |access-date=5 August 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140805155250/http://www.bbc.co.uk/bitesize/higher/history/russia/october/revision/1 |archive-date=52014 Augustթ․ օգոստոսի 5 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 5 |publisher=BBC}}</ref>։ Այս իրադարձությունն ավելի ուշ խորհրդային մատենագրության մեջ հայտնի դարձավ «[[Հոկտեմբերյան հեղափոխություն|Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխություն]]» անվամբ։ Դեկտեմբերին բոլշևիկները [[Կենտրոնական տերություններ]]ի հետ [[զինադադար]] կնքեցին, թեև 1918 թվականի փետրվարին պատերազմական գործողությունները նորից վերսկսվեցին։ Մարտին սովետները դադարեցրին իրենց մասնակցությունը Առաջին աշխարհամարտին և կնքեցին [[Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր]]ը։

[[Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ|Կարմիր]] և [[Սպիտակ շարժում|սպիտակ գվարդիականների]] միջև ծավալվեց երկար և արյունալի [[Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ|քաղաքացիական պատերազմ]], որն սկսվեց 1917 թվականին և ավարտվեց 1923 թվականին՝ կարմիր գվարդիականների հաղթանակով։ Այդ ընթացքում տեղի ունեցավ [[Ռազմական միջամտություն Ռուսաստանում (1918-1921)|ռազմական միջամտություն]], [[Ռոմանովների գնդակահարություն|գնդակահարվեց նախկին ցարը և նրա ընտանիքը]], իսկ [[Պովոլոժիեի սով (1921-1922)|1921 թվականի սովը]] մոտ հինգ միլիոն մարդու կյանք խլեց<ref>{{Cite book |last=Mawdsley |first=Evan |url=https://archive.org/details/russiancivilwar00evan |title=The Russian Civil War |date=12007 Marchթ․ 2007մարտի 1 |publisher=Pegasus Books |isbn=978-1-933648-15-6 |page=[https://archive.org/details/russiancivilwar00evan/page/287 287] |author-link= |url-access=registration}}</ref>։ 1921 թվականի մարտին՝ [[Լեհ-խորհրդային պատերազմ|Լեհաստանի հետ պատերազմի ժամանակ]], կնքվեց [[Ռիգայի պայմանագիր (1921)|Ռիգայի խաղաղության պայմանագիրը]], ըստ որի՝ [[Բելառուս]]ի և [[Ուկրաինա]]յի վիճելի տարածքները բաժանվեցին [[Լեհաստանի երկրորդ հանրապետություն|Լեհաստանի Հանրապետության]] և [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ռուսաստանի]] միջև։ Խորհրդային Միությունը ստիպված էր նմանատիպ հակամարտություններ լուծել նաև նոր կազմավորված [[Էստոնիայի անկախության պատերազմ|Էստոնիայի]], [[Ֆինլանդիայի անկախության հռչակագիր|Ֆինլանդիայի]], [[Լատվիայի անկախության պատերազմ|Լատվիայի]] և [[Խորհրդա-լիտվական պատերազմ|Լիտվայի հանրապետությունների]] հետ։

1922 թվականի դեկտեմբերի 28-ին [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ՌԽՖՍՀ]]-ի, [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ԱԽՖՍՀ]]-ի, [[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինական ԽՍՀ]]-ի և Բելառուսական ԽՍՀ-ի լիազոր պատվիրակների հանդիպումը հաստատեց [[ԽՍՀՄ-ի կազմավորման համաձայնագիր]]ը<ref>{{Cite book |last=Sakwa |first=Richard |url=https://archive.org/details/risefallsovietun00libg |title=The Rise and Fall of the Soviet Union, 1917–1991: 1917–1991 |url=https://archive.org/details/risefallsovietun00libg |date=1999 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-12290-0 |pages=[https://archive.org/details/risefallsovietun00libg/page/n160 140]–143}}</ref> և [[ԽՍՀՄ կազմավորման մասին հռչակագիր|հռչակագիրը]], որի հիման վրա կազմավորվեց Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունը<ref>{{Cite book |last=Towster |first=Julian |url=https://archive.org/details/politicalpowerin0000tows |title=Political Power in the U.S.S.R., 1917–1947: The Theory and Structure of Government in the Soviet State |url=https://archive.org/details/politicalpowerin0000tows |date=1948 |publisher=Oxford University Press |page=[https://archive.org/details/politicalpowerin0000tows/page/106 106]}}</ref>։ [[ԽՍՀՄ սովետների համագումար|ԽՍՀՄ սովետների առաջին համագումար]]ը հաստատեց այս երկու փաստաթղթերը, իսկ 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին պատվիրակությունների ղեկավարները՝ [[Միխայիլ Կալինին]]ը, [[Միխայիլ Ցխակայա]]ն, [[Միխայիլ Ֆրունզե]]ն, [[Գրիգորի Պետրովսկի]]ն և [[Ալեքսանդր Չերվյակով]]ը ստորագրեցին դրանք։ Պաշտոնական հայտարարությունը հնչեց [[Մեծ թատրոն]]ի բեմից։

[[Պատկեր:Russia Famine Saratov 1921.jpg|thumb|[[Պովոլժիեի սով (1921-1922)|1921-1922 թվականների սովի]] հետևանքով մահացել է մոտավորապես 5 մլն մարդ<br /><ref>{{Cite news |date=172015 Juneթ․ 2015հունիսի 17 |title=Famine of 1921–22 |language=en-US |work=Seventeen Moments in Soviet History |url=http://soviethistory.msu.edu/1921-2/famine-of-1921-22/ |access-date=2018 թ․ հուլիսի 20 July|work=Seventeen 2018Moments in Soviet History |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite book |last1=Courtois |first1=Stéphane |url=https://archive.org/stream/TheBlackBookofCommunism10/the-black-book-of-communism-jean-louis-margolin-1999-communism#page/n71/ |title=The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression |last2=Werth |first2=Nicolas |last3=Panné |first3=Jean-Louis |last4=Paczkowski |first4=Andrzej |last5=Bartošek |first5=Karel |last6=Margolin |first6=Jean-Louis |publisher=Harvard University Press |year=1999 |isbn=978-0-674-07608-2 |page=123}}</ref>։]]

Արդյունքում երկրում ծայր առավ [[Սովը Ռուսաստանի պատմության ընթացքում|սով]], ինչի հետևանքով մահացավ մոտավորապես 3-5 մլն մարդ. ողջ մնացած [[կուլակ]]ներին հետապնդում էին, իսկ շատերին էլ ուղարկեցին [[գուլագ]]ներ՝ [[Հարկադիր աշխատանքը ԽՍՀՄ-ում|հարկադիր աշխատանքների]]{{Sfn|Davies|Wheatcroft|2004|pp=[https://books.google.com/books?id=4s1lCwAAQBAJ&pg=PR14#v=onepage&q&f=false xiv], 401 441}}<ref>{{Cite book |first1last1=StéphaneCourtois |last1first1=CourtoisStéphane |url=https://books.google.com/books?id=H1jsgYCoRioC&pg=PA206 |title=Livre noir du Communisme: crimes, terreur, répression |last2=Mark Kramer |date=151999 Octoberթ․ 1999հոկտեմբերի 15 |publisher=Harvard University Press |isbn=978-0-674-07608-2 |page=206}}</ref>։ Հանրային ցնցումները շարունակվեցին նաև 1930-ական թվականների կեսերին։ Չնայած 1930-ականների կեսից մինչև վերջն ընկած հատվածի խառնաշփոթին՝ նախքան [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի սկսվելը, երկրում ձևավորվեց հզոր արդյունաբերական տնտեսություն։

1930-ական թվականների սկզբին ԽՍՀՄ-ի և Արևմուտքի միջև սերտ համագործակցություն սկսվեց։ 1932-1934 թվականներին երկիրը մասնակցեց [[Զինաթափման համաշխարհային կոնֆերանս]]ին։ 1933 թվականին [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ի և ԽՍՀՄ-ի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատվեցին, երբ նոյեմբերին ԱՄՆ-ի նորընտիր նախագահ [[Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտ|Ֆրանկլին Ռուզվելտ]]ը պաշտոնապես ճանաչեց Ստալինի կոմունիստական իշխանությունը և սկսեց բանակցել երկու երկրների միջև նոր առևտրային համաձայնագրի շուրջ<ref>[http://www.holodomorct.org/history.html Ukrainian 'Holodomor' (man-made famine) Facts and History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130424093532/http://www.holodomorct.org/history.html |date=24 April 2013 }}. Holodomorct.org (28 November 2006). Retrieved on 29 July 2013.</ref>։ 1934 թվականի սեպտեմբերին երկիրը միացավ [[Ազգերի լիգա]]յին։ 1936 թվականին [[Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմ|Իսպանիայում բռնկված քաղաքացիական պատերազմից]] հետո ԽՍՀՄ-ն ակտիվորեն աջակցում էր [[Իսպանիայի երկրորդ հանրապետություն|հանրապետական ուժերին]] ընդդեմ [[Ֆրանկիստական Իսպանիա|ազգայնականների]], որոնց աջակցում էին [[Իտալիայի թագավորություն|Ֆաշիստական Իտալիան]] և [[Նացիստական Գերմանիա]]ն<ref>{{Cite book |last=Casanova |first=Julián |title=República y Guerra Civil. Vol. 8 de la Historia de España, dirigida por Josep Fontana y Ramón Villares |publisher=Crítica/Marcial Pons |year=2007 |isbn=978-84-8432-878-0 |location=Barcelona |pages=271–274 |language=es |author-link=}}</ref>։

1936 թվականի դեկտեմբերին Ստալինը հրապարակեց նոր [[ԽՍՀՄ սահմանադրություն (1936)|սահմանադրություն]], որն ամբողջ աշխարհում արժանացավ իր կողմնակիցների հավանությանը՝ որպես ամենաժողովրդավարական սահմանադրություն, որ կարելի է երբևէ պատկերացնել, թեև դրա վերաբերյալ որոշակի կասկածներ կային։ [[1930-ականների բռնաճնշում|Ստալինյան բռնաճնշումների]] ժամանակ «[[հին բոլշևիկներ]]ից» շատերը, որոնք Լենինի հետ մասնակցել էին Հոկտեմբերյան հեղափոխությանը, ձերբակալվեցին կամ մահապատժի ենթարկվեցին։ Ըստ գաղտնազերծված խորհրդային արխիվների՝ [[ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ|Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ]]ը 1937 և 1938 թվականներին ձերբակալեց ավելի քան 1,5 մլն մարդու, որոնցից 681 692-ը գնդակահարվեց<ref name="Thurston">{{Cite book |last=Thurston |first=Robert W. |title=Life and Terror in Stalin's Russia, 1934–1941 |date=1998 |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-07442-0 |page=139 |author-link=}}</ref>։ Այդ երկու տարիներին օրական մոտ հազար մահապատիժ էր իրականացվում<ref>{{Cite book |firstlast=AbbottGleason |lastfirst=GleasonAbbott |url=https://books.google.com/books?id=JyN0hlKcfTcC&pg=PA373 |title=A companion to Russian history |publisher=Wiley-Blackwell |year=2009 |isbn=978-1-4051-3560-3 |page=373}}</ref>։

1939 թվականին Մեծ Բրիտանիայի ու Ֆրանսիայի հետ ընդդեմ Գերմանիայի ռազմական դաշինք կնքելու անհաջող փորձերից հետո Խորհրդային Միությունը կտրուկ փոխեց իր ուղղությունը դեպի Նացիստական Գերմանիա<ref>{{citeCite web |last=Yegorov |first=Oleg |date=2019 թ․ սեպտեմբերի 26 |title=Why didn't the USSR join Allies in 1939? |last=Yegorov |first=Oleg |url=https://www.rbth.com/history/331039-ussr-britain-france-talks-wwii |date=26 September 2019 |access-date=52022 Februaryթ․ 2022փետրվարի 5 |website=Russia Beyond}}</ref>։ Գրեթե մեկ տարի անց այն բանից հետո, երբ Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան Գերմանիայի հետ կնքեցին [[Մյունխենի համաձայնագիր|մյունխենյան համաձայնագիրը]], Խորհրդային Միությունը Գերմանիայի հետ [[Չորս գերտերությունների պակտ|լայնածավալ բանակցությունների]] արդյունքում նույնպես կնքեց թե՛ ռազմական, թե՛ տնտեսական համաձայնագրեր։ 1939 թվականի օգոստոսին երկու երկրները կնքեցին [[Խորհրդա-գերմանական պայմանագիր (1939)|Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը]] և [[Խորհրդա-գերմանական առևտրային համաձայնագիր]]ը։ Առաջինը հնարավոր դարձրեց [[Բալթյան երկրների բռնակցումը Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից|Լիտվայի, Լատվայի, Էստոնիայի]], [[Բեսարաբիայի և Հյուսիսային Բուկովինայի բռնազավթումը ԽՍՀՄ-ի կողմից|Բեսարաբիայի, Հյուսիսային Բուկովինայի]] և [[ԽՍՀՄ-ի ներխուժումը Լեհաստան|Արևելյան Լեհաստանի բռնազավթումը]], մինչդեռ Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես չեզոք դիրք գրավեց։ Նոյեմբերի վերջին հնարավորություն չունենալով դիվանագիտական միջոցներով [[Ֆինլանդիա|Ֆինլանդիայի Հանրապետությանը]] ստիպել 25 կմ հետ քաշել իր սահմանները [[Սանկտ Պետերբուրգ|Լենինգրադ]]ից՝ Ստալինը հրամայեց [[Խորհրդա-ֆիննական պատերազմ (1939-1940)|ներխուժել Ֆինլանդիա]]։ 1939 թվականի դեկտեմբերի 14-ին Խորհրդային Միությունը Ֆինլանդիա ներխուժելու համար հեռացվեց Ազգերի լիգայից<ref>[https://www.history.com/this-day-in-history/ussr-expelled-from-the-league-of-nations?form=MY01SV&OCID=MY01SV USSR expelled from the League of Nations]. www.history.com. November 5, 2009</ref>։ 1938 և 1939 թվականներին արևելքում խորհրդային զինվորականները մի քանի վճռական հաղթանակ տարան Ճապոնիայի կայսրության դեմ [[Խորհրդա-ճապոնական սահմանային հակամարտություններ|սահմանային բախումների]] ժամանակ։ Այդուհանդերձ, 1941 թվականի ապրիլին ԽՍՀՄ-ը [[Ճապոնական կայսրություն|Ճապոնիայի]] հետ կնքեց [[Խորհրդա-ճապոնական չեզոքության պակտ]]ը՝ ճանաչելով ճապոնական [[Մանջոու-Գո]]յի [[Խամաճիկային պետություն|խամաճիկային պետության]] տարածքային ամբողջականությունը։

Գերմանիան խախտեց Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը և 1941 թվականի հունիսի 22-ին [[Բարբարոսա (ռազմական գործողություն)|ներխուժեց Խորհրդային Միություն]], որով սկսվեց [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ը։ [[Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ|Կարմիր բանակը]] [[Մոսկվայի ճակատամարտ]]ում կանգնեցրեց Գերմանիայի անհաղթելի թվացող զորքը։ 1942 թվականի վերջից մինչև 1943 թվականի սկիզբը տևած [[Ստալինգրադի ճակատամարտ]]ը Գերմանիային ուժեղ հարված հասցրեց, որից վերջինս այդպես էլ չկարողացավ ուշքի գալ, ինչը դարձավ պատերազմի բեկումնային պահը։ Ստալինգրադից հետո խորհրդային ուժերն Արևելյան Եվրոպայով առաջ շարժվեցին դեպի Բեռլին՝ նախքան [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտ|Գերմանիայի հանձնվելը 1945 թվականին]]։ Գերմանիան Արևելյան ռազմաճակատում ունեցավ իր տեղակայված ուժերի 80%-ի կորուստ<ref>{{Cite book |last=Duiker |first=William J. |last=Duiker |url=https://books.google.com/books?id=uqvgYtJHGSMC |title=Contemporary World History |date=312009 Augustթ․ 2009օգոստոսի 31 |publisher=Wadsworth Pub Co |isbn=978-0-495-57271-8 |page=128}}</ref>։ 1943 թվականի օգոստոսի 10-ին Ֆրանկլին Ռուզվելտի արտաքին հարաբերությունների գծով խորհրդական [[Հարրի Հոփքինս]]<nowiki/>ը խոսեց պատերազմում ԽՍՀՄ-ի վճռորոշ դերակատարման մասին։

ԽՍՀՄ-ը մեծապես տուժեց պատերազմում՝ [[Հայրենական մեծ պատերազմի կորուստներ|զոհելով 27 մլն մարդու կյանք]]<ref name="1930s">{{Cite book |last=Hosking |first=Geoffrey A. |last=Hosking |url=https://archive.org/details/russiarussianshi00hosk |title=Russia and the Russians: a history |publisher=Harvard University Press |year=2001 |isbn=978-0-674-00473-3 |page=[https://archive.org/details/russiarussianshi00hosk/page/469 469] |url-access=registration}}</ref>։ 1942-1943 թվականներին՝ ընդամենը ութ ամիսների ընթացքում, մոտավորապես 2,8 մլն [[Խորհրդային ռազմագերիները Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ|խորհրդային զինվորական]] մահացավ սովից, դաժան վերաբերմունքից կամ մահապատիժներից<ref>{{Cite book |last=Goldhagen |first=Daniel | author-link= |title=Hitler's Willing Executioners |page=290 |quote=2.8&nbsp;million young, healthy Soviet POWs" killed by the Germans, "mainly by starvation{{nbsp}}... in less than eight months" of 1941–42, before "the decimation of Soviet POWs{{nbsp}}... was stopped" and the Germans "began to use them as laborers.}}</ref><ref>{{citeCite web |title=The Treatment of Soviet POWs: Starvation, Disease, and Shootings, June 1941 – January 1942 |url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/the-treatment-of-soviet-pows-starvation-disease-and-shootings-june-1941january-1942 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181106204101/https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/the-treatment-of-soviet-pows-starvation-disease-and-shootings-june-1941january-1942 |archive-date=62018 Novemberթ․ 2018նոյեմբերի 6 |access-date=92019 Marchթ․ 2019մարտի 9 |website=encyclopedia.ushmm.org}}</ref>։ Պատերազմի ընթացքում երկիրը Միացյալ Նահանգների, Մեծ Բրիտանիայի և Չինաստանի հետ համարվում էր Դաշնակից տերությունների մեծ քառյակ<ref>{{Cite book |last=Brinkley |first=Douglas |url=https://books.google.com/books?id=HymSg_Pp7X0C&q=big+four+world+war+2&pg=PA223 |title=The New York Times Living History: World War II, 1942–1945: The Allied Counteroffensive |publisher=Macmillan, 2004 |year=2003 |isbn=978-0-8050-7247-1 |author-link=}}</ref>, որոնք ավելի ուշ ընդգրկվեցին «[[Չորս ոստիկաններ|Չորս ոստիկանների ծրագրի]]» մեջ, որի հիման վրա էլ ձևավորվեց [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ]]ը<ref>{{Cite book |last=Urquhart |first=Brian |title=Looking for the Sheriff |publisher=New York Review of Books, 16 July 1998 |author-link=}}</ref>։ Հետպատերազմյան շրջանում Խորհրդային Միությունը դարձավ գերտերություն։ Եթե նախքան պատերազմը Արևմտյան աշխարհը չէր [[Միջազգային ճանաչում|ճանաչում]] ԽՍՀՄ-ը, ապա պատերազմից հետո՝ 1940-ական թվականների վերջին, Խորհրդային Միությունը դիվանագիտական հարաբերություններ ուներ գրեթե բոլոր երկրների հետ։ 1945 թվականից [[ԽՍՀՄ-ը և ՄԱԿ-ը|լինելով]] ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի հիմնադիր անդամ՝ երկիրն այն [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի մշտական անդամներ|հինգ մշտական անդամներից]] էր, որ կարող էր ցանկացած բանաձևի վետո դնել։

Պատերազմից անմիջապես հետո Խորհրդային Միությունը վերականգնեց և ընդլայնեց իր տնտեսությունը՝ պահպանելով խիստ կենտրոնացված կառավարումը։ Խորհրդային Միությունն իր վերահսկողության տակ վերցրեց նաև Արևելյան Եվրոպայի երկրներից շատերին (բացառությամբ [[Խորհրդա-հարավսլավական հակամարտություն|Հարավսլավիային]] և ավելի ուշ՝ [[Խորհրդա-ալբանական պառակտում|Ալբանիային]])՝ դրանք դարձնելով [[արբանյակ պետություն]]ներ։ ԽՍՀՄ-ն իր արբանյակ պետությունները կապեց ռազմական դաշինքով՝ 1955 թվականին [[Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպություն|Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպությամբ]] և 1949-1991 թվականներին՝ [[Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցություն|Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցությամբ]], որը [[Եվրոպական տնտեսական համագործակցություն|Եվրոպական տնտեսական համագործակցության]] նման կազմակերպություն էր<ref name="fas.org">{{citeCite web |title=Main Intelligence Administration (GRU) Glavnoye Razvedovatel'noye Upravlenie – Russia / Soviet Intelligence Agencies |url=https://fas.org/irp/world/russia/gru/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20081226090607/http://www.fas.org/irp/world/russia/gru/ |archive-date=262008 Decemberթ․ 2008դեկտեմբերի 26 |access-date=242008 Novemberթ․ 2008նոյեմբերի 24 |publisher=Fas.org}}</ref>։ ԽՍՀՄ-ը կենտրոնացավ վերականգնվելու վրա՝ զավթելով և տեղափոխելով Գերմանիայի արդյունաբերական գործարաններից շատերը և օգտագործելով համատեղ ձեռնարկությունները, [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ռազմատուգանքներ|ռազմատուգանք պահանջեց]] [[Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն|Արևելյան Գերմանիայից]], [[Հունգարիայի ժողովրդական հանրապետություն|Հունգարիայից]], Ռումինիայից և [[Բուլղարիայի ժողովրդական հանրապետություն|Բուլղարիայից]]։ Այն նաև առևտրական համաձայնագրեր կնքեց, որոնք մշակվել էին ի նպաստ Խորհրդային Միության։ Մոսկվան վերահսկում էր Կոմունիստական կուսակցություններին, որոնք ղեկավարում էին արբանյակ պետություններն ու կատարում էին Կրեմլի հրամանները։ Ավելի ուշ Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցությունն օգնություն տրամադրեց Չինաստանում հաղթանակած [[Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցություն|Կոմունիստական կուսակցությանը]], որի արդյունքում մեծացավ նրա ազդեցությունը։ Վախենալով Խորհրդային Միության նկրտումներից՝ նրա ռազմական դաշնակիցները՝ Միացյալ Թագավորությունը և Միացյալ Նահանգները, դարձան թշնամիներ։ Սրան հաջորդած [[Սառը պատերազմ]]ում երկու կողմերն անուղղակիորեն բախվեցին [[Պրոքսի պատերազմ|միջնորդավորված պատերազմներում]]։

1950-ական թվականների վերջից 1960-ական թվականների սկզբում ԽՍՀՄ-ը շարունակեց իր գիտատեխնոլոգիական սխրագործությունները [[Տիեզերական մրցավազք]]ում՝ մրցակցելով Միացյալ Նահանգների հետ. 1957 թվականին արձակեց իր առաջին արհեստական՝ [[Սպուտնիկ 1]] արբանյակը, իսկ 1957 թվականին տիեզերք ուղարկեց [[Լայկա (տիեզերագնաց շուն)|Լայկա]] շանը, 1961 թվականին՝ առաջին մարդուն՝ [[Յուրի Գագարին]]ին, 1963 թվականին՝ առաջին կնոջը՝ [[Վալենտինա Տերեշկովա]]յին, 1965 թվականին [[Ալեքսեյ Լեոնով]]ն առաջին մարդն էր, որ դուրս եկավ բաց տիեզերք, 1966 թվականին առաջին անգամ Լունա 9 տիեզերանավը, այնուհետև՝ առաջին լուսնագնացները՝ [[Լունոխոդ 1]]-ը և [[Լունոխոդ 2]]-ը վայրէջք կատարեցին Լուսնի վրա<ref name="lunokhod">{{Cite episode |title=Tank on the Moon |url=http://www.cbc.ca/natureofthings/magazine2.html |series=The Nature of Things with David Suzuki |network=CBC-TV |air-date=6 December 2007 |urlarchive-statusdate=dead2008 թ․ դեկտեմբերի 26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081226123643/http://www.cbc.ca/natureofthings/magazine2.html |archiveurl-datestatus=26 December 2008dead}}</ref>։

Հաջորդ օրը պետական բարձրագույն մարմին համարվող [[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ|Գերագույն խորհուրդը]] կողմ քվեարկեց իր և երկրի գոյության դադարեցմանը։ Այս քվեարկությամբ հաստատվեց Խորհրդային Միության՝ որպես գործող [[ԽՍՀՄ փլուզում|պետության վերջնական լուծարումը]] և [[Սառը պատերազմ]]ի ավարտը<ref>{{Cite book |last1=Brzezinski |first1=Zbigniew K. |url=https://books.google.com/books?id=Vt5OLD3vp4UC&q=26+december+1991+ussr&pg=PR5 |title=Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis |last1=Brzezinski |first1=Zbigniew K. |author-link1= |last2=Sullivan |first2=Paige |year=1997 |isbn=978-1-56324-637-1}}</ref>։ Խորհրդային բանակը սկզբնական շրջանում գտնվում էր ԱՊՀ-ի ընդհանուր վերահսկողության տակ, սակայն շուտով յուրաքանչյուր նորանկախ պետություն ձևավորեց իր զինված ուժերը։ Այն փոքրաթիվ ինստիտուտները, որոնք չէին անցել Ռուսաստանի վերահսկողության տակ, 1991 թվականի վերջին դադարեցրին իրենց գործունեությունը։

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո [[Հետխորհրդային տարածաշրջան|հետխորհրդային երկրներում]] վատթարացան սոցիալ-տնտեսական պայմանները<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/966616.stm "Child poverty soars in eastern Europe"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110512034826/http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/966616.stm |date=12 May 2011 }}, BBC News, 11 October 2000.</ref><ref>{{Cite book |last=Parenti |first=Michael |url=https://archive.org/details/blackshirtsredsr00pare |title=Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism |date=1997 |publisher=City Lights Books |isbn=978-0-87286-329-3 |page=[https://archive.org/details/blackshirtsredsr00pare/page/n70 118] |author-link= |url-access=limited}}</ref>. կտրուկ աճեց աղքատությունը<ref name="Scheidel" /><ref>{{Cite book |last=McAaley |first=Alastair |url=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache%3A8M3JFdbXA7sJ%3Awww.crop.org%2Fviewfile.aspx%3Fid%3D381+&cd=10&hl=en&ct=clnk&gl=nz |title=Russia and the Baltics: Poverty and Poverty Research in a Changing World |access-date=182016 Julyթ․ 2016հուլիսի 18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170123224044/http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache%3A8M3JFdbXA7sJ%3Awww.crop.org%2Fviewfile.aspx%3Fid%3D381+&cd=10&hl=en&ct=clnk&gl=nz |archive-date=232017 Januaryթ․ 2017հունվարի 23 |url-status=dead |dead-url=yes }}</ref><ref>{{Cite news |title=An epidemic of street kids overwhelms Russian cities |work=The Globe and Mail |url=https://www.theglobeandmail.com/news/world/an-epidemic-of-street-kids-overwhelms-russian-cities/article4141933/ |url-status=live |access-date=17 July 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160828195036/http://www.theglobeandmail.com/news/world/an-epidemic-of-street-kids-overwhelms-russian-cities/article4141933/ |archive-date=282016 Augustթ․ օգոստոսի 28 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 17 |work=The Globe and Mail}}</ref><ref>{{Cite book |last=Targ |first=Harry |title=Challenging Late Capitalism, Neoliberal Globalization, & Militarism |date=2006}}</ref>, հանցագործությունը<ref>Theodore P. Gerber & Michael Hout, "More Shock than Therapy: Market Transition, Employment, and Income in Russia, 1991–1995", AJS Volume 104 Number 1 (July 1998): 1–50.</ref>, կոռուպցիան<ref>{{Cite news |date=2010 |title=Cops for hire |url=http://www.economist.com/node/15731344 |url-status=live |newspaper=The Economist |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208110401/http://www.economist.com/node/15731344 |archive-date=82015 Decemberթ․ 2015դեկտեմբերի 8 |access-date=2015 թ․ դեկտեմբերի 4 December|newspaper=The 2015Economist}}</ref><ref name="CPI2015">{{citeCite web |title=Corruption Perceptions Index 2014 |url=http://www.transparency.org/cpi2014/results |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20151202072021/http://www.transparency.org/cpi2014/results |archive-date=22015 Decemberթ․ 2015դեկտեմբերի 2 |access-date=182016 Julyթ․ 2016հուլիսի 18 |publisher=Transparency International}}</ref>, գործազրկությունը<ref>{{Cite book |last=Hardt |first=John |title=Russia's Uncertain Economic Future: With a Comprehensive Subject Index |date=2003 |publisher=M. E Sharpe |page=481}}</ref>, անօթևանությունը<ref>{{Cite book |last1=Alexander |first1=Catharine |title=Urban Life in Post-Soviet Asia |last2=Buchil |first2=Victor |last3=Humphrey |first3=Caroline |date=122007 Septemberթ․ 2007սեպտեմբերի 12 |publisher=CRC Press}}</ref><ref>{{Cite book |last=Smorodinskaya |title=Encyclopaedia of Contemporary Russian |publisher=Routledge}}</ref>, հիվանդությունները<ref>{{Cite journal |last=Galazkaa |first=Artur |year=2000 |title=Implications of the Diphtheria Epidemic in the Former Soviet Union for Immunization Programs |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-infectious-diseases_2000-01_181_1/page/244 |journal=Journal of Infectious Diseases |volume=181 |pages=244–248 |doi=10.1086/315570 |pmid=10657222 |doi-access=free}}</ref><ref>{{citeCite web |last=Shubnikov |first=Eugene |title=Non-communicable Diseases and Former Soviet Union countries |url=http://www.pitt.edu/~super4/33011-34001/33991.ppt |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161011091551/http://www.pitt.edu/~super4/33011-34001/33991.ppt |archive-date=112016 Octoberթ․ 2016հոկտեմբերի 11 |access-date=182016 Julyթ․ 2016հուլիսի 18}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Wharton |first1=Melinda |last2=Vitek |first2=Charles |year=1998 |title=Diphtheria in the Former Soviet Union: Reemergence of a Pandemic Disease |journal=Emerging Infectious Diseases |volume=4 |issue=4 |pages=539–550 |doi=10.3201/eid0404.980404 |pmc=2640235 |pmid=9866730}}</ref>, մանկական մահացությունները, ընտանեկան բռնությունները<ref>{{Cite book |last=Parenti |first=Michael |url=https://archive.org/details/blackshirtsredsr00pare |title=Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism |url=https://archive.org/details/blackshirtsredsr00pare |publisher=City Lights Books |year=1997 |isbn=978-0-87286-329-3 |location=San Francisco |pages=[https://archive.org/details/blackshirtsredsr00pare/page/n65 107], 115 |author-link=}}</ref>, ինչպես նաև ժողովրդագրական կորուստները<ref>{{Cite news |last1=Hudson |first1=Michael |author-link= |last2=Sommers |first2=Jeffrey |date=202010 Decemberթ․ 2010դեկտեմբերի 20 |title=Latvia provides no magic solution for indebted economies |work=[[The Guardian]] |url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/dec/20/latvia-debt-economy-europe-austerity |url-status=live |access-date=24 October 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171025021924/https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/dec/20/latvia-debt-economy-europe-austerity |archive-date=252017 Octoberթ․ հոկտեմբերի 25 |access-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 24 |work=[[The Guardian]] |quote=Neoliberal austerity has created demographic losses exceeding Stalin's deportations back in the 1940s (although without the latter's loss of life). As government cutbacks in education, healthcare and other basic social infrastructure threaten to undercut long-term development, young people are emigrating to better their lives rather than suffer in an economy without jobs. More than 12% of the overall population (and a much larger percentage of its labor force) now works abroad.}}</ref>, անհավասար եկամուտները, [[Ռուս օլիգարխներ|օլիգարխիկ դասակարգի]] առաջացումը<ref name="Scheidel">{{Cite book |last=Scheidel |first=Walter |title=The Great Leveler: Violence and the History of Inequality from the Stone Age to the Twenty-First Century |publisher=Princeton University Press |year=2017 |isbn=978-0-691-16502-8 |location=Princeton |pages=[https://books.google.com/books?id=NgZpDQAAQBAJ&lpg=PP1&pg=PA51#v=onepage&q&f=false 51] & [https://books.google.com/books?id=NgZpDQAAQBAJ&lpg=PP1&pg=PA222#v=onepage&q&f=false 222–223] |author-link=}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Hoepller |first=C |date=2011 |title=Russian Demographics: The Role of the Collapse of the Soviet Union |url=http://www.kon.org/urc/v10/hoeppler.html |url-status=live |journal=Undergraduate Research Journal for the Human Sciences |volume=10 |issue=1 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160806005855/http://www.kon.org/urc/v10/hoeppler.html |archive-date=62016 Augustթ․ 2016օգոստոսի 6 |access-date=182016 Julyթ․ 2016հուլիսի 18}}</ref>՝ քիչ կալորիաների սպառմանը, կյանքի ակնկալվող տևողության, մեծահասակների շրջանում գրագիտության և եկամտի նվազելուն զուգահեռ<ref>{{citeCite web |last=Poland |first=Marshall |title=Russian Economy in the Aftermath of the Collapse of the Soviet Union |url=http://www2.needham.k12.ma.us/nhs/cur/Baker_00/03-04/baker%20poland%20p1/ussr.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160708010129/http://www2.needham.k12.ma.us/nhs/cur/Baker_00/03-04/baker%20poland%20p1/ussr.htm |archive-date=82016 Julyթ․ 2016հուլիսի 8 |access-date=182016 Julyթ․ 2016հուլիսի 18 |website=Needham K12}}</ref>։ 1988-1989 և 1993-1995 թվականներին [[Ջինիի գործակից]]ը նախկին սոցիալիստական երկրներում միջինում բարձրացավ 9 կետով<ref name="Scheidel" />։ Համատարած [[մասնավորեցում]]ն ուղեկցվում էր տնտեսական ցնցումներով, որոնք կապված էին մահացության կտրուկ աճի հետ։ Տվյալները ցույց են տալիս, որ 1991-1994 թվականներին Ռուսաստանում, Լատվիայում, Լիտվայում և Էստոնիայում եռակի աճել է գործազրկությունը, իսկ մահացությունը տղամարդկանց շրջանում աճել է 42%-ով<ref>David Stuckler, Lawrence King, and Martin McKee. "Mass privatisation and the post-communist mortality crisis: a cross-national analysis." ''The Lancet'' 373.9661 (2009): 399–407.</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/7828901.stm Privatisation 'raised death rate'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306005653/http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/7828901.stm |date=6 March 2016 }}. ''BBC'', 15 January 2009. Retrieved 19 November 2014.</ref>։

Ամփոփելով այս բոլոր իրադարձությունների հետևանքները միջազգային ասպարեզում՝ [[Վլադիսլավ Զուբոկ]]ն ասել է. «Խորհրդային կայսրության փլուզումը դարակազմիկ աշխարհաքաղաքական, ռազմական, գաղափարական և տնտեսական նշանակության իրադարձություն էր<ref>{{Cite book |last=Zubok |first=Vladislav M. |url=https://books.google.com/books?id=3j2VJj1hs1EC&pg=PR9 |title=A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev |date=12009 Februaryթ․ 2009փետրվարի 1 |publisher=Univ of North Carolina Press |isbn=978-0-8078-9905-2 |page=ix |access-date=12017 Decemberթ․ 2017դեկտեմբերի 1 |via=Google Books}}</ref>։ Նախքան փլուզումը երկիրը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Արևելյան Եվրոպայում իր գերակայության, ռազմական ուժի, հզոր տնտեսության, [[զարգացող երկրներ]]ին օգնելու, գիտական հետազոտությունների (հատկապես տիեզերական տեխնոլոգիաների ոլորտում) և սպառազինությունների շնորհիվ չորս տասնամյակ շարունակ համարվում էր աշխարհի երկու գերտերություններից մեկը»<ref name="autoauto3">{{cite web |url=https://www.loc.gov/exhibits/archives/sovi.html |title=The Soviet Union and the United States – Revelations from the Russian Archives {{!}} Exhibitions – Library of Congress|date=15 June 1992|website=www.loc.gov|access-date=12 November 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170915012329/http://www.loc.gov/exhibits/archives/sovi.html|archive-date=15 September 2017|url-status=live}}</ref>։

{{քաղվածք|Հակամարտությունն անլուծելի է։ Կարող ենք շարունակել Կիևին դրդել (ստիպել) լուծել խնդիրը, բայց դա այդպես էլ չի լուծվի։ Դատարան դիմելը ևս անիմաստ է. մի շարք եվրոպական երկրների համար սա քաղաքական խնդիր է և ակնհայտ է, թե նրանք հօգուտ ում են որոշում կայացնելու։ Այս իրավիճակում «ինչպես վարվել»-ը մնում է բաց։ Պետք է փնտրել ոչ պարզ լուծումներ։ Բայց մենք պետք է հիշենք, որ 2014 թվականին Ուկրաինայի այն ժամանակվա վարչապետ Յացենյուկի դատական հայցերի պատճառով Ռուսաստանի դեմ դատավարությունը վերսկսվեց 32 երկրներում։|[[Սերգեյ Մարկով (քաղաքագետ)|Սերգեյ Մարկով<ref>{{citeCite web |title=Ни по-честному, ни по-братски – Москва и Киев не могут поделить советскую собственность за рубежом |url=https://news.rambler.ru/ukraine/43812763-ni-po-chestnomu-ni-po-bratski-moskva-i-kiev-ne-mogut-podelit-sovetskuyu-sobstvennost-za-rubezhom/ |website=Рамблер/новости}}</ref>]]}}

Նույն խնդիրն էր նաև մշակութային սեփականությունների [[Ռեստիտուցիա|վերականգնման]] հետ կապված։ Թեև 1992 թվականի փետրվարի 14-ին Ռուսաստանը և մյուս հետխորհրդային պետությունները Մինսկում ստորագրեցին «Մշակութային-պատմական սեփականությունները բնօրրան երկրներ վերադարձնելու մասին» համաձայնագիր, որը Ռուսաստանի պետական դուման չվավերացրեց՝ փոխարենը ընդունելով «[[Ռուսաստանի մշակութային սեփականության օրենք|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ԽՍՀՄ վերադարձվող և Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում գտնվող մշակութային արժեքների մասին դաշնային օրենքը]]», ինչն անհնար դարձրեց այդ սեփականությունների վերականգնումը<ref>{{Cite journal |last=Николаевич |first=Касатенко Александр |date=212013 Septemberթ․ 2013սեպտեմբերի 21 |title=История и теория реституции культурных ценностей |url=https://cyberleninka.ru/article/n/istoriya-i-teoriya-restitutsii-kulturnyh-tsennostey |journal=Вестник Таганрогского института управления и экономики |volume=1 |issue=17 |via=cyberleninka.ru}}</ref>։

* Կոմինտերն (1919–1943) կամ [[Կոմունիստական ինտերնացիոնալ]], միջազգային կոմունիստական կազմակերպություն, որը տեղակայված է եղել [[Կրեմլ]]ում և զբաղվել [[համաշխարհային կոմունիզմ]]ի հարցերով։ Կոմինտերնը մտադիր էր «պայքարել բոլոր հնարավոր միջոցներով, ներառյալ զինված ուժերով, համաշխարհային բուրժուազիան տապալելու և միջազգային խորհրդային հանրապետություն ստեղծելու համար՝ որպես պետության լիակատար ոչնչացման անցումային փուլ»<ref>{{citeCite book |author=Harold Henry Fisher |title=The Communist Revolution: An Outline of Strategy and Tactics |url=https://books.google.com/books?id=b2umAAAAIAAJ&pg=PA13 |yeartitle=1955The Communist Revolution: An Outline of Strategy and Tactics |publisher=Stanford UP |year=1955 |page=13}}</ref>։ Կազմակերպության գործունեության դադարեցումը եղել է Մեծ Բրիտանիայի և Միացյալ Նահանգների հետ հաշտեցման միջոցներից մեկը<ref>Duncan Hallas, ''The Comintern: The History of the Third International'' (1985)</ref>։

1921 թվականին Լենինը, Տրոցկին և Ստալինը հասկացան, որ կապիտալիզմն արմատացել է Եվրոպայում և առաջիկայում որևէ լայնածավալ հեղափոխություն չի լինի։ Ռուսաստանի բոլշևիկների պարտականությունը դարձավ պաշտպանելու այն, ինչ իրենք ունեին Ռուսաստանում և խուսափել ռազմական այնպիսի դիմակայությունից, որը կարող էր կործանել նրանց [[պլացդարմ]]ը։ Ռուսաստանը, Գերմանիայի հետ միասին, դարձավ վտարանդի պետություն։ Վերջին երկուսը 1922 թվականին [[Ռապալլոյի պայմանագիր (1922)|Ռապալլոյի պայմանագրով]] կարգավորեցին իրենց հարաբերությունները։ Միևնույն ժամանակ, երկու երկրները Գերմանիայի անօրինական բանակի և օդային ուժերի համար ԽՍՀՄ գաղտնի ճամբարներում ստեղծեցին ռազմաուսումնական ծրագրեր<ref>{{Cite journal |jstorlast1=1986524Mueller |first1=Gordon H. |year=1976 |title=Rapallo Reexamined: A New Look at Germany's Secret Military Collaboration with Russia in 1922 |journal=Military Affairs |volume=40 |issue=3 |pages=109–117 |last1=Mueller |first1=Gordon H. |year=1976 |doi=10.2307/1986524 |jstor=1986524}}</ref>։

Մոսկվան հանկարծ դադարեցրեց սպառնալ մյուս երկրներին և փոխարենը սկսեց աշխատել առևտրի ու դիվանագիտական ճանաչման տեսանկյունից խաղաղ հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ։ [[Միացյալ Թագավորություն]]ը անտեսեց մարքիսզմ-լենինիզմից եկող սպառնալիքի վերաբերյալ [[Ուինսթոն Չերչիլ]]ի ու մի քանի անձանց զգուշացումները և 1922 թվականին հաստատեց առևտրային ու ''փաստացի'' դիվանագիտական հարաբերություններ։ Բրիտանացիների մոտ հույս էր առաջացել, որ կվճարվեն ցարական մինչպատերազմական պարտքերը, սակայն դրանք անմիջապես հետաձգվեցին։ Մեծ Բրիտանիան պաշտոնապես ճանաչեց ԽՍՀՄ անկախությունը, երբ 1924 թվականին իշխանության եկավ [[Լեյբորիստական կուսակցություն (Մեծ Բրիտանիա)|Լեյբորիստական կուսակցություն]]ը<ref>Christine A. White, ''British and American Commercial Relations with Soviet Russia, 1918–1924'' (UNC Press Books, 2017).</ref>։ Մյուս երկրներն սկսեցին հետևել Մեծ Բրիտանիայի օրինակին՝ առևտրային հարաբերություններ հաստատելով Խորհրդային միության հետ։ [[Հենրի Ֆորդ]]ը վերջինիս հետ լայնամասշտաբ գործարար հարաբերություններ հաստատեց միայն 1920-ական թվականների վերջին՝ հուսալով, որ դա կհանգեցնի երկարաժամկետ խաղաղությանը։ Վերջապես 1933 թվականին Միացյալ Նահանգները պաշտոնապես ճանաչեց ԽՍՀՄ-ն. որոշում, որն ուներ ամերիկյան հանրության աջակցությունը և, հատկապես, բիզնեսի, որի համար բացվում էր նոր եկամտաբեր շուկա<ref>{{Cite journal |jstorlast1=42860014Wilson |first1=J. H. |year=1971 |title=American Business and the Recognition of the Soviet Union |url=https://archive.org/details/sim_social-science-quarterly_1971-09_52_2/page/349 |journal=Social Science Quarterly |volume=52 |issue=2 |pages=349–368 |last1jstor=Wilson |first1=J. H. |year=197142860014}}</ref>։

1920-ական թվականների վերջին և 1930-ական թվականների սկզբին Ստալինն աշխարհի մարքսիստ-լենինիստական կուսակցություններին հանձնարարեց լուրջ ընդդիմախոսել ոչ մարքսիստական կուսակցություններին, աշխատավորական միություններին և ձախական այլ կազմակերպությունների։ Ստալինը մտափոխվեց 1934 թվականին՝ առաջ քաշելով «<nowiki/>[[Ժողովրդական ճակատ]]<nowiki/>» ծրագիրը, որը մարքսիստական բոլոր կուսակցություններին կոչ էր անում միավորվել [[հակաֆաշիզմ|հակաֆաշիստական]] քաղաքական, աշխատավորական և կազմակերպչական բոլոր ուժերի հետ, որոնք ընդդիմանում էին [[ֆաշիզմ]]ին, հատկապես դրա [[Նացիոնալ-սոցիալիզմ|նացիստական]] տարբերակին<ref>Chris Ward, ''Stalin's Russia'' (2nd ed. 1999) pp 148–88.</ref><ref>Barbara Jelavich, ''St.Petersburg and Moscow: Czarist and Soviet Foreign Policy, 1814–1974'' (1974) pp 342–46</ref>։

1939 թվականին, [[Մյունխենի համաձայնագիր|Մյունխենի համաձայնագրից]] կես տարի անց, ԽՍՀՄ-ն Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի հետ միասին փորձեց ձևավորել հականացիստական դաշինք<ref>{{citeCite book |author=Louise Grace Shaw |title=The British Political Elite and the Soviet Union, 1937–1939 |url=https://books.google.com/books?id=iAmDj-U-1fAC&pg=PA103 |yeartitle=2003The British Political Elite and the Soviet Union, 1937–1939 |pageyear=1032003 |isbn=978-0-7146-5398-3 |page=103}}</ref>։ [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ն առաջարկեց առավել ձեռնտու պայմանագիր, որը Խորհրդային միությանը հնարավորություն կտար վերահսկողության տակ վերցնել Արևելյան Եվրոպայի մեծ մասը՝ [[Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտ]]ի միջոցով։ Սեպտեմբերին [[Նացիստական Գերմանիա]]ն հարձակվեց [[Լեհաստան]]ի վրա։ Նույն ամսին Խորհրդային զորքերը ևս մտան Լեհաստան, որի արդյունքում այդ երկիրը բաժանվեց երկու մասի։ Ի պատասխան, Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային, որի հետևանքով սկսվեց [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ը<ref>D.C. Watt, ''How War Came: the Immediate Origins of the Second World War 1938–1939'' (1989)</ref>։

Ընդհուպ մինչև իր մահը (1953 թվական), հետպատերազմական ժամանակաշրջանում, [[Իոսիֆ Ստալին]]ը վերահսկում էր Խորհրդային միության արտաքին ողջ քաղաքականությունը։ Չնայած [[Նացիստական Գերմանիա]]յի պատերազմական գործողությունների մեկնարկին և [[Չին-ճապոնական երկրորդ պատերազմ]]ի բռնկմանը, Խորհրդային Միությունը չէր համագործակցում որևէ այլ երկրի հետ՝ ընտրելով զարգացման սեփական ուղին<ref>{{Cite book |last=Beloff |first=Max |title=The Foreign Policy Of Soviet Russia (1929–1941), Volume Two |publisher=[[Oxford University Press]] |year=1949 |page=2}}</ref>։ Այդուհանդերձ, [[Բարբարոսա (ռազմական գործողություն)|Բարբարոսա ռազմական գործողություն]]ից հետո, Խորհրդային միության առաջնահերթությունները փոփոխվեցին։ Չնայած [[Մեծ Բրիտանիա]]յի հետ նախկինում առկա տարաձայնություններին՝ [[Վյաչեսլավ Մոլոտով]]ը հրաժարվեց հետպատերազմական իր սահմանային պահանջներից<ref>{{citeCite web |last=Strachan |first=Frederick |date=2011 թ․ նոյեմբերի 23 |title=The Evolution of Stalin's Foreign Policy during World War Two |url=https://www.e-ir.info/2011/11/23/the-evolution-of-stalins-foreign-policy-during-word-war-two/ |website=Eaccess-International Relations |titledate=The2022 Evolutionթ․ ofփետրվարի Stalin's Foreign Policy during World War Two12 |lastwebsite=Strachan |first=Frederick |date=23 November 2011 |accessE-date=12International February 2022Relations}}</ref>։

Կոմունիստական կուսակցության գլխին կանգնած էր [[Կենտրոնական կոմիտե (ԽՄԿԿ)|Կենտրոնական կոմիտեն]], որն ընտրվում էր [[Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության համագումար|կուսակցական համագումարների]] և համաժողովների ժամանակ։ Իր հերթին, Կենտրոնական կոմիտեն ընտրում էր [[ԽՄԿԿ ԿԿ նախագահություն|Քաղբյուրոյին]] (1952-1966 թվականներին կոչվել է Նախագահություն), [[ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղարություն|Քարտուղարությանը]] և [[Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար|գլխավոր քարտուղարին]] (1953-1966 թվականներին կոչվել է առաջին քարտուղար)։ Վերջինս Խորհրդային միության ''փաստացի'' բարձրագույն պաշտոնն էր<ref>{{citeCite book |author=Law, David A. |title=Russian Civilization |publisher=Ardent Media |year=1975 |pages=193–94 |url=https://books.google.com/books?id=f3ky9qBavl4C |title=Russian Civilization |publisher=Ardent Media |year=1975 |isbn=978-0-8422-0529-0 |pages=193–94 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055909/http://books.google.com/books?id=f3ky9qBavl4C&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։ Կախված իշխանության կոնսոլիդացիայի աստիճանից՝ կուսակցությունը և երկիրը ղեկավարել են կա՛մ Քաղբյուրոն՝ որպես կոլեկտիվ մարմին, կա՛մ գլխավոր քարտուղարը, որը միշտ եղել է Քաղբյուրոյի անդամներից մեկը<ref>{{citeCite book |author=Zemtsov, Ilya |url=https://archive.org/details/chernenkolastbol00zemt |title=Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika |publisher=Transaction Publishers |year=1989 |page=325 |url=https://archive.org/details/chernenkolastbol00zemt|url-access=registration |isbn=978-0-88738-260-4 |page=325 |access-date=202015 Juneթ․ 2015հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref> (բացառությամբ Ստալինի գերանձնավորված իշխանության ժամանակաշրջանից, որը 1941 թվականից հետո իրականացվել է Նախարարների խորհրդում նրա պաշտոնի միջոցով, այլ ոչ թե Քաղբյուրոյում)<ref>{{citeCite book |author=Knight, Amy |url=https://books.google.com/books?id=PxiuUGRQhUIC |title=Beria: Stalin's First Lieutenant |publisher=Princeton University Press |year=1995 |page=5 |url=https://books.google.com/books?id=PxiuUGRQhUIC |isbn=978-0-691-01093-9 |page=5 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055028/http://books.google.com/books?id=PxiuUGRQhUIC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։ Նրանք չէին վերահսկվում կուսակցության ընդհանուր անդամակցությամբ, քանի որ կուսակցության կազմակերպման առանցքային սկզբունքն էր Ժողովրդավարական կենտրոնամետությունը, որը պահանջում էր խիստ ենթակայություն վերադաս մարմիններին, իսկ ընտրությունները կայանում էին առանց այլընտրանքի, երբ առաջադրված թեկնածուն ունենում էր վերևի հավանությունը<ref>{{citeCite book |author1=Hough, Jerry F. |author2url=Fainsod, Merlehttps://books.google.com/books?id=38gMzMRXCpQC |title=How the Soviet Union is Governed |author2=Fainsod, Merle |publisher=Harvard University Press |year=1979 |page=486 |url=https://books.google.com/books?id=38gMzMRXCpQC |isbn=978-0-674-41030-5 |page=486 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512054528/http://books.google.com/books?id=38gMzMRXCpQC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։

Կոմունիստական կուսակցությունը երկրի ողջ տարածքում իր գերիշխանությունն իրականացնում էր շնորհիվ նշանակումների համակարգի։ Կառավարության ղեկավար կազմը և Գերագույն խորհրդի անդամների մեծ մասը Կոմունիստական կուսակցության անդամ էին։ Կուսակցության ղեկավարումից զատ, Ստալինը (1941–1953) և Խրուշչովը նաև վարչապետներ էին։ Խրուշչովի հարկադիր հրաժարականից հետո կուսակցության առաջնորդին արգելվեց նման կրկնակի անդամակցությունը<ref>{{citeCite book |author=Service, Robert |url=https://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ |title=History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century |publisher=Penguin Books Ltd |year=2009 |url=https://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ |isbn=978-0-14-103797-4 |page=378|author-link= |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511090135/http://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ&dq |archive-date=112011 Mayթ․ մայիսի 11 2011|url-status=live}}</ref>, բայց հետագայում գլխավոր քարտուղարն իր պաշտոնավարման որոշակի ժամանակահատվածում զբաղեցրել է պետության անվանական ղեկավարի՝ [[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության ղեկավար|Գերագույն խորհրդի նախագահության ղեկավարի]] արարողակարգային պաշտոնը։ Առավել ցածր մակարդակներում հաստատությունները վերահսկվում էին, իսկ երբեմն էլ դուրս մղվում առաջնային կուսակցական կազմակերպությունների կողմից<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=3mQjvzP8VSYC |title=Конститутион оф тхе Руссиян Федератион: витх комментариес анд интерпретатион |publisher=Brunswick Publishing Corp |year=1994 |url=https://books.google.com/books?id=3mQjvzP8VSYC |isbn=978-1-55618-142-9 |page=82 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512045452/http://books.google.com/books?id=3mQjvzP8VSYC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։

Այդուհանդերձ, գործնականում վերահսկողության աստիճանը, որը կուսակցությունը կարող էր ունենալ պետական բյուրոկրատիայի վրա, հատկապես Ստալինի մահից հետո, հեռու էր լիարժեք լինելուց, քանի որ բյուրոկրատիան տարբեր շահեր էր հետապնդում, որոնք երբեմն հակասության մեջ էին մտնում կուսակցության հետ<ref>{{citeCite book |author=Ōgushi, Atsushi |url=https://books.google.com/books?id=N7mDUC1nOZsC |title=The Demise of the Soviet Communist Party |publisher=Routledge |year=2008 |pages=31–32 |url=https://books.google.com/books?id=N7mDUC1nOZsC |isbn=978-0-415-43439-3 |pages=31–32 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512042443/http://books.google.com/books?id=N7mDUC1nOZsC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։ Բնականաբար, ԽՄԿԿ-ն վերից վար միակուռ չէր, չնայած տարաձայնությունները պաշտոնապես արգելված չէին<ref>{{Cite book |author=Taras, Ray |author-linkurl=https://books.google.com/books?id=AlcVAAAAIAAJ |title=Leadership change in Communist states |publisher=Routledge |year=1989 |url=https://books.google.com/books?id=AlcVAAAAIAAJ |isbn=978-0-04-445277-5 |page=132 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512053745/http://books.google.com/books?id=AlcVAAAAIAAJ&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։

[[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ]]ը, որը հաջորդել էր ԽՍՀՄ խորհուրդների համագումարին, խորհրդային պատմության գրեթե ողջ ընթացքում երկրի բարձրագույն պետական մարմինն էր<ref>{{citeCite book |author1=F. Triska, Jan |author2url=Slusser, Robert Mhttps://archive.org/details/theorylawpoli00tris |title=The Theory, Law, and Policy of Soviet Treaties |author2=Slusser, Robert M. |publisher=Stanford University Press |year=1962 |isbn=978-0-8047-0122-8 |pages=[https://archive.org/details/theorylawpoli00tris/page/63 63]–64 |url=https://archive.org/details/theorylawpoli00tris|urlaccess-accessdate=registration2015 թ․ հունիսի 20 |isbn=978url-0-8047-0122-8|access-date=20 June 2015registration}}</ref>, որն սկզբում գործել է որպես կուսակցության ընդունած բոլոր որոշումները հաստատող և իրագործող մարմին։ Այդուհանդերձ, 1950-ական թվականների վերջին, 1960-ական և 70-ական թվականներին ընդլայնվել են դրա հզորությունն ու գործառույթները, ներառյալ պետական նոր կոմիտեների և հանձնաժողովների ստեղծումը։ Գերագույն խորհուրդը հավելյալ լիազորություններ ստացավ [[ԽՍՀՄ հնգամյա պլաններ|հնգամյա պլաններ]]ի և կառավարության բյուջեի ընդունումից հետո<ref>{{citeCite book |author=Deb, Kalipada |url=https://books.google.com/books?id=IvK6r-8Ogg0C |title=Soviet Union to Commonwealth: Transformation and Challenges |publisher=M.D. Publications Pvt. Ltd |year=1996 |page=81 |url=https://books.google.com/books?id=IvK6r-8Ogg0C |isbn=978-81-85880-95-2 |page=81 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512053347/http://books.google.com/books?id=IvK6r-8Ogg0C&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։ Գերագույն խորհուրդն ընտրում էր խորհրդի նախագահություն (ԽՍՀՄ Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի իրավահաջորդը), որն իր լիազորությունները կիրառում էր լիագումար նիստերի միջև<ref name="COMSSP" />։ Վերջինս գումարվում էր տարին երկու անգամ և նշանակում Գերագույն դատարանին<ref>{{citeCite book |title=The Communist World |publisher=Ardent Media |year=2001 |page=441 |url=https://books.google.com/books?id=h9FFVgu-Ff0C |title=The Communist World |publisher=Ardent Media |year=2001 |isbn=978-0-271-02170-6 |page=441 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512051205/http://books.google.com/books?id=h9FFVgu-Ff0C&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>, գխավոր դատախազին<ref>{{citeCite book |author=Joseph Marie Feldbrugge, Ferdinand |url=https://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C |title=Russian Law: The End of the Soviet System and the Role of Law |publisher=Martinus Nijhoff Publishers |year=1993 |page=205 |url=https://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C |isbn=978-0-7923-2358-7 |page=205 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041218/http://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref> և [[ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդ|Մինիստրների խորհրդին]] (որը մինչև 1946 թվականը հայտնի էր որպես Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ)։ Վերջինս գլխավորում էր Մինիստրների խորհրդի նախագահը (վարչապետ) և պատասխանատու էր տնտեսության և սոցիալական ոլորտների կառավարման համար<ref name="COMSSP">{{citeCite book |author=Benson, Shirley |url=https://books.google.com/books?id=dQeahlZdM7sC |title=Nikita Khrushchev and the Creation of a Superpower |publisher=Penn State University Press |year=2001 |pages=XIV |url=https://books.google.com/books?id=dQeahlZdM7sC |isbn=978-0-271-02170-6 |pages=XIV |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150910233718/https://books.google.com/books?id=dQeahlZdM7sC&dq |archive-date=102015 Septemberթ․ սեպտեմբերի 10 2015|url-status=live}}</ref>։ Անդամ հանրապետությունների պետական և կուսակցական մարմինները հիմնականում հանդիսանում էին կենտրոնական մարմինների կառուցվածքային կրկնօրինակումը, չնայած [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը, ի տարբերություն անդամ մյուս հանրապետությունների, իր պատմության գրեթե ողջ ընթացքում չի ունեցել ԽՄԿԿ հանրապետական ճյուղ՝ մինչև 1990 թվականն անմիջականորեն ղեկավարվելով ԽՍՀՄ կենտրոնական ապարատի կողմից։ Տեղական իշխանությունները ձևավորել էին նաև կուսակցական կոմիտեներ, տեղական խորհուրդներ և գործադիր կոմիտեներ։ Չնայած պետական համակարգը դաշնային էր, կուսակցությունն ուներ ունիտար կառուցվածք<ref>{{citeCite book |author1=White, Stephen |author2url=Jhttps://archive. Gill, Graeme |author3=Slider, Darrellorg/details/politicsoftransi0000whit |title=The Politics of Transition: Shaping a post-Soviet Future |author2=J. Gill, Graeme |author3=Slider, Darrell |publisher=Cambridge University Press |year=1993 |isbn=978-0-521-44634-1 |page=[https://archive.org/details/politicsoftransi0000whit/page/108 108] |url=https://archive.org/details/politicsoftransi0000whit|urlaccess-accessdate=registration2015 թ․ հունիսի 20 |isbn=978-0url-521-44634-1|access-date=20 June 2015registration}}</ref>։

Պետական անվտանգության մարմինները՝ [[ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության կոմիտե|ՊԱԿ-ը]] և դրան նախորդած մարմինները կարևոր դերակատարություն են ունեցել ԽՍՀՄ պատմության մեջ։ Դրանք եղել են [[1930-ականների բռնաճնշում|Մեծ տեռորի]]<ref>{{citeCite book |author1=P. Hoffmann, Erik |author2url=Laird, Robin Frederickhttps://books.google.com/books?id=63_obglArrMC |title=The Soviet Polity in the Modern Era |author2=Laird, Robin Frederick |publisher=Transaction Publishers |year=1984 |pages=313–315 |url=https://books.google.com/books?id=63_obglArrMC |isbn=978-0-202-24165-4 |pages=313–315 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512045329/http://books.google.com/books?id=63_obglArrMC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref> իրականացման հիմնական գործիքները, սակայն կուսակցական խիստ վերահսկողության տակ վերցվել են Ստալինի մահվանից հետո։ [[Յուրի Անդրոպով]]ի ղեկավարման տարիներին ՊԱԿ-ը ներգրավված էր քաղաքական այլախոհության ճնշման գործընթացին և ձևավորել էր տեղեկատվության աղբյուրների (իրազեկիչների) ճյուղավորված ցանց՝ դարձյալ իրեն դրսևորելով որպես քաղաքական սուբյեկտ, որը որոշակիորեն անկախ էր պետական-կուսակցական համակարգից<ref>{{citeCite book |author1=P. Hoffmann, Erik |author2url=Laird, Robin Frederickhttps://books.google.com/books?id=63_obglArrMC |title=The Soviet Polity in the Modern Era |author2=Laird, Robin Frederick |publisher=Transaction Publishers |year=1984 |pages=315–319 |url=https://books.google.com/books?id=63_obglArrMC |isbn=978-0-202-24165-4 |pages=315–319 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512045329/http://books.google.com/books?id=63_obglArrMC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։ Իսկ արդեն 1970-ական թվականների վերջին և 1980-ական թվականների սկզբին իրականացվող հակակոռուպցիոն արշավի շրջանակներում ՊԱԿ-ը թիրախավորել էր բարձրաստիճան կուսակցական պաշտոնյաներին<ref>{{citeCite journal |year=2005 |title=The Soviet Polity in the Modern Era |journal=Great Russian Encyclopedia |year=2005 |volume=1 |page=742}}</ref>։

[[Խորհրդային սահմանադրություններ|Խորհրդային սահմանադրությունը]], որը փոփոխությունների է ենթարկվել 1924, 1936 և 1977 թվականներին<ref>{{citeCite book |author=Sakwa, Richard |url=https://books.google.com/books?id=vX1U5G_xnqcC |title=Soviet Politics in Perspective |publisher=Routledge |year=1998 |url=https://books.google.com/books?id=vX1U5G_xnqcC |isbn=978-0-415-07153-6 |page=106|author-link= |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512042437/http://books.google.com/books?id=vX1U5G_xnqcC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>, չէր սահմանափակում պետական իշխանությունը։ Չկար իշխանության ֆորմալ տարանջատում Կուսակցության, Գերագույն խորհրդի և Մինիստրների խորհրդի միջև<ref>{{citeCite book |author=Kucherov, Samuel |url=https://books.google.com/books?id=ssMUAAAAIAAJ |title=The Organs of Soviet Administration of Justice: Their History and Operation |publisher=Brill Archive Publishers |year=1970 |url=https://books.google.com/books?id=ssMUAAAAIAAJ |page=31 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512060346/http://books.google.com/books?id=ssMUAAAAIAAJ&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>, որոնք ներկայացնում էին իշխանության գործադիր և օրենսդիր ճյուղերը։ Համակարգը կառավարվում էր ոչ այնքան օրենքներով, որքան ոչ պաշտոնական համաձայնություններով։ Բացի այդ, գոյություն չուներ ղեկավարության իրավահաջորդության ոչ մի կայացած մեխանիզմ։ Լենինի<ref>{{citeCite book |author=Phillips, Steve |url=https://books.google.com/books?id=_na0zfdhKQMC |title=Lenin and the Russian Revolution |publisher=Heinemann |year=2000 |url=https://books.google.com/books?id=_na0zfdhKQMC |isbn=978-0-435-32719-4 |page=71 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055812/http://books.google.com/books?id=_na0zfdhKQMC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 May 2015|url-status=live}}</ref> և Ստալինի<ref>{{citeCite encyclopedia |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |year=2005 |title=Union of Soviet Socialist Republics |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |publisher=Encyclopædia Britannica, Inc. |page=1014}}</ref> մահից հետո Քաղբյուրոյում տեղի ունեցան իշխանության համար կատաղի և երբեմն մահացու վտանգավոր պայքարներ։ Նույնը կրկնվեց նաև Խրուշչովի հրաժարականից հետո<ref>{{citeCite book |author=Service, Robert |url=https://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ |title=History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century |publisher=Penguin Books Ltd |year=2009 |url=https://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ |page=379 |isbn=978-0-14-103797-4 |author-linkpage=379 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511090135/http://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ&dq |archive-date=112011 Mayթ․ մայիսի 11 2011|url-status=live}}</ref>, ինչը պայմանավորված էր Քաղբյուրոյի և Կենտկոմի որոշումներով<ref name="Khrushchevgoner" />։ [[Միխայիլ Գորբաչով]]ից առաջ Կոմունիստական կուսակցության բոլոր առաջնորդները, բացառությամբ [[Գեորգի Մալենկով]]ի և [[Նիկիտա Խրուշչով]]ի, մահացել են պաշտոնավարման ժամանակ<ref>{{citeCite book |author=Polley, Martin |url=https://archive.org/details/azofmoderneurope0000poll |title=A–Z of modern Europe since 1789 |publisher=Routledge |year=2000 |url=https://archive.org/details/azofmoderneurope0000poll|url-access=registration |isbn=978-0-415-18597-4 |page=[https://archive.org/details/azofmoderneurope0000poll/page/88 88] |access-date=202015 Juneթ․ 2015հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref>։ Երկուսն էլ հեռացվել են կուսակցության ղեկավար կազմից՝ կուսակցության ներսում ներքին պայքարի ֆոնին<ref name="Khrushchevgoner">{{citeCite book |author=Khrushchev, Nikita |yearurl=2007https://archive.org/details/memoirsofnikitak0000khru |title=Memoirs of Nikita Khrushchev, Volume 3: Statesman |publisher=Pennsylvania State University Press |year=2007 |isbn=978-0-271-02935-1 |page=[https://archive.org/details/memoirsofnikitak0000khru/page/674|author-link= 674]}}</ref>։

1988-1990 թվականներին, բախվելով զգալի դիմադրության, Միխայիլ Գորբաչովը ձեռնարկեց բարեփոխումներ, որոնք իշխանությունը վերցնում էին կուսակցության բարձրագույն մարմիններից, իսկ Գերագույն խորհուրդն առավել անկախ էր դառնում։ Ստեղծվեց Ժողովրդական դեպուտատների համագումարը, որի անդամների մեծամասնությունը ուղիղ ընտրվեցին 1989 թվականի մարտին տեղի ունեցած մրցակցային ընտրությունների ժամանակ։ Նոր կարգի համաձայն՝ Համագումարը ընտրում էր Գերագույն խորհրդին, որը դարձավ լիարժեք խորհրդարանը և առավել ուժեղ, քան նախկինում էր։ 1920-ական թվականներից սկսած առաջին անգամ այն մերժեց ուղղակի վավերացնել կուսակցության և Մինիստրների խորհրդի որոշումները<ref name="countrystudies">{{citeCite web |publisher=Library of Congress Country Studies|title=Gorbachev's Reform Dilemma |url=http://countrystudies.us/russia/18.htm |accessurl-datestatus=16live October 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110623125043/http://countrystudies.us/russia/18.htm |archive-date=232011 Juneթ․ հունիսի 23 2011|urlaccess-statusdate=live2010 թ․ հոկտեմբերի 16 |publisher=Library of Congress Country Studies}}</ref>։ 1990 թվականին Գորբաչովը ներկայացրեց և ստանձնեց Խորհրդային միության նախագահի պաշտոնը, որն իր ձեռքում կենտրոնացնում էր գործադիր իշխանությունը՝ անկախ էր կուսակցությունից և վերահսկում էր կառավարության գործունեությունը<ref>{{citeCite book |author=Polmar, Norman |url=https://books.google.com/books?id=tkGDkpkQh-sC |title=The Naval Institute Guide to the Soviet |publisher=United States Naval Institute |year=1991 |url=https://books.google.com/books?id=tkGDkpkQh-sC |isbn=978-0-87021-241-3 |page=1 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/https://books.google.com/books?id=tkGDkpkQh-sC&dq |archive-date=42015 Septemberթ․ սեպտեմբերի 4 2015|url-status=live}}</ref>։ Վերջինս, իր հերթին, անվանափոխվել էր և դարձել ԽՍՀՄ Մինիստրների կաբինետ<ref>{{citeCite book |author=McCauley, Martin |url=https://books.google.com/books?id=ycCZqmhhceMC |title=The Rise and Fall of the Soviet Union |publisher=Pearson Education |year=2007 |url=https://books.google.com/books?id=ycCZqmhhceMC |isbn=978-0-582-78465-9 |page=490 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/https://books.google.com/books?id=ycCZqmhhceMC&dq |archive-date=42015 Septemberթ․ սեպտեմբերի 4 2015|url-status=live}}</ref>։

Լարվածությունն աճում էր Գորբաչովի ղեկավարած համամիութենական իշխանությունների, ռուսաստանցի ռեֆորմիստների, որոնց առաջնորդում էր ՌԽՍՖՀ Գերագույն խորհրդի նախագահ [[Բորիս Ելցին]]ը, և կոմունիստ պահպանողականների միջև։ 1991 թվականի օգոստոսի 19-21-ին մի խումբ բարձրաստիճան կոմունիստ պահպանողականներ փորձեցին [[Օգոստոսյան պուտչ|հեղաշրջում]] կազմակերպել։ Փորձը ձախողվեց, իսկ Խորհրդային միության պետական խորհուրդն անցումային շրջանում դարձավ իշխանության գերագույն մարմինը<ref>{{citeCite web |author=Government of the USSR: Gorbachev, Mikhail |date=1972 թ․ մարտի 21 |script-title=ru:УКАЗ: ПОЛОЖЕНИЕ О МИНИСТЕРСТВЕ ЮСТИЦИИ СССР |trans-title=Law: About state governing bodies of USSR in a transition period on the bodies of state authority and administration of the USSR in Transition |url=http://www.sssr.su/zopp.html |dateurl-status=21 March 1972 |publisher=sssr.su |language=ru live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130425162517/http://www.sssr.su/zopp.html |archive-date=252013 Aprilթ․ 2013ապրիլի 25 |url-statuspublisher=livesssr.su |language=ru}}</ref>։ Գորբաչովը հրաժարական տվեց գլխավոր քարտուղարի պաշտոնից՝ պահպանելով միայն նախագահի պաշտոնը՝ ԽՍՀՄ գոյության վերջին ամսվա ընթացքում<ref>{{citeCite book |author=Vincent Daniels, Robert |url=https://books.google.com/books?id=gTIZ2dvDKF0C |title=A Documentary History of Communism in Russia: From Lenin to Gorbachev |publisher=University Press of New England (UPNE) |year=1993 |url=https://books.google.com/books?id=gTIZ2dvDKF0C |isbn=978-0-87451-616-6 |page=388 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041324/http://books.google.com/books?id=gTIZ2dvDKF0C&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։

Խորհրդային Միությունում դատական համակարգն անկախ չէր իշխանության մյուս ճյուղերից։ [[ԽՍՀՄ Գերագույն դատարան|Գերագույն դատարան]]ը վերահսկում էր ստորին օղակների դատարանների ([[ԽՍՀՄ ժողովրդական դատարան]]ներ) գործունեությունը և կիրառում օրենսդրությունը, ինչպես դա ամրագրված է սահմանադրության մեջ կամ մեկնաբանված Գերագույն խորհրդի կողմից։ Սահմանադրական վերահսկողության կոմիտեն հետևում էր օրենքների և ակտերի սահմանադրականության պահպանմանը։ Խորհրդային Միությունը կիրառում էր [[հռոմեական իրավունք]]ի ինկվիզիտորիալ համակարգը, որտեղ դատավորը, դատախազը և պաշտպանական կողմի փաստաբանը համագործակցում էին ճշմարտությանը հասնելու համար<ref>{{citeCite web |author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/288956/inquisitorialauthor-procedurelink=Encyclopædia Britannica |title=Inquisitorial procedure (law) – Britannica Online Encyclopedia |publisherurl=Encyclopædia Britannica, Inchttp://www.britannica.com/EBchecked/topic/288956/inquisitorial-procedure |accessurl-datestatus=30 October 2010live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101222225224/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/288956/inquisitorial-procedure |archive-date=222010 Decemberթ․ 2010դեկտեմբերի 22 |urlaccess-statusdate=live2010 թ․ հոկտեմբերի 30 |author-linkpublisher=Encyclopædia Britannica, Inc.}}</ref>։

Սահմանադրությամբ ամրագրված էր, որ ԽՍՀՄ-ն միութենական հանրապետություններից կազմված դաշնություն էր, որոնց մի մասը ունիտար պետություններ էին, ինչպես օրինակ [[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինան]] (ՈւԽՍՀ) կամ [[Բելառուսական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Բելառուսը]] (ԲԽՍՀ), մյուսներն էլ դաշնություններ, ինչպես օրինակ [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ռուսաստանը]] կամ [[Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն]]ը<ref name="sakwa" />։ Այս չորս պետությունները 1922 թվականի դեկտեմբերին դարձան ԽՍՀՄ հիմնադիր պետությունները՝ ստորագրելով [[ԽՍՀՄ կազմավորման պայմանագիր]]ը։ 1924 թվականին Կենտրոնական Ասիայում ազգային-տարածքային սահմանազատման արդյունքում ձևավորվեցին [[Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուզբեկստանը]] և [[Թուրքմենական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Թուրքմենստանը]]՝ Ռուսաստանի տարածքներում ստեղծված [[Թուրքեստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Թուրքեստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] և խորհրդային երկու կախյալ տարածքների՝ [[Խորեզմի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետություն|Խորեզմի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետության]] ու [[Բուխարական Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետություն|Բուխարական Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետության]] հաշվին։ 1929 թվականին [[Տաջիկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Տաջիկստանն]] առանձնացավ [[Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] կազմից։ 1936 թվականին ընդունված սահմանադրությամբ՝ Անդրկովկասյան ԴՖՀ-ն լուծարվեց, որի արդյունքում առաջացան [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը, [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը և [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը՝ ստանալով միութենական հանրապետության կարգավիճակ։ Մինչդեռ [[Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ղազախստանը]] և [[Ղրղզական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ղրղզստանն]] առանձնացան Ռուսաստանի ԽՖՍՀ-ից՝ դարձյալ ստանալով միութենական հանրապետության կարգավիճակ<ref>{{citeCite book |last=Adams, Simon |title=Russian Republics |url=https://books.google.com/books?id=LyqIDCc-cSsC |yeartitle=2005Russian |page=21Republics |publisher=Black Rabbit Books |year=2005 |isbn=978-1-58340-606-9 |page=21 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041101/http://books.google.com/books?id=LyqIDCc-cSsC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։ 1940 թվականի օգոստոսին Ուկրաինայի մի մասի և [[Բեսարաբիայի և Հյուսիսային Բուկովինայի միացումը ԽՍՀՄ-ին|Բեսարաբիայի ու Հյուսիսային Բուկովինայի]] վրա ձևավորվեց [[Մոլդովական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը։ [[Էստոնական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Էստոնիան]], [[Լատվիական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Լատվիան]] և [[Լիտվական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Լիտվան]] ևս միացվեցին Միությանը, որը սակայն չընդունվեց միջազգային հանրության մեծամասնության կողմից և համարվեց որպես անօրինական բռնազավթում։ 1940 թվականի մարտին [[Կարելո-ֆիննական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ն առանձնացավ Ռուսաստանից և դարձավ առանձին միութենական հանրապետություն, սակայն 1956 թվականին հետ վերադարձավ Ռուսաստանի կազմ։ 1956 թվականի հուլիսից մինչև 1991 թվականի սեպտեմբեր ամիսը Խորհրդային միության կազմում կար 15 միութենական հանրապետություն (տես ներքևի քարտեզը)<ref>{{citeCite book |last=Feldbrugge, Ferdinand Joseph Maria |url=https://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C |title=Russian Law: The Rnd of the Soviet system and the Role of Law |url=https://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C |year=1993 |page=94 |publisher=Martinus Nijhoff Publishers |year=1993 |isbn=978-0-7923-2358-7 |page=94 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041218/http://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։

Չնայած ֆորմալ առումով միութենական բոլոր հանրապետություններն ունեին հավասար իրավունքներ՝ գործնականում Խորհրդային Միությունում գերիշխող դիրք ունեին [[ռուսներ]]ը։ Գերիշխանությունն այնքան բացարձակ էր, որ իր գոյության գրեթե ողջ ընթացքում երկիրը հաճախ, բայց սխալմամբ, կոչվում էր «Ռուսաստան»։ Չնայած [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը մեծ միության հանրապետություններից միայն մեկն էր, այդուհանդերձ այն և՛ տարածքով, և՛ բնակչությամբ ամենամեծն էր, ամենահզորը և ամենազարգացածը։ ՌԽՖՍՀ-ն նաև Խորհրդային միության արդյունաբերական կենտրոնն էր։ Պատմաբան Մեթյու Ուայթը գրել է, որ ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ, որ երկրի դաշնային կառուցվածքն ուղղակի ռուսների՝ գերիշխող լինելու տպավորություն ստեղծելու համար էր։ Դա է պատճառը, որ ԽՍՀՄ բնակչությանը հաճախ անվանում էին «ռուսներ», այլ ոչ թե «սովետներ», քանի որ «բոլորը գիտեին, թե ով է իրականում այնտեղ իշխում»<ref>{{citeCite book |titlelast=TheWhite Great Big Book of Horrible Things|first=Matthew |url=https://archive.org/details/greatbigbookofho0000whit |lasttitle=WhiteThe |first=Matthew|author-link=Great Big Book of Horrible Things |publisher=W. W. Norton |year=2012 |isbn=978-0-393-08192-3 |page=[https://archive.org/details/greatbigbookofho0000whit/page/368 368] |isbn=978-0-393-08192-3|title-link=}}</ref>։

|rowspan="15" style="width:350px;"|[[FileՊատկեր:Republics of the USSR.svg|600px]]

1950-ական թվականների վերջին [[Նացիստական Գերմանիա]]յից գերեվարված և Խորհրդային Միություն բերված ինժեներների և տեխնոլոգիաների օգնությամբ ԽՍՀՄ-ն ստեղծեց առաջին [[արբանյակ]]ը՝ [[Սպուտնիկ 1]]-ը։ Դրանով Խորհրդային Միությունն առաջ անցնավ տիեզերքի նվաճման հարցում իր գլխավոր մրցակցից՝ [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ից<ref>{{citeCite web |date=272021 Novemberթ․ նոյեմբերի 27 2021|title=Sputnik |url=https://www.encyclopedia.com/science-and-technology/astronomy-and-space-exploration/space-exploration/sputnik |url-status=live |website=Encyclopedia}}</ref>։ Դրան հաջորդեցին մի շարք արբանյակների հաջող արձակումներ։ Նույնիսկ [[Սպուտնիկ-5]] տիեզերանավով տիեզերք ուղարկվեցին [[Բելկա և Ստրելկա|Բելկան և Ստրելկան]]։ Սակայն գլխավոր իրադարձությունը տեղի ունեցավ 1961 թվականի ապրիլի 12-ին, երբ առաջին մարդ տիեզերագնացը՝ [[Յուրի Գագարին]]ը թռավ տիեզերք։ Նա մեկ ամբողջական պտույտ կատարեց [[Երկիր|Երկրագնդի]] շուրջը և բարեհաջող վայրէջք կատարեց Ղազախստանի տափաստաններում<ref>{{citeCite web |date=272021 Novemberթ․ նոյեմբերի 27 2021|title=Soviet cosmonaut Yuri Gagarin becomes the first man in space |url=https://www.history.com/this-day-in-history/first-man-in-space |url-status=live |website=History.com}}</ref>։ Այդ ժամանակ տիեզերական մաքոքների և ուղեծրային կայանների առաջին պլանները կազմվեցին խորհրդային կոնստրուկտորական բյուրոներում, սակայն արդյունքում կոնստրուկտորների և ղեկավարության միջև անձնական վեճերը խանգարեցին դրան։

ԽՍՀՄ-ում ընդունված էր [[Պլանային տնտեսություն|վարչահրամայական տնտեսական համակարգը]], որտեղ ապրանքների արտադրությունն ու բաշխումը կենտրոնացված էին և կարգավորվում էին կառավարության կողմից։ Վարչահրամայական տնտեսական համակարգի բոլշևիկյան առաջին փորձը [[Ռազմական կոմունիզմ]]ի քաղաքականությունն էր, որը ներառում էր արդյունաբերության ազգայնացումը, վերջնարդյունքի կենտրոնացված բաշխումը, գյուղատնտեսական արտադրանքի հարկադիր պահանջը և դրամական շրջանառության, մասնավոր ձեռնարկատիրության և [[Ազատ առևտուր|ազատ առևտրի]] վերացման փորձերը։ Ծանր տնտեսական փլուզումից հետո՝ 1921 թվականին, Լենինը ռազմական կոմունիզմը փոխարինեց [[Նոր տնտեսական քաղաքականություն|նոր տնտեսական քաղաքականությամբ]] (ՆԷՊ)՝ օրինականացնելով ազատ առևտուրն ու փոքր բիզնեսի վրա մասնավոր ձեռնարկատիրությունը։ Արդյունքում խորհրդային տնտեսությունն արագ վերականգնվեց<ref name="gregory2004">{{citeCite book |author=Gregory, Paul R. |url=https://books.google.com/books?id=hFHU5kaXhu8C |title=The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives |pages=218–20 |publisher=Cambridge University Press |year=2004 |url=https://books.google.com/books?id=hFHU5kaXhu8C |isbn=978-0-521-53367-6 |pages=218–20 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512042222/http://books.google.com/books?id=hFHU5kaXhu8C&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։

1928-1929 թվականներին Քաղբյուրոյի անդամների միջև տնտեսական զարգացման ուղղության վերաբերյալ երկարատև բանավեճերից հետո իր ձեռքը վերցնելով իշխանությունը՝ Ստալինը հրաժարվեց ՆԷՊ-ից և առաջ մղեց ամբողջական կենտրոնացված պլանավորումը՝ սկսելով [[Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը ԽՍՀՄ-ում|գյուղատնտեսության կոլեկտիվացում]]ից և սահմանելով աշխատանքային «դրակոնյան օրենսդրություն»։ Ռեսուրսները կենտրոնացվեցին արագ արդյունաբերականացման վրա, ինչը 1930-ական թվականներին էականորեն ընդլայնեց խորհրդային ներուժը ծանր արդյունաբերության և կապիտալ բարիքների ուղղությամբ<ref name="gregory2004" />։ Արդյունաբերականացման սկզբնական մոտիվացիան եղել էր պատերազմին նախապատրաստվելը՝ հիմնականում արտաքին կապիտալիստական աշխարհի նկատմամբ անվստահության պատճառով<ref>{{citeCite book |author=Mawdsley, Evan |pageurl=30https://books.google.com/books?id=m-voAAAAIAAJ |title=The Stalin Years: The Soviet Union, 1929–1953 |publisher=Manchester University Press |year=1998 |url=https://books.google.com/books?id=m-voAAAAIAAJ |isbn=978-0-7190-4600-1 |page=30}}</ref>։ Որպես արդյունք ԽՍՀՄ-ն խոշոր ագրարային ուժից վերափոխվեց հսկա արդյունաբերական ուժի՝ ճանապարհ հարթելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո գերտերության վերածվելու համար<ref name="auto2">{{citeCite book |author1=Wheatcroft, S. G. |author2url=Davies, Rhttps://books. Wgoogle. |author3com/books?id=Cooper, J. M. |pages=30–2m-voAAAAIAAJ |title=Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 |author2=Davies, R. W. |author3=Cooper, J. M. |publisher=Economic History Review |year=1986 |url=https://books.google.com/books?id=m-voAAAAIAAJ |isbn=978-0-7190-4600-1 |volume=39 |pages=30–2 |issue=2}}</ref>։ Պատերազմն զգալի վնաս հասցրեց խորհրդային տնտեսությանն ու ենթակառուցվածքներին, ինչը պահանջում էր լայնածավալ վերակառուցում<ref>{{citeCite web |title=Reconstruction and Cold War |publisher=Library of Congress |url=http://countrystudies.us/russia/12.htm |accessurl-datestatus=23live October 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20060927170555/http://countrystudies.us/russia/12.htm |archive-date=272006 Septemberթ․ սեպտեմբերի 27 2006|urlaccess-statusdate=live2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=Library of Congress}}</ref>։

1940-ական թվականների սկզբին խորհրդային տնտեսությունը դարձավ համեմատաբար ինքնաբավ։ Մինչև [[Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցություն|Կոմեկոն]]ի ստեղծումը, իր գոյության մեծ մասի ընթացքում, ԽՍՀՄ-ն տեղական արտադրանքի միայն մի փոքր մասն էր արտահանում<ref name="foreign trade">{{citeCite web |title=Reconstruction and Cold War |publisher=Library of Congress Country Studies |url=http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0391%29 |accessurl-datestatus=23live October 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20170309155830/http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+su0391%29 |archive-date=92017 Marchթ․ մարտի 9 2017|urlaccess-statusdate=live2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=Library of Congress Country Studies}}</ref>։ [[Արևելյան բլոկ]]ի ստեղծումից հետո արտաքին առևտուրն սկսեց արագորեն ծաղկել։ Այդուհանդերձ, ԽՍՀՄ վրա [[համաշխարհային տնտեսություն|համաշխարհային տնտեսության]] ազգեցությունը սահմանափակված էր ֆիքսված տեղական գներով և միջազգային առևտրում պետական մենաշնորհով<ref>{{citeCite book |author=IMF and OECD |url=https://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ |title=A Study of the Soviet Economy |volume=1 |publisher=[[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ|International Monetary Fund]] |year=1991 |url=https://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ |page=9 |isbn=978-0-14-103797-4 |volume=1 |page=9}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Հացահատիկն ու բարդ սպառողական ապրանքները 1960-ական թվականներին դարձան ներմուծման կարևոր տեսակներ<ref name="foreign trade" />։ [[Սառը պատերազմ]]ի [[Սպառազինության մրցավազք|սպառազինությունների մրցավազքի]] ժամանակ խորհրդային տնտեսությունը ծանրաբեռնված էր ռազմական ծախսերով, որը խրախուսվում էր ռազմական արդյունաբերությունից կախված կառավարության կողմից։ Միևնույն ժամանակ, ԽՍՀՄ-ն դարձավ [[Երրորդ աշխարհ|երրորդ աշխարհի երկրներ]] զենքի խոշորագույն մատակարարը։ Սառը պատերազմի ժամանակ խորհրդային ռեսուրսներից զգալի ծավալներ որպես օգնություն ուղարկվում էին [[Սոցիալիստական երկիր|սոցիալիստական մյուս երկրներ]]<ref name="foreign trade" />։

Չնայած խորհրդային տնտեսության վերաբերյալ վիճակագրությունն ակնհայտ անվստահելի է, իսկ դրա տնտեսական աճը դժվար է ճշգրիտ գնահատել<ref>{{citeCite journal |doi=10.1057/ces.1997.1 |author=Bergson, Abram |year=1997 |title=How Big was the Soviet GDP? |url=https://archive.org/details/sim_comparative-economic-studies_spring-1997_39_1/page/1 |journal=Comparative Economic Studies |volume=39 |issue=1 |pages=1–14 |doi=10.1057/ces.1997.1 |s2cid=155781882}}</ref><ref>{{citeCite journal |doi=10.1080/09668139308412080 |author=Harrison, Mark |year=1993 |title=Soviet Economic Growth Since 1928: The Alternative Statistics of G. I. Khanin |url=https://archive.org/details/sim_europe-asia-studies_1993_45_1/page/141 |journal=Europe-Asia Studies |volume=45 |issue=1 |pages=141–167 |doi=10.1080/09668139308412080}}</ref>՝ վերլուծությունների մեծ մասի համաձայն, տնտեսությունը շարունակել է ընդլայնվել մինչև 1980-ական թվականների կեսերը։ 1950-ական և 1960-ական թվականներին այն ուներ համեմատաբար բարձր աճ և հասնում էր Արևմուտքին<ref>{{citeCite book |author=Gvosdev, Nikolas |url=https://books.google.com/books?id=Q_xTyZUEqkYC |title=The Strange Death of Soviet communism: A Postscript |publisher=Transaction Publishers |year=2008 |url=https://books.google.com/books?id=Q_xTyZUEqkYC |isbn=978-1-4128-0698-5|author-link=}}</ref>։ Այդուհանդերձ, 1970 թվականից հետո, չնայած հիմնական կապիտալի արագ աճին և դրական միտումներին, տնտեսական աճն սկսեց նվազել շատ ավելի արագ և հետևողականորեն, քան մի շարք այլ երկրներում (կապիտալի աճի տեմպերով ԽՍՀՄ-ին գերազանցեց միայն [[Ճապոնիա]]ն)<ref name="gregory2004" />։

Ընդհանուր առմամբ, 1960-1989 թվականներին Խորհրդային Միությունում մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամտի չափը մի փոքր էր բարձր համաշխարհային միջինից (102 երկրների միջև համեմատություն){{sfn|Fischer|Easterly|1994|p=4}}։ Համաձայն [[Սթենլի Ֆիշեր]]ի և [[Ուիլյամ Իսթերլի]]ի՝ աճը կարող էր արագ լինել։ Նրա հաշվարկներով 1989 թվականին մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամուտը պետք է երկու անգամ ավելի մեծ լիներ, քան կար՝ հաշվի առնելով ներդրումների ծավալը, կրթությունը և բնակչության թիվը։ Հեղինակներն այս տարբերությունը բացատրում են կապիտալի ցածր արտադրողականությամբ{{sfn|Fischer|Easterly|1994|p=5}}։ Սթիվեն Ռոզենֆիլդը պնդում է, որ կենսամակարդակը նվազել է ստալինյան բռնապետության և բռնաճնշումների պատճառով։ Չնայած նրա մահվանից հետո իրավիճակը կարճ ժամկետով բարելավվեց (ձնհալի տարիներ)՝ շուտով վրա հասավ լճացման ժամանակաշրջանը (բրեժնևյան տարիներ)<ref>{{citeCite journal |last=Rosefielde |first=Steven |year=1996 |title=Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labor and Economic Growth in the 1930s |url=https://archive.org/details/sim_europe-asia-studies_1996-09_48_6/page/956 |pages=956–987 |journal=Europe-Asia Studies |volume=48 |issue=6 |pages=956–987 |doi=10.1080/09668139608412393 |jstor=152635 |quote=The new evidence shows that administrative command planning and Stalin's forced industrialization strategies failed in the 1930s and beyond. The economic miracle chronicled in official hagiographies and until recently faithfully recounted in Western textbooks has no basis in fact. It is the statistical artefact not of index number relativity (the Gerschenkron effect) but of misapplying to the calculation of growth cost prices that do not accurately measure competitive value. The standard of living declined during the 1930s in response to Stalin's despotism, and after a brief improvement following his death, lapsed into stagnation. Glasnost and post-communist revelations interpreted as a whole thus provide no basis for Getty, Rittersporn & Zemskov's relatively favorable characterization of the methods, economic achievements and human costs of Stalinism. The evidence demonstrates that the suppression of markets and the oppression of vast segments of the population were economically counterproductive and humanly calamitous, just as anyone conversant with classical economic theory should have expected. |doi=10.1080/09668139608412393}}</ref>։

1987 թվականին [[Միխայիլ Գորբաչով]]ը փորձեց բարեփոխումներ իրականացնել և վերակենդանացնել տնտեսությունն իր ''«[[Վերակառուցում (ԽՍՀՄ)|Պերեստրոյկա]]»'' ծրագրի միջոցով։ Նրա քաղաքականությունը թեթևացրեց պետական վերահսկողությունը ձեռնարկությունների վրա, սակայն դրանք չփոխարինվեցին շուկայական խթաններով։ Արդյունքում արտադրության ծավալները կտրուկ նվազեցին։ Տնտեսությունը, որն արդեն իսկ խիստ տուժել էր նավթի արտահանման եկամուտների կրճատումից, սկսեց փլուզվել։ Մինչև ԽՍՀՄ-ի փլուզումը գները դեռևս ֆիքսված էին, իսկ սեփականությունը՝ հիմնականում պետական<ref name="gregory2004" /><ref name="hanson" />։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից մինչև փլուզումն ընկած ժամանակահատվածի մեծ մասը, խորհրդային ՀՆԱ-ն աշխարհում երկրորդն էր և երրորդը՝ 1980-ական թվականների երկրորդ կեսին<ref>{{citeCite web |author=Central Intelligence Agency |year=1991 |title=GDP – Million 1990 |website=The World Factbook |year=1991 |url=http://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html |accessurl-datestatus=12live June 2010|author-link=|archive-url=https://web.archive.org/web/20151109124727/http://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html |archive-date=92015 Novemberթ․ նոյեմբերի 9 2015|urlaccess-statusdate=live2010 թ․ հունիսի 12 |website=The World Factbook}}</ref>, թեև մեկ շնչի հաշվով այն զիջում էր [[առաջին աշխարհ]]ի երկրներին<ref>{{citeCite web |author=Central Intelligence Agency |year=1992 |title=GDP Per Capita – 1991 |website=The World Factbook|year=1992 |url=http://www.theodora.com/wfb/1991/rankings/gdp_per_capita_0.html |accessurl-datestatus=12live June 2010|author-link=|archive-url=https://web.archive.org/web/20100819051611/http://www.theodora.com/wfb/1991/rankings/gdp_per_capita_0.html |archive-date=192010 Augustթ․ օգոստոսի 19 2010|urlaccess-statusdate=live2010 թ․ հունիսի 12 |website=The World Factbook}}</ref>։ 1928 թվականին մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ի համանման ցուցանիշներ ունեցող երկրների հետ համեմատած՝ Խորհրդային Միությունը գրանցեց հսկայական աճ<ref>{{citeCite web |date=2013 թ․ հոկտեմբերի 28 |title=A Beginner's Guide to Soviet Industrialization |url=https://waitingforputney.wordpress.com/2013/10/28/a-beginners-guide-to-soviet-industrialization/ |title=A Beginner's Guide to Soviet Industrialization |date=28 October 2013 |website=Waiting for Putney|access-date=18 October 2016|url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161019101414/https://waitingforputney.wordpress.com/2013/10/28/a-beginners-guide-to-soviet-industrialization/ |archive-date=192016 Octoberթ․ հոկտեմբերի 19 |access-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 18 |website=Waiting for Putney}}</ref>։

1990 թվականին երկրի [[մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս]]ը կազմում էր 0,920։ Այդ ցուցանիշով Խորհրդային Միությունը դասվում էր մարդկային զարգացման «բարձր» կատեգորիայում։ Դա երրորդ բարձր ցուցանիշն էր [[Արևելյան բլոկ]]ում՝ [[Չեխոսլովակիա]]յից և [[Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն|Արևելյան Գերմանիայից]] հետո և 25-րդը՝ աշխարհի 130 երկրների մեջ<ref>{{Cite journal |urlyear=http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr19901990 |title=Human Development Report 1990 {{!}} Human Development Reports |websiteurl=http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr1990 |year=1990|accessurl-datestatus=18live October 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161019062220/http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr1990 |archive-date=192016 Octoberթ․ հոկտեմբերի 19 2016|urlaccess-statusdate=live2016 թ․ հոկտեմբերի 18 |website=hdr.undp.org}}</ref>։

1991 թվականին ԽՍՀՄ նավթամուղների ընդհանուր երկարությունը կազմում էր 82 000 կմ, իսկ գազամուղները՝ 206 500<ref name="ciacom" />։ Միությունն արտահանում էր նավթ, նավթամթերք, բնական գազ, մետաղներ, փայտ, գյուղատնտեսական ապրանքներ և արդյունաբերական տարբեր ապրանքներ, առաջին հերթին մեքենաներ, սպառազինություն և ռազմական տեխնիկա<ref name="CIA">{{citeCite web |title=Soviet Union – Economy |author=Central Intelligence Agency |year=1992 |websitetitle=TheSoviet WorldUnion Factbook– Economy |url=http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_economy.html |accessurl-datestatus=23dead October 2010|author-link=|archive-url=https://web.archive.org/web/20101005005804/http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_economy.html |archive-date=52010 Octoberթ․ հոկտեմբերի 5 2010|urlaccess-statusdate=dead2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |website=The World Factbook}}</ref>։ 1970-ական և 80-ական թվականներին ԽՍՀՄ-ն հիմնականում ապավինում էր հանածո վառելիքի արտահանմանը՝ կայուն արժույթ վաստակելու համար<ref name="foreign trade" />։ Խորհրդային միության համար վառելիքի արտահանման գագաթնակետը եղել է 1988 թվականը, երբ այդ երկիրն աշխարհում հում նավթի ամենախոշոր արդյունահանողն էր և երկրորդ ամենամեծ մատակարարը՝ զիջելով միայն [[Սաուդյան Արաբիա]]յին<ref>{{citeCite book |author1=Hardt, John Pearce |author2url=Hardt, John Phttps://books.google.com/books?id=IvKF3PKGYAcC |title=Russia's Uncertain Economic Future: With a Comprehensive Subject Index |pageauthor2=233Hardt, John P. |publisher=M.E. Sharpe |year=2003 |url=https://books.google.com/books?id=IvKF3PKGYAcC |isbn=978-0-7656-1208-3 |page=233 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512044209/http://books.google.com/books?id=IvKF3PKGYAcC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։

Խորհրդային Միությունն իր տնտեսության շրջանակներում մեծ ուշադրություն է դարձրել գիտության և տեխնոլոգիայի վրա<ref name="science&technology">{{citeCite web |title=Science and Technology |publisher=Library of Congress Country Studies|url=http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0413%29 |accessurl-datestatus=23dead October 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+su0413%29 |archive-date=42015 Septemberթ․ սեպտեմբերի 4 2015|urlaccess-statusdate=dead2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=Library of Congress Country Studies}}</ref>, սակայն տեխնոլոգիայի ոլորտում խորհրդային ամենանշանակալի հաջողությունը, ինչպես օրինակ [[Սպուտնիկ 1|աշխարհի առաջին արհեստական արբանյակի ստեղծումը]], եղել է զինվորականների պատասխանատվության տակ<ref name="economy">{{citeCite web |title=Economy |publisher=Library of Congress Country Studies|url=http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0009%29 |accessurl-datestatus=23dead October 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+su0009%29 |archive-date=42015 Septemberթ․ սեպտեմբերի 4 2015|urlaccess-statusdate=dead2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=Library of Congress Country Studies}}</ref>։ Լենինը հավատացած էր, որ ԽՍՀՄ-ն չի կարողանա երբևէ շրջանցել զարգացած երկրներին, եթե տեխնոլոգիապես մնա այնպիսին, ինչպիսին կար հիմնադրման ժամանակ։ Խորհրդային իշխանություններն ապացուցեցին իրենց հավատարմությունը Լենինի համոզմունքներին՝ ստեղծելով գիտական կենտրոններ, իրականացնելով հետազոտություններ և զարգացնելով գիտական կազմակերպությունները։ Հետաքրքրական է, որ 1960-ական թվականների սկզբին ԽՍՀՄ-ում քիմիական գիտությունների կին թեկնածուները կազմում էին 60%-ն այն դեպքում, երբ Միացյալ Նահանգներում այդ ցուցանիշը կազմում էր ընդամենը 5%<ref>Rose Eveleth (12 December 2013). [http://www.smithsonianmag.com/smart-news/soviet-russia-had-a-better-record-of-training-women-in-stem-than-america-does-today-180948141/?no-ist Soviet Russia Had a Better Record of Training Women in STEM Than America Does Today] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006112126/http://www.smithsonianmag.com/smart-news/soviet-russia-had-a-better-record-of-training-women-in-stem-than-america-does-today-180948141/?no-ist |date=6 October 2014 }}. ''Smithsonian Institution.'' Retrieved 26 June 2014.</ref>։ 1989 թվականին խորհրդային գիտնականները մի շարք ոլորտներում, ինչպես օրինակ՝ էներգիաների ֆիզիկայում, բժշկության որոշ ոլորտներում, մաթեմատիկայում, եռակցման և ռազմական տեխնոլոգիաների ոլորտում, աշխարհի լավագույն մասնագետների թվում էին։ Ի համեմատություն կապիտալիստական երկրների հետ՝ կոշտ պետական պլանավորման և բյուրոկրատիայի պատճառով, Խորհրդային Միությունը տեխնոլոգիապես թույլ էր քիմիայի, կենսաբանության և համակարգչային տեխնոլոգիաների ոլորտներում։ Խորհրդային կառավարությունն ընդդիմանում և հետապնդում էր [[Գենետիկա|գենետիկներին]] հօգուտ [[Լիսենկոիզմ]]ի. կեղծ գիտական համայնք, որն ընդունելի չէր արտասահմանում և խորհրդային առաջատար գիտնականների կողմից, սակայն աջակցվում էր Ստալինին մերձավոր շրջանակների կողմից։ Իրագործվելով ԽՍՀՄ-ում և [[Չինաստան]]ում՝ այն հանգեցրեց գյուղատնտեսական մշակաբույսերի վերացմանը և ինչպես լայնորեն տարածված տեսակետ կա, նպաստեց [[Չինական մեծ սով]]ին<ref>{{citeCite journal |last1=Offord |title=Stamping Out Science, 1948 |journal=The Scientist |url=https://www.the-scientist.com/foundations/stamping-out-science-1948-68665 |journal=The Scientist}}</ref>։

[[Ռոնալդ Ռեյգան]]ի նախագահության տարիներին [[Սոկրատես (ծրագիր)|Սոկրատես ծրագիրը]] պարզեց, որ Խորհրդային Միությունը զբաղվել է գիտության և տեխնիկայի ձեռքբերմամբ մի եղանակով, որն արմատապես տարբերվում էր ԱՄՆ-ի գործածած մեթոդներից։ ԱՄՆ-ի պարագայում տնտեսական առաջնահերթությունը տեղական հետազոտությունների և մշակումների համար օգտագործվել է որպես գիտության և տեխնիկայի ձեռքբերման միջոց, ինչպես մասնավոր, այնպես էլ հանրային հատվածներում։ Սակայն տեխնոլոգիաների վրա հիմնված պլանավորումն իրականացվել է կենտրոնացված, կառավարությանը միտված եղանակով, ինչն զգալիորեն սահմանափակել է դրա ճկունությունը։ Դրանից օգտվեց ԱՄՆ-ն, որպեսզի խաթարի Խորհրդային միության հզորացմանն ու նպաստի նրա բարեփոխմանը<ref>{{citeCite journal |last=MacFarland |first=Margo |date=1990 թ․ մայիսի 3 |title=Global Tech Strategies Brought to U.S |journal=Washington Technology |date=3 May 1990 |first=Margo |last=MacFarland}}</ref><ref>{{citeCite news |last=Deckert |first=R.A. |lastdate=Deckert1990 թ․ հոկտեմբերի 10 |title=The science of uncovering industrial information |date=10 October 1990 |work=Business Journal of the Treasure Coast}}</ref><ref>{{citeCite news |date=1991 թ․ մարտի 7 |title=U.S. Firms Must Trade Short-Term {{subst:lc:Gains}} for Long-Term {{subst:lc:Technology}} Planning |date=7 March 1991 |work=Inside the Pentagon}}</ref>։

Տրանսպորտը եղել է երկրի տնտեսության կարևորագույն բաղադրիչներից մեկը։ 1920-ական թվականների վերջի և 1930-ականների տնտեսության կենտրոնացումը կամ [[առաջին հնգամյա պլան]]ը նպաստեցին զանգվածային մասշտաբներով ենթակառուցվածքների զարգացմանը, որոնց թվում էր նաև ավիացիոն ճյուղի զարգացումն ու խորհրդային պետական գլխավոր ավիաընկերության՝ [[Աերոֆլոտ]]ի հիմնադրումը<ref>{{citeCite book |author1=Highman, Robert D.S. |author2url=Greenwood, John Thttps://books. |author3google.com/books?id=Hardesty, VoncpynoFM-Jf4C |title=Russian Aviation and Air Power in the Twentieth Century |publisherauthor2=RoutledgeGreenwood, John T. |yearauthor3=1998Hardesty, Von |urlpublisher=https://books.google.com/books?idRoutledge |year=cpynoFM-Jf4C1998 |isbn=978-0-7146-4784-5 |page=134}}</ref>։ ԽՍՀՄ-ն ուներ ցամաքային, ջրային և օդային տրանսպորտի բազմաթիվ տեսակներ<ref name=ciacom />։ Այդուհանդերձ, ոչ պատշաճ պահպանման հետևանքով ցամաքային, ջրային և քաղաքացիական ավիացիոն տրանսպորտը հին էր և տեխնոլոգիապես անհամեմատելի կապիտալիստական երկրների հետ<ref name="twocerofive" />։

Խորհրդային առևտրային նավատորմն աշխարհում ամենամեծերից մեկն էր<ref name="ciacom">{{citeCite web |author=Central Intelligence Agency |year=1991 |title=Soviet Union – Communications |url=http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_communications.html |title=Soviet Union – Communications |author=Central Intelligence Agency |website=The World Factbook |year=1991 |accessurl-date=20 October 2010 |author-linkstatus=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101005005759/http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_communications.html |archive-date=52010 Octoberթ․ 2010հոկտեմբերի 5 |urlaccess-statusdate=dead2010 թ․ հոկտեմբերի 20 |website=The World Factbook}}</ref>։

[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին համաշխարհային]] և [[Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ]]ների ժամանակ (ներառյալ հետպատերազմյան [[Պովոլոժիեի սով (1921-1922)|սովը]]) ավելցուկային մահացությունն ընդհանուր առմամբ կազմում էր 18 մլն մարդ<ref>{{citeCite book |author=Mark Harrison |url=https://books.google.com/books?id=yJcD7_Q_rQ8C&pg=PA167 |title=Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945 |url=https://books.google.com/books?id=yJcD7_Q_rQ8C&pg=PA167 |date=182002 Julyթ․ 2002հուլիսի 18 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-89424-1 |page=167}}</ref>, ևս 10 մլն՝ 1930-ական թվականներին<ref name="1930s" />, իսկ ավելի քան 26 մլն՝ 1941-1945 թվականներին<ref name="Geoffrey A. Hosking 2006 242">{{citeCite book |author=Geoffrey A. Hosking |url=https://archive.org/details/rulersvictimsrus00hosk |title=Rulers and victims: the Russians in the Soviet Union |url=https://archive.org/details/rulersvictimsrus00hosk|url-access=registration |year=2006 |publisher=Harvard University Press |year=2006 |isbn=978-0-674-02178-5 |page=[https://archive.org/details/rulersvictimsrus00hosk/page/242 242] |url-access=registration}}</ref>։ Պատերազմից հետո [[ԽՍՀՄ բնակչություն|Խորհրդային Միության բնակչությունը]] 45-50 միլինով ավելի քիչ էր, քան եթե պատերազմ չլիներ և ժողովրդագրական աճը շարունակվեր։ Բրիտանացի պատմաբան [[Քեթրին Մերիդեյլ]]ի խոսքերով՝ «... այդ ամբողջ ժամանակաշրջանում գրանցված մահերի ընդհանուր թիվը գնահատվում է մոտ 60 միլիոն»<ref>{{citeCite book |author1=Jay Winter |author2=Emmanuel Sivan |title=War and Remembrance in the Twentieth Century |url=https://books.google.com/books?id=ZK2A5x7E8IkC&pg=PA64 |title=War and Remembrance in the Twentieth Century |author2=Emmanuel Sivan |date=2000 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79436-7 |page=64 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/https://books.google.com/books?id=ZK2A5x7E8IkC&pg=PA64 |archive-date=42015 Septemberթ․ սեպտեմբերի 4 2015|url-status=live}}</ref>։

ԽՍՀՄ-ում [[Ծնելիության գործակից|ծնելիության ցուցանիշը]] 1000 բնակչի հաշվարկով 1926 թվականին եղել է 44, իսկ 1974 թվականին նվազել է մինչև 18՝ հիմնականում ուրբանիզացիայի աճի և ամուսնությունների միջին տարիքի բարձրացման պատճառով։ [[Մահացություն|Մահացության]] ցուցանիշը ևս նվազել է. 1000 բնակչի հաշվարկով 1926 թվականին եղել է 23,7, իսկ 1974 թվականին՝ 8,7։ Ընդհանուր առմամբ Անդրկովկասի հարավային հանրապետություններում և Կենտրոնական Ասիայում ծնելիության ցուցանիշները զգալիորեն բարձր էին, քան Խորհրդային Միության հյուսիսային մասում, իսկ որոշ դեպքերում էլ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո էլ ավելի աճեցին։ Այս երևույթը մասամբ բացատրվում է ուրբանիզացիայի ավելի դանդաղ տեմպերով և հարավային երկրներում ավանդաբար ընդունված վաղ ամուսնություններով<ref name="GSE">{{citeCite book |author=Government of the USSR |script-titlepublisher=ru:БольшаяState советскаяCommittee энциклопедияfor Publishing |trans-titleyear=Great Soviet Encyclopaedia1977 |volume=24 |pagelocation=15Moscow |yearpage=197715 |locationlanguage=Moscowru |publisherscript-title=Stateru:Большая Committeeсоветская for Publishingэнциклопедия |language=ru|authortrans-linktitle=Great Soviet Encyclopaedia}}</ref>։ Խորհրդային Միության եվրոպական մասում պտղաբերության գործակիցը նվազեց (երկարատև ժամանակահատվածում) բնակչության բնական վերարտադրության համար անհրաժեշտ ցուցանիշից, իսկ [[Կենտրոնական Ասիա|Խորհրդային Միության կենտրոնաասիական մասում]] շարունակվեց բնակչության աճը՝ (երկարատև ժամանակահատվածում) ապահովելով բնակչության բնական վերարտադրության համար անհրաժեշտից բարձր ցուցանիշներ<ref>{{citeCite book |author=Anderson, Barbara A. |title=Growth and Diversity of the Population of the Soviet Union |volume=510 |pages=155–77 |year=1990 |publisher=Annals of the American Academy of Political and Social Sciences |year=1990 |volume=510 |pages=155–77}}</ref>։

1960-ական թվականների վերջին և 1970-ականներին ԽՍՀՄ-ում նկատվեց մահացության մակարդակի նվազում՝ հատկապես աշխատունակ տղամարդկանց շրջանում՝ հիմնականում Ռուսաստանում և Խորհրդային Միության սլավոնական այլ շրջաններում<ref>{{citeCite book |author1=Vallin, J. |author2=Chesnais, J.C. |title=Recent Developments of Mortality in Europe, English-Speaking Countries and the Soviet Union, 1960–1970 |volumeauthor2=29Chesnais, J.C. |pagespublisher=861–898Population Studies |year=1970 |publishervolume=Population29 Studies|pages=861–898}}</ref>։ 1980-ականների վերջի պաշտոնական տվյալների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ 1970-ական թվականների վերջին և 1980-ական թվականների սկզբին մեծահասակաների շրջանում գրանցված մահացությունների աճը կրկին սկսել է նվազել<ref>{{citeCite book |author=Ryan, Michael |title=Life Expectancy and Mortality Data from the Soviet Union |volume=296 |page=1,513–1515 |date=281988 Mayթ․ 1988մայիսի 28 |work=British Medical Journal |volume=296 |page=1,513–1515}}</ref>։ Մանկական մահացության ցուցանիշն աճել է. 1000 բնակչի հաշվարկով 1970 թվականին եղել է 24,7, իսկ 1974 թվականին աճել է մինչև 27,9<ref>{{citeCite book |author1=Davis, Christopher |author2-link= |author2=Feshbach, Murray |title=Rising Infant Mortality in the USSR in the 1970s |pageauthor2=95Feshbach, Murray |publisher=United States Census Bureau |location=Washington, D.C. |publisherpage=United States Census Bureau95}}</ref>։ Որոշ հետազոտողներ մանկական մահացության ցուցանիշների աճը համարում էին բնակչության առողջության և բուժսպասարկման որակի վատացման հետևանք։ Խորհրդային Միության պետական պաշտոնյաները չէին բացատրում մեծահասակների և երեխաների շրջանում մահացության ցուցանիշների աճի պատճառը, և [[ԽՍՀՄ կառավարություն|խորհրդային իշխանությունները]] շուրջ տասը տարի դադարեցրին հրապարակել մահացության վիճակագրական տվյալները։ Խորհրդային ժողովրդագիրները և առողջապահության ոլորտի մասնագետները չէին կարողանում մինչև 1980-ական թվականների վերջն ընկած մահացության ցուցանիշների աճի մասին ուսումնասիրություններ անել և կարողացան ուսումնասիրությունները շարունակել միայն դրանց հրապարակվելուց հետո<ref>{{citeCite book |author=Krimins, Juris |title=The Changing Mortality Patterns in Latvia, Lithuania and Estonia: Experience of the Past Three Decades |date=3–7 December 1990}} Paper presented at the International Conference on Health, Morbidity and Mortality by Cause of Death in Europe.</ref>։

1917 թվականին Ռուսաստանը դարձավ առաջին [[Մեծ տերություններ|գերտերությունը]], որը կանանց ընտրելու իրավունք շնորհեց<ref>{{citeCite web |last=Figes |first=Orlando |date=2017 թ․ հոկտեմբերի 25 |title=From Tsar to U.S.S.R.: Russia's Chaotic Year of Revolution. |url=https://www.nationalgeographic.com/archaeology-and-history/magazine/2017/09-10/russian-revolution-history-lenin/ |website=National Geographic |publisher=National Geographic Society |accessurl-datestatus=28 March 2019live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190322092654/https://www.nationalgeographic.com/archaeology-and-history/magazine/2017/09-10/russian-revolution-history-lenin/ |archive-date=222019 Marchթ․ 2019մարտի 22 |urlaccess-statusdate=live2019 թ․ մարտի 28 |datewebsite=25National OctoberGeographic 2017|publisher=National Geographic Society}}</ref>։ Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմների ծանր կորուստներից հետո Ռուսաստանում 4:3 հարաբերակցությամբ գերակշռում էին կանայք<ref>{{citeCite web |last=Gao |first=George |title=Why the Former USSR Has Far Fewer Men than Women |url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/08/14/why-the-former-ussr-has-far-fewer-men-than-women/ |website=Pew Research Center |publisher=Pew Research Center |accessurl-datestatus=28 March 2019live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190328231028/https://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/08/14/why-the-former-ussr-has-far-fewer-men-than-women/ |archive-date=282019 Marchթ․ 2019մարտի 28 |urlaccess-statusdate=live2019 թ․ մարտի 28 |website=Pew Research Center |publisher=Pew Research Center}}</ref>։ Ի տարբերություն տվյալ ժամանակաշրջանի այլ գերտերությունների՝ սա նպատեց ռուս հասարակության մեջ կանանց ավելի մեծ դերակատարմանը։

[[Պատկեր:Young Pioneers in Kazakh SSR.jpg|thumb|upright=0.9|[[Լենինի անվան համամիութենական պիոներական կազմակերպություն|Երիտասարդ պիոներներ]]<nowiki/>ը Պիոներների երիտասարդական ճամբարում, Ղազախական ԽՍՀ]]

Խորհրդային Միության [[Լուսավորության ժողովրդական կոմիսար|Լուսավորության առաջին ժողովրդական կոմիսար]] նշանակվեց [[Անատոլի Լունաչարսկի]]ն։ Սկզբնական շրջանում խորհրդային իշխանությունները մեծ ուշադրություն էին դարձնում [[Բնակչության շրջանում անգրագիտության վերացում|անգրագիտության վերացմանը]]։ Խորհրդային դպրոցներում բոլոր ձախ ձեռքով գրող երեխաներին ստիպեցին անցնել աջով գրելուն<ref>А.&nbsp;П.&nbsp;Чуприков, В.&nbsp;Д.&nbsp;Мишиев. // Латеральность населения СССР в конце 70-х и начале 80-х годов. К истории латеральной нейропсихологии и нейропсихиатрии. Хрестоматия. Донецк, 2010, 192 с.</ref><ref name="autogenerated2">А.&nbsp;П.&nbsp;Чуприков, Е.&nbsp;А.&nbsp;Волков. // Мир леворуких. Киев. 2008.</ref><ref>{{citeCite web |urllast=https://www.baltimoresun.com/news/bs-xpm-1998-03-27-1998086130-story.htmlEnglund |first=Will |title=In Russia, left isn't quite right Handedness: The official Moscow line is that lefties are OK, but suspicion of those who are different persists from the old Soviet days. |last=Englund |first=Will |websiteurl=https://www.baltimoresun.com|access/news/bs-date=24xpm-1998-03-27-1998086130-story.html June 2019|archiveurl-datestatus=24dead June 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190624220243/https://www.baltimoresun.com/news/bs-xpm-1998-03-27-1998086130-story.html |urlarchive-statusdate=dead2019 թ․ հունիսի 24 |access-date=2019 թ․ հունիսի 24 |website=baltimoresun.com}}</ref><ref>{{Cite report |url=https://eera-ecer.de/ecer-programmes/conference/21/contribution/38628/ |title=Wrong Hand/Wrong Children: Education of Left Handed Children in the Soviet Union |last1=Daniela |first1=Linda |last1last2=DanielaRubene |first2=Zanda |last2date=Rubene2016 |first3=Daceթ․ օգոստոսի 23 |last3=Medne |first3=Dace |access-date=232019 Augustթ․ 2016հունիսի 24 |website=European Educational Research Association |access-date=24 June 2019}}</ref>։ Բոլոր գրագետ մարդիկ ավտոմատ կերպով դարձան ուսուցիչներ։ Կարճ ժամանակամիջոցում որակը զիջեց քանակին։ 1940 թվականին Ստալինը հայտարարեց, որ անգրագիտությունը վերացվել է։ 1930-ական թվականներին կտրուկ աճեց [[սոցիալական շարժունություն]]ը, որը կապում են կրթության ոլորտում տեղի ունեցած բարեփոխումների հետ<ref>Sheila Fitzpatrick, ''[http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/twentieth-century-european-history/education-and-social-mobility-soviet-union-19211934 Education and Social Mobility in the Soviet Union 1921–1934] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141118133419/http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/twentieth-century-european-history/education-and-social-mobility-soviet-union-19211934 |date=18 November 2014 }}'', Cambridge University Press (16 May 2002), {{ISBN|0-521-89423-9}}</ref>։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո երկրի կրթական համակարգը էականորեն ընդլայնվեց, ինչը հսկայական ազդեցություն ունեցավ։ 1960-ական թվականներին կրթությունը հասանելի էր գրեթե բոլոր երեխաներին, բացառություն էին հեռավոր վայրերում ապրողները։ [[Նիկիտա Խրուշչով]]ը փորձում էր կրթությունն ավելի հասանելի դարձնել՝ երեխաներին հասկացնելով, որ կրթությունը սերտորեն կապված է հասարակության կարիքների հետ։ Կրթությունը նաև կարևոր դեր խաղաց «<nowiki/>[[Նոր խորհրդային մարդ|Նոր մարդու]]<nowiki/>» ձևավորման գործում<ref>{{citeCite book |last=Law |first=David A. |title=Russian Civilization |publisher=Ardent Media |year=1975 |pages=300–1 |url=https://books.google.com/books?id=f3ky9qBavl4C |title=Russian Civilization |publisher=Ardent Media |year=1975 |isbn=978-0-8422-0529-0 |pages=300–1 |access-date=202015 Juneթ․ 2015հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055909/http://books.google.com/books?id=f3ky9qBavl4C&dq |archive-date=122015 Mayթ․ 2015մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ Աշխատունակ քաղաքացիներն աշխատանքի և անվճար [[Մասնագիտական-տեխնիկական կրթություն|մասնագիտական կրթության]] իրավունք ունեին, որն ամրագրված էր Սահմանադրությամբ։

[[Կրթությունը Խորհրդային Միությունում|Կրթական համակարգը]] մեծապես կենտրոնացված էր և համատարած հասանելի էր բոլոր քաղաքացիներին, ինչը [[Կառուցողական գործողություն|դրական]] էր [[Մշակութային հետամնացություն|մշակութապես հետ մնացած]] ազգերից դիմորդների համար։ Առաջատար բուհերում [[Հակասեմականությունը Խորհրդային Միությունում|հակասեմական քաղաքականության]] շրջանակներում [[տոկոսային շեմ]] էր հայտարարված հրեաների համար. վերջիններիս համար ընդունելության քննություններն ավելի խիստ էին<ref>{{citeCite book |editorurl=Mikhail Shifmanhttps://books.google.com/books?id=ho6fMF8ehogC |title=You Failed Your Math Test, Comrade Einstein: Adventures and Misadventures of Young Mathematicians Or Test Your Skills in Almost Recreational Mathematics |publisher=World Scientific |date=2005 |urlpublisher=https://books.google.com/books?id=ho6fMF8ehogCWorld Scientific |isbn=978-981-270-116-9 |editor=Mikhail Shifman}}</ref><ref>{{citeCite journal |author=Edward Frenkel |date=2012 թ․ հոկտեմբեր |title=The Fifth problem: math & anti-Semitism in the Soviet Union |date=October 2012 |journal=The New Criterion |url=http://www.newcriterion.com/articles.cfm/The-Fifth-problem--math---anti-Semitism-in-the-Soviet-Union-7446 |accessurl-datestatus=12live December|journal=The New Criterion 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151207161404/http://www.newcriterion.com/articles.cfm/The-Fifth-problem--math---anti-Semitism-in-the-Soviet-Union-7446 |archive-date=72015 Decemberթ․ դեկտեմբերի 7 2015|urlaccess-status=live|author-linkdate=2015 թ․ դեկտեմբերի 12}}</ref><ref>{{citeCite news |author=Dominic Lawson |date=2011 թ․ հոկտեմբերի 11 |title=More migrants please, especially the clever ones |url=https://www.independent.co.uk/opinion/commentators/dominic-lawson/dominic-lawson-more-migrants-please-especially-the-clever-ones-2368622.html |location=London |work=The Independent |date=11 October 2011 |title=More migrants please, especially the clever ones |author=Dominic Lawson|accessurl-datestatus=14live September 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20120204140558/http://www.independent.co.uk/opinion/commentators/dominic-lawson/dominic-lawson-more-migrants-please-especially-the-clever-ones-2368622.html |archive-date=2012 թ․ փետրվարի 4 February 2012|urlaccess-statusdate=live2017 թ․ սեպտեմբերի 14 |author-linkwork=The Independent |location=London}}</ref><ref>{{citeCite web |author=Andre Geim |titledate=Biographical2010 |publishertitle=Nobelprize.org |date=2010Biographical |url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2010/geim-bio.html |accessurl-datestatus=14live June 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170616114451/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2010/geim-bio.html |archive-date=162017 Juneթ․ հունիսի 16 2017|urlaccess-statusdate=live2017 թ․ հունիսի 14 |author-linkpublisher=Nobelprize.org}}</ref>։ Բրեժնևի կառավարման տարիներին բուհերի բոլոր դիմորդները պետք է տեղեկանք ներկայացնեին տեղական [[Համամիութենական լենինյան կոմունիստական երիտասարդական միություն]]ից<ref>{{citeCite book |last=Shlapentokh |first=Vladimir |url=https://books.google.com/books?id=7VFqqE5995UC |title=Soviet Intellectuals and Political Power: The Post-Stalin Era |page=26 |publisher=I.B. Tauris |year=1990 |url=https://books.google.com/books?id=7VFqqE5995UC |isbn=978-1-85043-284-5 |page=26 |access-date=202015 Juneթ․ 2015հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041316/http://books.google.com/books?id=7VFqqE5995UC&dq |archive-date=122015 Mayթ․ 2015մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ Ըստ 1986 թվականի վիճակագրության՝ ԽՍՀՄ-ում 10 000 բնակչից բուհերում սովորում էր 181 մարդ. ԱՄՆ-ում այդ թիվը 517 էր<ref name="education">{{citeCite book |last=Pejovich |first=Svetozar |url=https://books.google.com/books?id=ocQKHRReKdcC |title=The Economics of Property Rights: Towards a Theory of Comparative Systems |page=130 |year=1990 |publisher=Springer Science+Business Media |urlyear=https://books.google.com/books?id=ocQKHRReKdcC1990 |isbn=978-0-7923-0878-2 |page=130}}</ref>։

Խորհրդային Միությունն էթնիկ առումով բազամազգ երկիր էր. մոտ հարյուր տարբեր էթնիկ խմբեր էին բնակվում ԽՍՀՄ-ում։ 1991 թվականին երկրի բնակչությունը գնահատվում էր 291 մլն։ 1990 թվականի տվյալներով՝ բնակչության մեծամասնությունը [[ռուսներ]] էին (50.78%), որոնց հաջորդում էին [[ուկրաինացիներ]]ը (15.45%), այնուհետև՝ [[ուզբեկներ]]ը (5.84%)<ref name="cia">{{citeCite web |author=Central Intelligence Agency |year=1991 |title=Soviet Union – People |url=http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_people.html |title=Soviet Union – People |author=Central Intelligence Agency |website=The World Factbook |year=1991 |accessurl-date=25 October 2010 |author-linkstatus=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101004135453/http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_people.html |archive-date=42010 Octoberթ․ 2010հոկտեմբերի 4 |urlaccess-statusdate=live2010 թ․ հոկտեմբերի 25 |website=The World Factbook}}</ref>։

ԽՍՀՄ բոլոր քաղաքացիներն ունեին իրենց էթնիկ պատկանելիությունը։ Անձի էթնիկ պատկանելիությունն ընտրում էին նրա ծնողները, երբ լրանում էր երեխայի 16 տարին{{sfn|Comrie|1981|p=2}}։ Եթե ծնողները համաձայնության չէին գալիս, երեխային ավտոմատ կերպով շնորհվում էր հոր էթնիկ պատկանելիությունը։ Մասնակիորեն խորհրդային իշխանությունների վարած քաղաքականության պատճառով՝ որոշ փոքր էթնիկ խմբեր համարվում էին մեծերի մի մասը, ինչպիսիք էին [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանի]] [[մեգրելներ]]ը, որոնք լեզվական առումով կապված էին [[վրացիներ]]ի հետ<ref>{{harvnb|Comrie|1981|p=3}}</ref>։ Որոշ էթնիկ խմբեր իրենց կամքով միաձուլվեցին, մինչդեռ մյուսները ասիմիլացվեցին բռնի ուժով։ Ռուսները, [[բելառուսներ]]ը և ուկրաինացիները, որոնք բոլորն էլ [[արևելյան սլավոններ]] էին և ուղղափառներ, նույն մշակութային, էթնիկ և կրոնական սերտ կապերն ունեին, մինչդեռ մյուս խմբերը՝ ոչ։ Քանի որ միևնույն տարածքում բազում ազգեր էին ապրում, ժամանակի ընթացքում անխուսափելի էին [[Ազգամիջյան բախումները ԽՍՀՄ-ում|ազգամիջյան բախումները]]<ref>{{citeCite web |author=Hosking, Geoffrey |date=2006 թ․ մարտի 13 |title=Rulers and Victims: The Russians in the Soviet Union |url=http://www.historytoday.com/geoffrey-hosking/rulers-and-victims-russians-soviet-union |title=Rulers and Victims: The Russians in the Soviet Union |author=Hosking, Geoffrey |date=13 March 2006 |website=History Today |accessurl-datestatus=25 October 2010live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110501085443/http://www.historytoday.com/geoffrey-hosking/rulers-and-victims-russians-soviet-union |archive-date=12011 Mayթ․ 2011մայիսի 1 |urlaccess-statusdate=live2010 թ․ հոկտեմբերի 25 |website=History Today}} (pay-fee)</ref>։

Հեղափոխությունից հետո բոլոր տարիքային խմբերի մոտ կյանքի միջին ակնկալվող տևողությունը երկարեց։ Որոշ մարդիկ համարում էին, որ այս վիճակագրությամբ սոցիալիստական համակարգը գերազանցում է [[Կապիտալիզմ|կապիտալիստականին]]։ Այս բարեփոխումները շարունակվեցին նաև 1960-ական թվականներին, երբ վիճակագրությունը ցույց տվեց, որ կյանքի ակնկալվող տևողությունը մի փոքր գերազանցում է ԱՄՆ-ի վիճակագրությանը։ Կյանքի ակնկալվող տևողությունը սկսեց իջնել 1970-ական թվականներին՝ հավանաբար [[Ալկոհոլի օգտագործումը Ռուսաստանում|ալկոհոլի չարաշահման]] պատճառով։ Միևնույն ժամանակ սկսեց աճել մանկական մահացության թիվը։ 1974 թվականից հետո կառավարությունը դադարեցրեց հրապարակել մահացությունների վիճակագրությունը։ Այս միտումը մասնակիորեն բացատրվում է երկրի ասիական հատվածում հղիությունների թվի կտրուկ աճով, որտեղ մանկական մահացության ցուցանիշներն ամենաբարձրն էին՝ ի տարբերություն ԽՍՀՄ-ի ավելի զարգացած եվրոպական հատվածի, որտեղ ցուցանիշներն իջնում էին<ref name="SeemingParadox">{{citeCite journal |author=Dinkel, R.H. |year=1990 |title=The Seeming Paradox of Increasing Mortality in a Highly Industrialized Nation: the Example of the Soviet Union |journal=Population Studies |pages=155–77 |year=1990 |volume=39 |issue=1 |pages=155–77 |doi=10.1080/0032472031000141296 |pmid=11611752}}</ref>։

Լինելով Խորհրդային Միության բազում լեզուներից ամենատարածվածը՝ ռուսերենը, որպես «միջազգային հաղորդակցության լեզու», փաստացի դարձավ երկրի պաշտոնական լեզուն, սակայն այդ կարգավիճակը [[դե յուրե]] ստացավ 1990 թվականին<ref>{{citeCite web |date=1990 թ․ ապրիլի 24 |script-title=ru:ЗАКОН СССР ОТ 24 April 1990 О ЯЗЫКАХ НАРОДОВ СССР |publishertrans-title=GovernmentLaw of the SovietUSSR Unionfrom |date=24 April 1990 on languages of the USSR |url=http://legal-ussr.narod.ru/data01/tex10935.htm|trans-title=Law of the USSR from 24 April 1990 on languages of the USSR|accessurl-datestatus=24dead October 2010 |language=ru|archive-url=https://web.archive.org/web/20160508201331/http://legal-ussr.narod.ru/data01/tex10935.htm |archive-date=82016 Mayթ․ մայիսի 8 2016|urlaccess-statusdate=dead2010 թ․ հոկտեմբերի 24 |publisher=Government of the Soviet Union |language=ru}}</ref>։

[[Քրիստոնեություն]]ը և [[իսլամ]]ն ամենաշատ հետևորդներ ունեցող կրոններն էին ԽՍՀՄ-ում<ref name="dailylife">{{citeCite book |author=Eaton, Katherine Bliss |url=https://archive.org/details/dailylifeinsovie00eato |title=Daily life in the Soviet Union |publisher=Greenwood Publishing Group |year=2004 |url=https://archive.org/details/dailylifeinsovie00eato|url-access=registration |isbn=978-0-313-31628-9 |pages=[https://archive.org/details/dailylifeinsovie00eato/page/285 285] and 286 |access-date=202015 Juneթ․ 2015հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref>։ Քրիստոնյաների շրջանում գերակշռում էին [[Արևելյան քրիստոնեություն|արևելյան քրիստոնյաները]], իսկ [[Ռուս Ուղղափառ եկեղեցի|Ռուս ուղղափառ եկեղեցի]]ն ամենամեծ քրիստոնեական կառույցն էր։ Խորհրդային Միության մուսուլմանների 90%-ը [[Սուննի իսլամ|սուննի]] էր, իսկ [[Շիա իսլամ|շիաները]] կենտրոնացած էին [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանական ԽՍՀ]]-ում<ref name="dailylife" />։ Կրոնական փոքր խմբերից էին [[Կաթոլիկ եկեղեցի|կաթոլիկները]], հրեաները, [[Բուդդայականություն|բուդդիստները]] և [[Բողոքականություն|բողոքականները]] (հատկապես [[Բապտիստական եկեղեցի|բապտիստները]] և [[Լյութերականություն|լյութերականները]])<ref name="dailylife" />։

Կրոնական ազդեցությունն ուժեղ էր Ռուսական կայսրությունում։ Ռուս ուղղափառ եկեղեցին վայելում էր միապետության եկեղեցու արտոնյալ կարգավիճակ և պաշտոնապես մասնակցում էր պետական գործառույթներին<ref name="Simkin 2003">{{citeCite book |author=Silvio Ferrari |author2url=Whttps://books. Cole Durham |author3google.com/books?id=Elizabeth A. SewellQEucgny-0k4C |title=Law and religion in post-communist Europe |urlauthor2=https://booksW.google.com/books?id=QEucgny-0k4C Cole Durham |yearauthor3=2003Elizabeth A. Sewell |publisher=Peeters Pub & Booksellers |year=2003 |isbn=978-90-429-1262-5 |page=261}}</ref>։ Խորհրդային Միության կազմավորումից անմիջապես հետո պայքար ծավալվեց Ուղղափառ եկեղեցու դեմ, որին հեղափոխականները համարում էին նախորդ [[իշխող դասակարգ]]ի դաշնակիցը<ref name="Simon 1974, 64-65">{{harvnb|Simon|1974|pp=64–65}}</ref>։

1918 թվականին [[Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ|Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի]] դեկրետը, որը հաստատում էր ՌԽՖՍՀ-ի կազմավորումը որպես աշխարհիկ պետություն, նաև հաստատում էր, որ «արգելվում է կրոնի դասավանդումը բոլոր այն վայրերում, որտեղ ուսուցանվում են հանրակրթական առարկաներ։ Քաղաքացիները կարող են դասավանդել և սովորել կրոն մասնավոր կարգով»<ref name="Simon 1974, 209">{{harvnb|Simon|1974|p=209}}</ref>։ 1929 թվականին ձեռնարկված սահմանափակումների մեջ էին մտնում նաև եկեղեցական մի շարք միջոցառումներ, այդ թվում՝ [[Աստվածաշնչի ուսումնասիրություն (քրիստոնեություն)|Աստվածաշնչի ուսումնասիրման]] համար կազմակերպված հավաքները<ref name="Simon 1974, 64-65" />։ 1920-ական և 1930-ական թվականներին հազարավոր քրիստոնեական և ոչ քրիստոնեական կառույցներ փակվեցին։ 1940 թվականին փակվեց 1917 թվականին գործող եկեղեցիների, սինագոգների և մզկիթների 90%-ը<ref name="Atwood 2001, 311">{{citeCite book |author=Atwood, Craig D. |url=https://archive.org/details/alwaysreformingh0000atwo |title=Always Reforming: A History of Christianity Since 1300 |location=Macon, Georgia |publisher=Mercer University Press |year=2001 |url=https://archive.org/details/alwaysreformingh0000atwo|url-access=registration |isbn=978-0-86554-679-0 |location=Macon, Georgia |page=[https://archive.org/details/alwaysreformingh0000atwo/page/311 311] |access-date=202015 Juneթ․ 2015հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref>։

Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես [[աշխարհիկ պետություն]] էր<ref>{{citeCite web |title=ARTICLE 124. |url=http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/36cons04.html |title=ARTICLE 124. |accessurl-datestatus=4 February 2019live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190102163245/http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/36cons04.html |archive-date=22019 Januaryթ․ 2019հունվարի 2 |urlaccess-statusdate=live2019 թ․ փետրվարի 4}}</ref><ref>{{citeCite web |title=Article 52. |url=http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/77cons02.html |title=Article 52. |accessurl-datestatus=4 February 2019live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190216062245/http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/77cons02.html |archive-date=162019 Februaryթ․ 2019փետրվարի 16 |urlaccess-statusdate=live2019 թ․ փետրվարի 4}}</ref>, բայց [[պետական աթեիզմ]]ի դոկտրինի ներքո «կառավարական ծրագիրը խթանում էր [[Գիտական աթեիզմ|աթեիզմի]] տարածումը»<ref>Religion and the State in Russia and China: Suppression, Survival, and Revival, by Christopher Marsh, page 47. Continuum International Publishing Group, 2011.</ref><ref>Inside Central Asia: A Political and Cultural History, by Dilip Hiro. Penguin, 2009.</ref><ref name="Adappur2000">{{citeCite book |last=Adappur |first=Abraham |url=https://books.google.com/books?id=44DYAAAAMAAJ |title=Religion and the Cultural Crisis in India and the West |urlpublisher=https://books.google.com/books?id=44DYAAAAMAAJ|access-date=14Intercultural July 2016Publications |year=2000 |publisher=Intercultural Publications |isbn=978-81-85574-47-9 |quote=Forced Conversion under Atheistic Regimes: It might be added that the most modern example of forced "conversions" came not from any theocratic state, but from a professedly atheist government – that of the Soviet Union under the Communists. |access-date=2016 թ․ հուլիսի 14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314065732/https://books.google.com/books?id=44DYAAAAMAAJ |archive-date=142017 Marchթ․ մարտի 14 2017|url-status=live}}</ref>։ Կառավարությունը կրոնները թիրախավորում էր՝ ելնելով պետական շահերից և թեև կազմակերպված կրոնների մեծ մասը երբեք անօրինական չճանաչվեցին, կրոնական կառույցների սեփականությունը բռնագրավվում էր, հավատացյալները՝ հալածվում, իսկ կրոնը ծաղրի ենթարկվում, մինչդեռ դպրոցներում քարոզվում էր աթեիզմը<ref>USGOV1</ref>։ Քարոզչական արշավն ուժեղացնելու նպատակով 1925 թվականին կառավարությունը ստեղծեց [[Մարտնչող անաստվածների միություն]]ը<ref>Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p.494"</ref>։ Թեև կրոնական հավատքի արտահայտումը ուղղակիորեն արգելված չէր, պաշտոնական կառույցներն ու զանգվածային լրատվամիջոցները խարանում էին այդ երևույթը. որոշակի մասնագիտությունների տեր անձանց համար հավատքի ազատ արտահայտումն ընդհանուր առմամբ անընդունելի էր համարվում։ Դրանք ուսուցիչներն էին, պետական ապարատը, զինվորականները։ Ստալինի իշխանության գլուխ գալուց հետո սաստկացան ուղղափառ եկեղեցու հետապնդումները, սակայն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կառավարությունն աջակցում էր դրա վերածննդին, խորհրդային իշխանությունները ձգտում էին ավելի շատ վերահսկել Ռուս ուղղափառ եկեղեցուն, քան ոչնչացնել այն։ Խորհրդային իշխանության առաջին հինգ տարիներին բոլշևիկները մահապատժի ենթարկեցին 28 ռուս ուղղափառ եպիսկոպոսի և գրեթե 1200 ռուս ուղղափառ քահանայի, շատերին էլ ձերբակալեցին կամ արտաքսեցին։ Հավատացյալներին հետապնդում էին և հալածում։ Մի շարք ճեմարաններ փակվեցին, իսկ կրոնական հրապարակումներից շատերն արգելվեցին։ Նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը գործող 54 000 եկեղեցուց 1941 թվականին միայն մոտ 500-ն էր գործում։

Համոզված լինելով, որ կրոնական [[հակասովետականություն]]ն անցյալում է, ինչպես նաև մոտալուտ պատերազմի սպառնալիքի ներքո՝ ստալինյան ռեժիմը 1930-ական թվականների վերջին սկսեց ավելի մեղմ կրոնական քաղաքականություն վարել<ref name="Janz 1998, 38-39">{{harvnb|Janz|1998|pp=38–39}}</ref>։ Խորհրդային կրոնական կառույցների մեծ մասը համախմբվեց՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ռազմական գործողություններին աջակցելու նպատակով։ Գերմանիայի ներխուժումից հետո եկեղեցիները կրկին բացվեցին։ [[Մոսկվա ռադիոկայան|«Մոսկվա» ռադիոկայան]]ով սկսեց հեռարձակվել կրոնական ժամ, իսկ 1943 թվականին կայացավ Ստալինի և Ուղղափառ եկեղեցու պատրիարք [[Սերգեոս (Մոսկվայի պատրիարք)|Սերգեոսի]] պատմական հանդիպումը։ Ստալինը վայելում էր ԽՍՀՄ-ի հավատացյալների մեծամասնության աջակցությունը՝ նույնիսկ 1980-ական թվականների վերջում<ref name="Janz 1998, 38-39" />։ Այդ ժամանակաշրջանում բոլոր կրոնական խմբերի ներկայացուցիչների շրջանում նկատվում էր կրոնական ակտիվության աճի միտում<ref name="Ro'i 1995, 263">{{citeCite book |author=Ro'i, Yaacov |url=https://books.google.com/books?id=bJBH5pxzSyMC |title=Jews and Jewish Life in Russia and the Soviet Union |location=London |publisher=Frank Cass |year=1995 |url=https://books.google.com/books?id=bJBH5pxzSyMC |isbn=978-0-7146-4619-0 |location=London |page=263 |access-date=202015 Juneթ․ հունիսի 20 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055620/http://books.google.com/books?id=bJBH5pxzSyMC |archive-date=122015 Mayթ․ մայիսի 12 2015|url-status=live}}</ref>։

[[պատկեր:World War II military deaths in Europe by theater and by year.png|thumb|300px|[[Եվրոպա]]յում [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի կորուստներ]]ն ըստ ռազմաճակատների և տարիների։ Նացիստական Գերմանիան իր պատերազմական կորուստների 80%-ը տվել է [[Հայրենական մեծ պատերազմ|Արևելյան ռազմաճակատում]]<ref>{{citeCite book |last=Duiker |first=William J. |title=Contemporary World History|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Gd0bCgAAQBAJ&pg=PT159 |editionpublisher=sixthCengage Learning |year=2015 |publisher=Cengage Learning |isbn=978-1-285-44790-2 |edition=sixth |page=138 |chapter=The Crisis Deepens: The Outbreak of World War II |chapter-url=https://books.google.com/books?id=Gd0bCgAAQBAJ&pg=PT159}}</ref>։]]

ԽՍՀՄ ժառանգությունը շարունակում է մնալ վիճելի թեմա։ ԽՍՀՄ-ի նման [[կոմունիստական երկիր|կոմունիստական երկրի]] սոցիալ-տնտեսական բնույթը, հատկապես Ստալինի ղեկավարման շրջանում, բազմաթիվ բանավեճերի թեմա է դարձել՝ իր ձևով բնորոշվելով հետևյալ եզրույթներով՝ [[բյուրոկրատական կոլեկտիվիզմ]], [[պետական կապիտալիզմ]], [[պետական սոցիալիզմ]]։ Ոմանք էլ այն ուղղակի կոչում են արտադրության միանգամայն յուրահատուկ եղանակ<ref>Sandle, Mark (1999). ''A Short History of Soviet Socialism''. London: UCL Press. pp. 265–266. {{doi|10.4324/9780203500279}}. {{ISBN|978-1-85728-355-6}}</ref>։ ԽՍՀՄ-ն երկար ժամանակ իրականացրել է մեծաթիվ քաղաքականություններ, ընդ որում՝ տարբեր առաջնորդներ վարել են միմյանցից տարբերվող և երբեմն վիճարկելի քաղաքականություններ։ Խորհրդային միության նկատմամբ ոմանք ունեն դրական վերաբերմունք, մինչդեռ մյուսները քննադատաբար են մոտենում այդ երկրին՝ այն անվանելով ռեպրեսիվ [[օլիգարխիա]]<ref>{{Cite journal |last=Wesson |first=Robert G. |date=1972 թ․ հունիսի 26 |title=The USSR: Oligarchy or Dictatorship? |url=https://www.cambridge.org/core/journals/slavic-review/article/ussr-oligarchy-or-dictatorship/F1160FECB8F85CC44E9765233D6BF16E |title=The USSR: Oligarchy or Dictatorship? |first=Robert G. |last=Wesson |date=26 June 1972 |journal=Slavic Review |volume=31 |issue=2 |pages=314–322 |via=Cambridge University Press |doi=10.2307/2494336 |jstor=2494336 |via=Cambridge University Press}}</ref>։ ԽՍՀՄ վերաբերյալ կարծիքները խառն են և բարդ ու փոփոխությունների են ենթարկվել ժամանակի ընթացքում։ Տարբեր սերունդներ ունեն տարբեր կարծիքներ այդ երկրի վերաբերյալ։ Բացի այդ, տարբեր են կարծիքները դրա պատմության առանձին ժամանակաշրջանների վերաբերյալ<ref>{{citeCite journal |urllast=https://www.researchgate.net/publication/232446718Tetlock |journalfirst=JournalPhilip of Personality and Social PsychologyE. |date=December 1985 |volume=49թ․ |issue=6 |pages=1565–85դեկտեմբեր |title=Integrative Complexity of American and Soviet Foreign Policy Rhetoric: A Time Series Analysis |firsturl=Philip Ehttps://www.researchgate.net/publication/232446718 |lastjournal=TetlockJournal of Personality and Social Psychology |volume=49 |issue=6 |pages=1565–85 |doi=10.1037/0022-3514.49.6.1565}}</ref>։ Ձախերը հիմնականում տարբեր տեսակետներ ունեն ԽՍՀՄ-ի վերաբերյալ։ Նրանցից ոմանք, օրինակ անարխիստները և [[լիբերտար սոցիալիստներ]]ը, կիսում են այն տեսակետը, որ երկիրը հնարավորություն չէր տալիս աշխատավորներին վերահսկողություն ունենալ արտադրության միջոցների վրա, ինչի պատճառը կենտրոնացված օլիգարխիան էր։ Մյուսներն առավել դրական վերաբերմունքն ունեին [[բոլշևիկներ]]ի վարած քաղաքականությունների և [[Վլադիմիր Լենին]]ի վերաբերյալ։ Բազմաթիվ [[հակաստալինական ձախեր]], ինչպես օրինակ անարխիստները, քննադատական վերաբերմունք ունեին խորհրդային ավտորիտարիզմի և բռնաճնշումների վերաբերյալ։ Քննադատության մեծ մասն ուղղված էր Խորհրդային Միությունում տեղի ունեցած ջարդերին, կենտրոնացված հիերարխիային և զանգվածային քաղաքական բռնաճնշումներին, ինչպես նաև կառավարության քննադատների և քաղաքական այլախոհների, այդ թվում՝ ձախերի նկատմամբ բռնությանը։ Քննադատները նաև շեշտադրումը դնում են աշխատավորական որևէ նշանակալի կոոպերատիվի կամ աշխատավորների ազատությունների ապահովման պետության անկարողության, ինչպես նաև կոռուպցիայի և խորհրդային բռնապետական բնույթի վրա<ref name="auto1">{{citeCite web |title=Download Limit Exceeded |url=https://citeseerx.ist.psu.edu/messages/downloadsexceeded.html |title=Download Limit Exceeded |website=citeseerx.ist.psu.edu}}</ref>։

Բազմաթիվ ռուսաստանցիներ և հետխորհրդային տարածաշրջանի մարդկանց մեծ մասը, որոնք նախկինում բնակվել են ԽՍՀՄ-ում, երանությամբ են հիշում այդ ժամանակները՝ թվարկելով խորհրդային ժամանակաշրջանում կառուցված ենթակառուցվածքները՝ ընդգծելով զբաղվածության, գրագիտության բարձր մակարդակները, համեմատական բարեկեցությունը և ԽՍՀՄ-ում ընդունված ազգային բազմակարծությունն ու քաղաքական կայունությունը։ [[Ռուսական հեղափոխություն]]ը ևս դիտարկվում է դրական լույսի ներքո, ինչպես [[Վլադիմիր Լենին|Լենինի]], [[Նիկիտա Խրուշչով]]ի ու ԽՍՀՄ վերջին տարիների կառավարումը։ Բայց կան նաև մարդիկ, որոնք դրական են արտահայտվում [[Իոսիֆ Ստալին|Ստալինի]] կառավարման տարիների մասին<ref>{{citeCite news |last=Arkhipov |first=Ilya |date=162019 Aprilթ․ 2019ապրիլի 16 |title=Russian Support for Stalin Surges to Record High, Poll Says |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-04-16/russian-support-for-soviet-tyrant-stalin-hits-record-poll-shows |work=Bloomberg |access-date=82020 Octoberթ․ 2020հոկտեմբերի 8 |work=Bloomberg}}</ref>։ Օրինակ, [[Հայաստան]]ում հարցվածների միայն 12%-ն է պատասխանել, որ ԽՍՀՄ փլուզումը լավ էր, մինչդեռ 66%-ը հակառակն է պնդել։ Կամ օրինակ [[Ղրղզստան]]ում հարցվածների 16%-ն է նշել, որ ԽՍՀՄ փլուզումը ճիշտ էր, մինչդեռ 61%-ը հակառակն է պնդել<ref>{{citeCite web |date=2013 թ․ դեկտեմբերի 19 |title=Former Soviet Countries See More Harm From Breakup |date=19 December 2013 |url=https://news.gallup.com/poll/166538/former-soviet-countries-harm-breakup.aspx |publisher=Gallup |access-date=192013 Decemberթ․ 2013դեկտեմբերի 19 |publisher=Gallup}}</ref>։ 2018 թվականին «Rating» սոցիոլոգիական խմբի իրականացրած հարցման համաձայն՝ Ուկրաինայի քաղաքացիների 47%-ը դրական վերաբերմունք է ունեցել խորհրդային առաջնորդ [[Լեոնիդ Բրեժնև]]ի հանդեպ, որը ԽՍՀՄ-ն ղեկավարել է 1964-1982 թվականներին<ref>{{citeCite news |date=2018 թ․ նոյեմբերի 20 |title=Survey shows Ukrainians most negatively regard Stalin, Lenin and Gorbachev |url=https://www.kyivpost.com/ukraine-politics/survey-shows-ukrainians-most-negatively-regard-stalin-lenin-and-gorbachev.html |work=Kyiv Post |date=20 November 2018}}</ref>։ 2021 թվականի «Levada Center»-ի կողմից իրականացված հարցման համաձայն՝ ռուսաստանցիների 49%-ը նախընտրում է ԽՍՀՄ քաղաքական համակարգը, մինչդեռ 18%-ը` ներկայիս քաղաքական համակարգը, իսկ միայն 16%-ն է նախընտրում Արևմտյան ժողովրդավարությունը։ Նույն հարցման շրջանակներում՝ հարցվածների 62%-ը նախընտրում է կենտրոնական պլանավորման խորհրդային համակարգը և միայն 24%-ը՝ շուկայական տնտեսության համակարգը<ref>{{Cite web |date=November 2021 թ․ նոյեմբեր |title=What Should Russia be in the View of Russians? |url=https://www.levada.ru/2021/09/10/kakoj-dolzhna-byt-rossiya-v-predstavlenii-rossiyan/ |access-date=42022 Marchթ․ 2022մարտի 4 |website=Levada Center}}</ref>։ ԽՍՀՄ տարիների վերաբերյալ նոստալգիան հիմնականում պայմանավորված է հետխորհրդային կառավարությունների ձախողումներով, որոնց թվում են օրինակ իշխանությունների՝ օլիգարխների ազդեցության տակ գտնվելը, կոռուպցիան և խորհրդային փլուզումից հետո չվերակառուցված ենթակառուցվածքները, ինչպես նաև կազմակերպված հանցավորության աճն ու գերակայությունը<ref>{{citeCite journal |urllast=https://faculty.fordham.edu/onikolayenko/Nikolayenko%20ComPostCom2008.pdf |first=Olena |date=2008 թ․ հունիս |title=Contextual effects on historical memory: Soviet nostalgia among post-Soviet adolescents |first=Olena |lasturl=https://faculty.fordham.edu/onikolayenko/Nikolayenko%20ComPostCom2008.pdf |journal=Communist and Post-Communist Studies |publisher=Elsevier Ltd |volume=41 |issue=2 |date=June 2008 |pages=243–259 |publisher=Elsevier Ltd |doi=10.1016/j.postcomstud.2008.03.001}}</ref>։

[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի տարիները՝ 1941-1945 թվականները, Ռուսաստանում մինչ օրս հայտնի են «[[Հայրենական մեծ պատերազմ]]» անունով։ Պատերազմի թեմայով նկարահանվել են բազմաթիվ թեմաներ, գրվել գրքեր, ստեղծվել արվեստի գործեր։ Դպրոցներում այն անցնում են խորությամբ, իսկ զանգվածային լրատվամիջոցները պարբերաբար անդրադառնում են այդ թեմային։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ռազմական և քաղաքացիական բազմաթիվ կորուստների պատճառով է, որ մայիսի 9-ը՝ [[Հաղթանակի օր]]ը, [[Ռուսաստան]]ում հանդիսանում է ամենակարևոր և էմոցիոնալ օրերից ու տոներից մեկը<ref>{{citeCite web |last1=Ločmele |first1=K. |last2=Procevska |first2=O. |last3=Zelče |first3=V. |year=2011 |editor-last=Muižnieks |editor-first=Nils |title=Celebrations, Commemorative Dates and Related Rituals: Soviet Experience, its Transformation and Contemporary Victory Day Celebrations in Russia and Latvia |editor-last=Muižnieks |editor-first= Nils |editor-link= |work=The Geopolitics of History in Latvian-Russian Relations |location=Riga |publisher=Academic Press of the University of Latvia |url=https://www.szf.lu.lv/fileadmin/user_upload/szf_faili/Petnieciba/sppi/lat_un_starp/The%20Geopolitics%20of%20History%20in%20Latvian-Russian%20Relations.pdf |work=The Geopolitics of History in Latvian-Russian Relations |publisher=Academic Press of the University of Latvia |location=Riga}}</ref>։

Հետխորհրդային որոշ հանրապետություններում գերակշիռը ԽՍՀՄ վերաբերյալ բացասական կարծիքն է, թեև այս հարցի վերաբերյալ միասնական դիրքորոշում չկա։ Մեծամասամբ պայմանավորված [[Հոլոդոմոր]]ով՝ էթնիկ [[ուկրաինացիներ]]ը բացասական վերաբերմունք ունեն Խորհրդային միության վերաբերյալ<ref>{{Cite thesis |urllast=http://lup.lub.lu.se/record/25786Dietsch |first=Johan |title=Making Sense of Suffering : Holocaust and Holodomor in Ukrainian Historical Culture |firstdate=Johan2006 |last=Dietschթ․ հոկտեմբերի 26 |datetype=26 October 2006thesis/docmono |publisher=Lund University |typeurl=thesishttp:/docmono/lup.lub.lu.se/record/25786 |via=lup.lub.lu.se}}</ref>։ Փոխարենը ռուսախոս ուկրաինացիները, որոնք բնակվում են երկրի հարավային և արևելյան շրջաններում, դրական վերաբերմունք ունեն ԽՍՀՄ նկատմամբ։ Ներքին հակամարտություններ ունեցող որոշ երկրներում ևս առկա է ԽՍՀՄ տարիների վերաբերյալ նոստալգիա, հատկապես հետխորհրդային հակամարտությունների գոտիներից փախստականների մոտ, որոնք ստիպողաբար լքել են իրենց տները և տեղահանվել։ Այդ նոստալգիան ոչ այնքան երկրի կամ նրա քաղաքականության նկատմամբ հիացմունքն է, որքան սեփական տուն վերադառնալու և աղքատության մեջ չապրելու ձգտումը։ Հետխորհրդային հանրապետություններում ռուսական որոշ անկլավներ, ինչպես օրինակ, [[Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետություն]]ը, ընդհանուր առմամբ դրական հիշողություններ ունեն ԽՍՀՄ-ի վերաբերյալ<ref>{{Cite thesis |urllast=https://wwwZinchenko |first=A.elibrary V.ru/item.asp?id=5289947 |title=Nostalgia and discontinuity of life: A multiple case study of older ex-Soviet refugees seeking psychotherapeutic help for immigration-related problems. |typedate=PhD2003 |first=A.թ․ V.հոկտեմբերի |last=Zinchenko26 |access-date=262022 Octoberթ․ 2003մարտի 27 |pagestype=1PhD |viaurl=eLibraryhttps://www.elibrary.ru/item.asp?id=5289947 |access-datepages=27 March 20221 |archive-date=242022 Aprilթ․ 2022ապրիլի 24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220424221600/https://www.elibrary.ru/item.asp?id=5289947 |dead-url-status=yesdead |via=eLibrary.ru}}</ref>։

ԽՍՀՄ վերաբերյալ ձախերի տեսակետները բարդ են։ Մինչ որոշ ձախեր ԽՍՀՄ-ն համարում են պետական կապիտալիզմի օրինակ կամ օլիգարխիկ պետություն, մյուսները հիանում են [[Վլադիմիր Լենին]]ով և [[Ռուսական հեղափոխություն|Ռուսական հեղափոխությամբ]]<ref>{{citeCite journal |journallast1=History of Economics Review |title='State Capitalism' in the Soviet UnionHoward |first1=M.C. |last1last2=HowardKing |first2=J.E. |last2year=King2001 |title='State Capitalism' in the Soviet Union |url=https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.691.8154&rep=rep1&type=pdf |doijournal=10.1080/10370196.2001.11733360History of Economics Review |volume=34 |year=2001 |issue=1 |pages=110–126 |citeseerx=10.1.1.691.8154 |doi=10.1080/10370196.2001.11733360 |s2cid=42809979 |via=CiteSeer}}</ref>։

Անարխիստական կազմակերպությունները և միությունները արգելվել են նաև [[Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմ]]ի ժամանակ՝ խորհրդային կառավարության պատվերով, երբ իշխանությունը գտնվում էր հանրապետականների կառավարության ձեռքում։ Դրա պատճառով անարխիստները, որպես կանոն, մեծ հակակրանք ունեն ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ<ref>{{citeCite book |titlelast=ABC of Anarchism|orig-year=1942Berkman |first=Alexander |last=Berkman |url=http://assets.zinedistro.org/zines/pdfs/116.pdf |title=ABC of Anarchism |publisher=Freedom Press |year=2006 |isbn=0-900384-03-4 |via=Zine Distro |orig-year=1942}}</ref>։

1980-ական թվականների երկրորդ կեսին Գորբաչովի «[[Վերակառուցում (ԽՍՀՄ)|վերակառուցման]]» և «[[գլասնոստ]]ի» քաղաքականությունը զգալիորեն ընդլայնեց [[խոսքի ազատություն]]ն ամբողջ երկրում<ref>{{citeCite encyclopedia |title=Gorbachev, Mikhail |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/eb/article-9037405%26gt |access-date=22017 Octoberթ․ դեկտեմբերի 1 |date=2007 թ․ հոկտեմբերի 2 |archive-url=httphttps://web.archive.org/web/20240220144006/https://www.britannica.com/ebbiography/articleMikhail-9037405&gtGorbachev |archive-date=2024 թ․ փետրվարի 20 |quotation="Under his new policy of glasnost ("openness"), a major cultural thaw took place: freedoms of expression and of information were significantly expanded; the press and broadcasting were allowed unprecedented candor in their reportage and criticism; and the country's legacy of Stalinist totalitarian rule was eventually completely repudiated by the government."|access-date=1 December 2017}}{{dead link|date=March 2018 |bot=InternetArchiveBot |fixurl-attemptedstatus=yes dead}}</ref>։

Հեռուստաֆիլմերի խոշոր արտադրողներից էին Մոսֆիլմը, Լենֆիլմը, Բելառուսֆիլմը, Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիան և [[«Էկրան» ստեղծագործական միավորում]]ը<ref>[https://how-to-all.com/значение:экран Кино: Энциклопедический словарь (изд. 1987), ст. «Экран»]</ref>։ 1980-ական թվականներից Օդեսայի կինոստուդիան սկսեց ավելի շատ հեռուստաֆիլմեր արտադրել։ Կենտրոնական հեռուստատեսության գրական-դրամատիկական ծրագրերի գլխավոր խմբագրությունը և Կենտրոնական հեռուստատեսության մանկական և պատանեկան ֆիլմերի գլխավոր խմբագրությունը գեղարվեստական ֆիլմերը նկարահանում էին մագնիսական ժապավենով<ref>[http://biblioteka.teatr-obraz.ru/node/23778 Энциклопедия кино, ст. «Телевизионное кино»]</ref>։ Գեղարվեստական հեռուստաֆիլմերի մի մասն արտադրում էին Մ. Գորկու անվան մանկական և պատանեկան ֆիլմերի կենտրոնական ստուդիան, տեղական կինոստուդիաներից Սվերդլովսկի կինոստուդիան, Ռիգայի կինոստուդիան, Վրացֆիլմ կինոստուդիան, Տաջիկֆիլմ կինոստուդիան և այլն, տեղական հեռուստաստուդիաներից Լենինգրադի, Օրջոնիկիձեի, Կիևի հեռուստաստուդիաները։ Մուլտիպլիկացիոն հեռուստաֆիլմերի խոշոր արտադրողն էր<ref>[{{Cite web |title=О присуждении государственных и Ленинских премий в 1985-86 гг. |url=http://biblioclub.ru/index.php?page=dict&termin=768302 О|url-status=dead присуждении|archive-url=https://web.archive.org/web/20210417031030/http://biblioclub.ru/index.php?page=dict&termin=768302 государственных|archive-date=2021 иթ․ Ленинскихապրիլի премий17 в 1985|access-86date=2022 гг.]թ․ մարտի 24}}</ref><ref>[http://tvp.netcollect.ru/tvps/1978__2-8_janvarja.pdf Программа передач на 3-8 января 1977 года]</ref> «Էկրան» ստեղծագործական միավորումը։ Մուլտիպլիկացիոն հեռուստաֆիլմերի մի մասն արտադրում էին տեղական կինոստուդիաները՝ Սվերդլովսկի կինոստուդիան, Կիևի գիտահանրամատչելի ֆիլմերի ստուդիան, Բելառուսֆիլմը, Հայֆիլմը, Ուզբեկֆիլմը, իսկ հեռուստաստուդիաներից՝ Կույբիշևի, Սարատովի, Վոլգոգրադի, Սվերդլովսկի և Պերմի հեռուստաստուդիաները<ref>[https://cyberleninka.ru/article/n/spetsifika-razvitiya-iformirovanie-osobennostey-otechestvennoy-animatsionnoy-industrii-v-kontekste-kontseptsii-detstva СПЕЦИФИКА РАЗВИТИЯ ИФОРМИРОВАНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ АНИМАЦИОННОЙ ИНДУСТРИИ В КОНТЕКСТЕ КОНЦЕПЦИИ ДЕТСТВА]</ref><ref>[https://books.google.ru/books?id=ZJ4QDAAAQBAJ&pg=PT9&lpg=PT9&dq=Телевизионная+анимация&source=bl&ots=SQf_8AC_zn&sig=ACfU3U09izUBjTI2dSit9ToIqLxc3Ec-YQ&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjGi7yZ9_HkAhUElYsKHbEKBscQ6AEwEnoECAkQAQ#v=onepage&q=%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F&f=false История пермской анимации]</ref>։

Առաջին խորհրդային ձայնային ֆիլմը 1931 թվականին նկարահանված «[[Կյանքի ուղեգիր]]» ֆիլմն էր, առաջին գունավոր աշխատանքը 1930 թվականի «Աշխատանքի տոն» ֆիլմն էր<ref>{{citeCite web |title=Документальное кино в СССР |url=http://2011.russiancinema.ru/index.php?dept_id=15&e_dept_id=6&text_element_id=35 |publisherurl-status=[http://2011.russiancinema.ru/ Энциклопедия отечественногоdead кино]|language=ru|accessdate=2017-02-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170219184031/http://2011.russiancinema.ru/index.php?dept_id=15&e_dept_id=6&text_element_id=35 |archivedate=2017-02- թ․ փետրվարի 19 |deadlinkaccessdate=yes2017 թ․ փետրվարի 18 |publisher=[http://2011.russiancinema.ru/ Энциклопедия отечественного кино] |language=ru}}</ref>, իսկ առաջին գունավոր գեղարվեստական ֆիլմը՝ «[[Գրունյա Կորնակովա]]» (1936 թ.) <ref>{{Статья|автор=НиколайՌուսերեն Майоров|заглавие=Цветհոդված советского кино|ссылка=http://www.kinozapiski.ru/ru/article/sendvalues/1299/ |языкавтор=Николай Майоров |изданиезаглавие=КиноведческиеЦвет советского кино записки|тип=|год=2011 |месяц=|число=|томиздание=Киноведческие записки |номер=98 |страницы=196—209|issn=}}</ref>։

Սկսած 1959 թվականից՝ յուրաքանչյուր երկու տարին մեկ անգամ սկսեց անցկացվել [[Մոսկվայի միջազգային կինոփառատոն]]ը, իսկ արդեն 1972 թվականին կինոփառատոնին տրվեց բարձրագույն А դասը։

| Վերնագիր = <small>ԽՍՀՄ ամենախոշոր գրահրատարակչությունները<br>1980 թվական, մլն տպագիր թերթ</small><ref>{{книгаՌուսերեն գիրք |заглавие=Печать СССР в 1980 году: Статистический сборник |ответственный=Всесоюзная книжная палата |год=1981 |место=М. |издательство=Финансы и статистика |годстраницы=1981130—139 |страниц=255|страницы=130—139}}</ref>

Ռադիոեթերն սկսել է հեռարձակվել 1924 թվականից<ref>{{Cite web |title=Музей телевидения и радио в интернете - События и даты |url=http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1924&d_to=1&m_to=1&year1_to=1925&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E|title=Музей телевидения и радио в интернете - События и даты|publisher=www.tvmuseum.ru|accessdate=2018url-02-28|archive-datestatus=2018-03-01dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180301061501/http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1924&d_to=1&m_to=1&year1_to=1925&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E |deadarchive-urldate=yes2018 թ․ մարտի 1 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |publisher=www.tvmuseum.ru}}</ref>։ Համամիութենական ռադիոն հեռարձակում էր 12 ծրագիր, որոնցից ութը նախատեսված էր երկրի հեռավոր մասերի համար։ Առաջին ծրագիրը համամիութենական էր, տեղեկատվական, հանրային-քաղաքական և գեղարվեստական, երկրի հեռավոր հատվածների համար ուներ չորս հաճախականություն, «[[Մայակ (ռադիոկայան)|Մայակ]]»-ը՝ համամիութենական էր, տեղեկատվական-երաժշտական (1964 թվականից<ref>{{Cite web|url=http://evartist.narod.ru/text14/68.htm |title=Позывные тревог и надежд: «Маяк» 40 лет в эфире |subtitleurl=Оглавлениеhttp://evartist.narod.ru/text14/68.htm |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |publisher=evArtist: Авторский проект Екатерины Алеевой|accessdate=2018-02-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://evartist.narod.ru/text14/70.htm |title=Позывные тревог и надежд: «Маяк» 40 лет в эфире |subtitleurl=Главаhttp://evartist.narod.ru/text14/70.htm |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 1|publisher=evArtist: Авторский проект Екатерины Алеевой|accessdate=2018-02-28}}</ref>), հեռարձակվում էր 1929 թվականից, երրորդ ծրագիրը համամիութենական էր (1982 թվականից), գրական-երաժշտական, ուներ չորս հաճախականություն, որոնք նախատեսված էին երկրի հեռավոր հատվածների համար, հեռարձակվում էր 1947 թվականից<ref>[http://www.tvmuseum.ru/search.asp?a=1&cat_ob_no=17&ob_no=17&pg=13&order_by=c.e_docdate%20desc События и даты]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>, իսկ չորրորդ ծրագիրը՝ երաժշտական էր, հեռարձակվում էր 1960 թվականից<ref>{{Cite web |title=Музей телевидения и радио в интернете - События и даты |url=http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1959&d_to=1&m_to=1&year1_to=1961&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E|title=Музей телевидения и радио в интернете - События и даты|publisher=www.tvmuseum.ru|accessdate=2018url-02-28|archive-datestatus=2018-03-02dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180302001431/http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1959&d_to=1&m_to=1&year1_to=1961&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E |deadarchive-urldate=yes2018 թ․ մարտի 2 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |publisher=www.tvmuseum.ru}}</ref>։

[[Համամիութենական ռադիո]]ծրագրերի նախապատրաստական աշխատանքները կատարում էին Ռադիոհեռարձակման և ձայնագրման պետական տունը և Համամիութենական ռադիոյի թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները (տեղեկատվության, քարոզչության, գրական-դրամատիկական ռադիոհեռարձակման, երաժշտական ռադիոհեռարձակման, երեխաների համար ռադիոհեռարձակման, երիտասարդների համար ռադիոհեռարձակման, Մոսկվայի համար ռադիոհաղորդումների, Մոսկվայի մարզի համար ռադիոհաղորդումների, սպորտային ծրագրերի), իսկ ծրագրերի համակարգումն ու թողարկումը՝ Համամիութենական ռադիոյի ծրագրերի տնօրինությունը։ Տեղական ռադիոեթերը հեռարձակում էին տեղական ռադիոտները կամ ռադիոհեռուստակենտրոնները և հեռուստատեսության ու ռադիոհեռարձակման գծով տեղական կոմիտեները։ Արտասահմանյան երկրների համար հաղորդումներ սկսեցին թողարկվել 1929 թվականից<ref>{{Cite news |title=Теперь их слышат только небеса |url=https://lenta.ru/articles/2013/12/18/voiceofrussia/ |accessdate=2018-02- թ․ փետրվարի 28}}</ref>։ Այդ հաղորդումների նախապատրաստական աշխատանքները կատարում էին Ռադիոհեռարձակման և ձայնագրման պետական տունը և Արտասահմանյան երկրների համար կենտրոնական ռադիոհեռարձակման թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները<ref>[http://guides.rusarchives.ru/funds/6/gosudarstvennyy-komitet-sssr-po-televideniyu-i-radioveshchaniyu-gosteleradio-sssr-1933-1991 Государственный комитет СССР по телевидению и радиовещанию (Гостелерадио СССР). 1933—1991]</ref>, իսկ համակարգումն ու թողարկումը՝ Արտասահմանյան երկրների համար կենտրոնական ռադիոհեռարձակման ծրագրերի գլխավոր տնօրինությունը<ref>[http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/094/900.htm БСЭ, ст. «Радиовещание»]</ref><ref>[http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/107/009.htm БСЭ, ст. "Союз Советских Социалистических Республик, разд. «Радиовещание и телевидение»]</ref><ref>[http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/007/132.htm БСЭ, ст. «Всесоюзное радио»]</ref><ref>{{БСЭ3|статья=Дом радиовещания и звукозаписи}}</ref><ref>[https://ct4.ucoz.ru/index/s_062_4_0/0-657, Справочник журналиста, ст. «Радиовещание»]{{Недоступная ссылка|date=октября 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref name="consultant.ru">[http://www.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc&base=ESU&n=23970#06556217961522304 Постановление Совмина СССР от 15.10.1988 № 1207 «О генеральной схеме управления телевидением и радиовещанием»]</ref>։

1990 թվականին կազմավորվեցին առաջին ռադիոհեռարձակող կոմերցիոն ծառայությունները։ Գրեթե նույն օրը՝ 1990 թվականի ապրիլի 30-ին, սկսվեց «Ռադիո Նոստալժի» և «[[Եվրոպա պլյուս]]» ռադիոալիքների հեռարձակումը<ref>{{Cite web |title=В нашу идею поверили К 20-летию радиостанции «Европа Плюс» |url=http://www.broadcasting.ru/articles2/event/v-nashy-ideu-poverili/ |titleaccessdate=В2018 нашуթ․ идеюփետրվարի поверили28 К 20-летию радиостанции «Европа Плюс»|publisher=www.broadcasting.ru|accessdate=2018-02-28}}</ref><ref>{{Cite news |date=20131001T1200+0400Z |title=Полински: на «Европе Плюс» мы ставили не то, что нравится лично мне |url=https://ria.ru/media_Russia/20131001/963826795.html |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |work=РИА Новости|date=20131001T1200+0400Z|accessdate=2018-02-28 |language=ru}}</ref>։ 1990 թվականի օգոստոսի 22-ին բացվեց «[[Էխո Մոսկվի]]» ռադիոկայանը<ref>{{Cite web |title=Факты и фактики из истории «Эха Москвы» — Эхо Москвы |url=https://echo.msk.ru/about/history/misc.html |titleaccessdate=Факты2018 иթ․ фактикиփետրվարի из28 истории «Эха Москвы» — Эхо Москвы|publisher=Эхо Москвы |langlanguage=ru|accessdate=2018-02-28}}</ref>։

Համընդհանուր քաղաքական գրաքննությունն իրականացվում էր գաղափարական և քաղաքական վերահսկման տարբեր ձևերով և մեթոդներով. կադրային, հրատարակչական, հոնորարային քաղաքականության մեջ բացի ուղիղ մեթոդներից (արգելք հրապարակման վրա, գրաքննական միջամտություն, բնագրերի մերժում), ձեռնարկվում էին նաև տարատեսակ անուղղակի մեթոդներ<ref name="медушевский">{{статьяՌուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/vestnik/2011/30/me34-pr.html |автор=Медушевский А. Н. |заглавие=Сталинизм как модель. Обозрение издательского проекта «РОССПЭН» «История сталинизма» |ссылкагод=http://magazines.russ.ru/vestnik/2011/30/me34-pr.html |издание=Вестник Европы|год=2011 |том=XXX |страницы=147—168 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140905145329/http://magazines.russ.ru/vestnik/2011/30/me34-pr.html |archivedate=2014-09-05}}</ref>։

1951 թվականի ապրիլի 21-ին ձևավորվեց [[Խորհրդային օլիմպիական կոմիտե]]ն, իսկ [[Միջազգային օլիմպիական կոմիտե]]ն (ՄՕԿ) իր [[Միջազգային օլիմպիական կոմիտեի հանդիպումների ցանկ|45-րդ հանդիպման]] ժամանակ ճանաչեց նոր ձևավորված կառույցը։ Նույն թվականին, երբ ԽՍՀՄ ներկայացուցիչ Կոնստանտին Անդրիանովը դարձավ ՄՕԿ-ի անդամ, Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես միացավ [[Օլիմպիական խաղեր|Օլիմպիական շարժմանը]]։ [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1952|1952 թվականին Հելսինկիում կայացած Ամառային օլիմպիական խաղերը]] խորհրդային մարզիկների համար առաջինն էին։ Այդ խաղերում ԽՍՀՄ-ը Միացյալ Նահանգների ամենամեծ հակառակորդն էր՝ հաղթելով ինը մրցաձևից վեցում։ Ձմեռային օլիմպիական խաղերում ևս ԽՍՀՄ-ը մեդալների քանակով վեց անգամ զբաղեցրեց առաջատարի տեղը։ Օլիմպիական խաղերում Խորհրդային Միության գրանցած հաջողությունը կապված է սպորտում երկրի կատարած մեծ ներդրման հետ, որի նպատակը որպես գերտերություն իր հեղինակությունը և համաշխարհային մակարդակով իր քաղաքական ազդեցությունը ցույց տալն էր<ref>{{citeCite web |url=http://blogs.bu.edu/guidedhistory/russia-and-its-empires/tyler-benson/ |title=The Role of Sports in the Soviet Union &#124; Guided History |url=http://blogs.bu.edu/guidedhistory/russia-and-its-empires/tyler-benson/}}</ref>։

1980 թվականի հուլիսի 19-ից օգոստոսի 3-ը Խորհրդային Միությունն ընդունեց [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1980|XXII ամառային օլիմպիական խաղերը]], որի մրցաշարերն ընթանում էին մայրաքաղաք Մոսկվայում։ 1980 թվականի խաղերը առաջին ամառային օլիմպիական խաղերն էին և մնում են միակը, որոնք անցկացվեցին [[Արևելյան Եվրոպա|Արևելյան Եվրոպայում]]։յում։ Բացի այդ առաջին անգամ Օլիմպիական խաղերը անցկացվեցին սլավոնախոս երկրում։ Մոսկվայի օլիմպիական խաղերը նաև առաջինն էին, որ անցկացվեցին սոցիալիստական երկրում։

Այս օլիմպիական խաղերին մասնակցեց միայն 80 երկիր, ինչն ամենացածր ցուցանիշն էր 1956 թվականից սկսած։ [[Աֆղանական պատերազմ (1979-1989)|Աֆղանական պատերազմի]] պատճառով Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները և աշխարհի 56 երկրներ բոյկոտեցին խաղերը, չնայած այդ երկրներից որոշ մարզիկներ, [[Օլիմպիականօլիմպիական դրոշ|օլիմպիական դրոշի]]ի ներքո, մասնակցեցին խաղերին<ref name="Cousineau">{{citeCite book |last1=Cousineau |first1=Phil |url=https://archive.org/details/olympicodysseyre0000cous |title=The Olympic Odyssey: Rekindling the True Spirit of the Great Games|last1=Cousineau|first1=Phil |publisher=Quest Books |year=2003 |isbn=0835608336 |page=[https://archive.org/details/olympicodysseyre0000cous/page/162 162]}}</ref>։ Ի պատասխան դրա, Խորհրդային Միությունը 1984 թվականին բոյկոտեց [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1984|Լոս Անջելեսի օլիմպիական խաղերը]]։

Պետության կողմից ֆինանսավորվող «ամբողջ դրույքով սիրողական մարզիկ» երևույթը Արևելյան բլոկի երկրներում ավելի շատ խաթարեց պարզ սիրողական մարզիկի գաղափարը, քանի որ արևմտյան երկրների ինքնաֆինանսավորվող սիրողական մարզիկներին ոչ շահավետ դրության մեջ դրեց։ Խորհրդային Միության թիմերի մեջ այնպիսի մարզիկներ կային, որոնք ուսանողներ էին, զինվորներ կամ աշխատում էին այլ մասնագիտությամբ. իրականում պետությունն այդ մարզիկներից շատերին վճարում էր մշտապես մարզվելու համար։ Այդուհանդերձ, ՄՕԿ-ը սիրողական մարզիկների հարցում ավանդական մոտեցումների կողմնակիցն էր<ref>{{citeCite magazine |author=Benjamin, Daniel |date=1992 թ․ հուլիսի 27 |title=Traditions Pro Vs. Amateur |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,976117-1,00.html |title=Traditions Pro Vs. Amateur |author=Benjamin, Daniel |magazine=[[Time (magazine)|Time]]|accessurl-datestatus=18dead March 2009 |date=27 July 1992|archive-url=https://web.archive.org/web/20090902183140/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,976117-1,00.html |archive-date=22009 Septemberթ․ սեպտեմբերի 2 2009|urlaccess-statusdate=dead2009 թ․ մարտի 18 |magazine=[[Time (magazine)|Time]]}}</ref>։

Ֆուտբոլը ԽՍՀՄ գոյության ողջ ընթացքում եղել է հեղինակավոր սպորտաձևերից մեկը։ Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ առաջնությունները եղել են գլխավոր սպորտային իրադարձություններից մեկը։ ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ֆեդերացիայի հովանու ներքո անցկացվում էին տարբեր մրցաշարեր, որոնցից ամենահայտնին էին Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ առաջնությունը, Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ գավաթը, ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ֆեդերացիայի գավաթը և Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ սուպեր գավաթը։ Բացի այդ, ֆուտբոլային մրցաշար էր իրականացվում նաև ԽՍՀՄ ժողովուրդների սպարտակիադայի շրջանակներում։ Պատանի ֆուտբոլիստների պատրաստմամբ զբաղվում էին [[Մանկապատանեկանմանկապատանեկան մարզական դպրոց|մանկապատանեկան մարզական դպրոցները]]ները և մանկական սպորտային ակումբները։

Խորհրդային Միությունը [[Շախմատի միջազգային ֆեդերացիա|Շախմատի միջազգային ֆեդերացիային]]յին (ՖԻԴԵ) անդամակցում էր 1947 թվականից։ ԽՍՀՄ-ում շախմատը դարձել էր մշակույթի, աշխատավորների ակտիվ հանգստի և երիտասարդների դաստիարակության միջոց։ Խորհրդային Միության շախմատի ֆեդերացիան միավորում էր շախմատիստների միլիոնավոր բանակի, որոնց թվում կար մոտ 100 միջազգային գրոսմայստեր, ավելի քան 170 միջազգային վարպետ, ԽՍՀՄ սպորտի մոտ 1000 վարպետ, վարպետի մոտ 1000 թեկնածու։

Շախմատի տարածմանը մեծապես նպաստում էր նաև խորհրդային մամուլը։ Միայն շախմատի թեմատիկայով տպագրվում էին մի շարք ամսագրեր և թերթեր։ Այսպես, ամսագրերի թվում էին «64-շախմատային տեսություն»-ը ({{Lang-ru|«64 — Шахматное обозрение»}}), «Շախմատը ԽՍՀՄ-ում» ({{Lang-ru|«Шахматы в СССР»}}), «Շախմատային տեղեկագիր»-ը ({{Lang-ru|«Шахматный бюллетень»}}), «ԽՍՀՄ կենտրոնական շախմատային կոմիտեի տեղեկագիր»-ը ({{Lang-ru|«Бюллетень ЦШК СССР»}}) (Մոսկվա), «Շախմատ»-ը ({{Lang-ru|«Шахматы»}}) (Ռիգա)։

Թերթերի թվում էին [[Երևան|Երևանում]]ում տպագրվող «<nowiki/>[[Շախմատային Հայաստան]]<nowiki/>»-ը, «Մերանի»-ն ([[Թբիլիսի]]) և «Շախմատ»-ը ([[Բաքու]])։ Տպագրվում էին նաև հատուկ թողարկումներ, որոնք նվիրված էին լինում խորհրդային և միջազգային շախմատային խոշոր մրցաշարերին։ 1970 թվականից [[ԽՍՀՄ կենտրոնական հեռուստատեսություն|ԽՍՀՄ կենտրոնական հեռուստատեսությունը]]ը ամեն շաբաթ ցուցադրում էր «Շախմատային դպրոց» հեռուստատեսային ծրագիրը, իսկ Համամիութենական ռադիոն թողարկում էր շախմատային հաղորդումներ։

Խորհրդային ժամանակաշրջանում այդքան էլ հեշտ չէր մարտարվեստով զբաղվելը։ ԽՍՀՄ-ում մարտարվեստի հասանելի տեսակներից ավանդաբար եղել են [[բռնցքամարտ]]<nowiki/>ը և [[ըմբշամարտ|ըմբշամարտի]]ի տարբեր տեսակները։ Ձեռնամարտը, կարատեն և մարտարվեստի մյուս տեսակները ուսուցանվում էին միայն ոստիկանությունում, [[ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության կոմիտե|Պետական անվտանգության կոմիտեում]], ԽՍՀՄ զինված ուժերի էլիտար ստորաբաժանումներում և գրեթե հասանելի չէին խորհրդային սովորական քաղաքացիներին։ Չնայած 1977 թվականին բացվել էր սպորտային կարատեի ֆեդերացիան, սակայն 1979 թվականին այն փակվեց, քանի որ կարատեով զբաղվողները հաճախ ներքաշված էին լինում քրեական հանցավորության մեջ։ Այդ թեման նույնիսկ իր արտացոլումն էր գտել խորհրդային կինեմատոգրաֆիայի մեջ («Երկրպագու» ֆիլմի առաջին մասը, որտեղ գլխավոր դերում հանդես է գալիս [[Ալեքսեյ Սերեբրյակով|Ալեքսեյ Սերեբրյակովը]]ը)։

Մինչև 1947 թվականը մարտական սամբոն գոյություն չուներ այն պատճառով, որ սամբոն մեկ ամբողջություն էր և չէր բաժանվում մարտական ու սպորտային տեսակների։ Բաժանումը տեղի ունեցավ մարտարվեստի այդ տեսակի գոնե սպորտային մասի օրինականացման և զանգվածային տարածման նպատակով։

* {{citeCite book |last1=Ambler |first1=John |url=https://books.google.com/books?id=Rpg9AAAAIAAJ |title=Soviet and East European Transport Problems |last2=Shaw |first2=Denis J.B. |last3=Symons |first3=Leslie |title=Soviet and East European Transport Problems |publisher=Taylor & Francis |year=1985 |url=https://books.google.com/books?id=Rpg9AAAAIAAJ |isbn=978-0-7099-0557-8}}

* {{citeCite book |last=Comrie |first=Bernard |url=https://archive.org/details/languagesofsovie0000comr |title=The Languages of the Soviet Union |publisher=Cambridge University Press (CUP) Archive |year=1981 |url=https://archive.org/details/languagesofsovie0000comr|url-access=registration |isbn=978-0-521-29877-3 |authorurl-linkaccess=registration}}

* {{citeCite book |last1=Davies |first1=Robert|author-link1= |last2=Wheatcroft |first2=Stephen|author-link2url=http://www.palgrave.com/us/book/9780333311073 |title=The Industrialisation of Soviet Russia Volume 5: The Years of Hunger: Soviet Agriculture 1931–1933 |urllast2=http://www.palgrave.com/us/book/9780333311073Wheatcroft |yearfirst2=2004Stephen |publisher=Palgrave Macmillan |year=2004 |isbn=978-0-230-23855-8}}

* {{citeCite book |title=The Life of Lenin |last=Fischer |first=Louis|author-link= |yeartitle=1964The Life of Lenin |publisher=Weidenfeld and Nicolson |year=1964 |location=London}}

* {{citeCite web |last1=Fischer |first1=Stanley |author-link1= |last2=Easterly |first2=William |author-link2year=1994 |title=The Soviet Economic Decline, Historical and Republican Data |publisher=World Bank |year=1994 |url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/IW3P/IB/1994/04/01/000009265_3961006063138/Rendered/PDF/multi0page.pdf |accessurl-datestatus=23 October 2010live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110301162126/http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/IW3P/IB/1994/04/01/000009265_3961006063138/Rendered/PDF/multi0page.pdf |archive-date=12011 Marchթ․ 2011մարտի 1 |urlaccess-statusdate=live2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=World Bank}}

* {{citeCite book |last=Janz |first=Denis |url=https://books.google.com/books?id=EUVwrcnXwBsC |title=World Christianity and Marxism |location=New York |publisher=Oxford University Press |year=1998 |url=https://books.google.com/books?id=EUVwrcnXwBsC |isbn=978-0-19-511944-2 |location=New York}}

* {{citeCite book |last=Lane |first=David Stuart |url=https://books.google.com/books?id=rcXafOqyxgQC |title=Soviet Society under Perestroika |publisher=Routledge |year=1992 |url=https://books.google.com/books?id=rcXafOqyxgQC |isbn=978-0-415-07600-5}}

* {{citeCite book |last=Leggett |first=George |url=https://archive.org/details/chekaleninspolit0000legg |title=The Cheka: Lenin's Political Police |location=Oxford |publisher=Oxford University Press |year=1981 |isbn=978-0-19-822552-2 |url-accesslocation=registrationOxford |url-access=https://archive.org/details/chekaleninspolit0000leggregistration}}

* {{citeCite book |title=Lenin's Last Struggle |last=Lewin |first=Moshe|author-link= |yeartitle=1969Lenin's Last Struggle |publisher=Faber and Faber |year=1969 |location=London |translator-last=Sheridan Smith |translator-first=A. M. |translator-link=}}

* {{citeCite book |last=Rayfield |first=Donald |title=Stalin and His Hangmen: An Authoritative Portrait of a Tyrant and Those Who Served Him |publisher=Viking Press |year=2004 |isbn=978-0-375-75771-6|author-link=|title-link=}}

* {{citeCite book |title=Lenin: A Biography |last=Service |first=Robert |author-linktitle=Lenin: |year=2000A Biography |publisher=Macmillan |locationyear=London2000 |isbn=978-0-333-72625-9 |title-linklocation=London}}

* {{citeCite book |last=Simon |first=Gerard |url=https://books.google.com/books?id=sTLc8H3b4vUC |title=Church, State, and Opposition in the U.S.S.R |location=Berkeley and Los Angeles |publisher=University of California Press |year=1974 |url=https://books.google.com/books?id=sTLc8H3b4vUC |isbn=978-0-520-02612-4 |location=Berkeley and Los Angeles}}

* {{citeCite book |titlelast=Lenin:Volkogonov Life and Legacy|first=Dmitri |url=https://archive.org/details/leninlifelegacy0000davo |lasttitle=VolkogonovLenin: |first=DmitriLife and Legacy |author-linkpublisher=HarperCollins |year=1994 |isbn=978-0-00-255123-6 |location=London |translator-last=Shukman |translator-first=Harold |translator-link=Harold Shukman |publisher=HarperCollins |location=London |isbn=978-0-00-255123-6}}

* {{citeCite book |last=White |first=James D. |url=https://archive.org/details/leninpracticethe0000whit |title=Lenin: The Practice and Theory of Revolution |lastpublisher=WhitePalgrave |firstyear=James D.2001 |yearisbn=2001978-0-333-72157-5 |series=European History in Perspective |publisher=Palgrave |location=Basingstoke, England |isbn=978-0-333-72157-5}}

* {{citeCite book |last=Wilson |first=David |url=https://books.google.com/books?id=1qgOAAAAQAAJ |title=The Demand for Energy in the Soviet Union |publisher=Taylor & Francis |year=1983 |url=https://books.google.com/books?id=1qgOAAAAQAAJ |isbn=978-0-7099-2704-4}}

* {{citeCite book |author=World Bank and Organisation for Economic Co-operation and Development |url=https://books.google.com/books?id=fiDpE5M9jRAC |title=A Study of the Soviet economy |volume=3 |publisher=International Monetary Fund |year=1991 |url=https://books.google.com/books?id=fiDpE5M9jRAC |isbn=978-92-64-13468-3 |volume=3}}

* {{citeCite book |title=Social Identities in Revolutionary Russia |last=Palat |first=Madhavan K. |authorurl=https://books.google.com/books?id=T-link=d_QgAACAAJ |yeartitle=2001Social Identities in Revolutionary Russia |publisher=Palgrave |locationyear=UK2001 |isbn=978-0-333-92947-6 |urllocation=https://books.google.com/books?id=T-d_QgAACAAJUK |access-date=262012 Mayթ․ 2012մայիսի 26}}

* {{citeCite book |last=Warshofsky Lapidus |first=Gail |yearurl=1978https://archive.org/details/womeninsovietsoc0000lapi |title=Women in Soviet Society: Equality, Development, and Social Change |url=https://archive.org/details/womeninsovietsoc0000lapi |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |year=1978 |isbn=978-0-520-03938-4 |location=Berkeley, CA}}

* {{citeCite journal |urllast=http://sovietinfo.tripod.com/WCR-German_Soviet.pdfWheatcroft |first=Stephen |year=1996 |title=The Scale and Nature of German and Soviet Repression and Mass Killings, 1930–45 |lasturl=Wheatcrofthttp://sovietinfo.tripod.com/WCR-German_Soviet.pdf |firstjournal=Stephen|authorEurope-link=Asia |year=1996Studies |volume=48 |issue=8 |pages=1319–1353 |journal=Europe-Asia Studies |jstor=152781 |doi=10.1080/09668139608412415 |jstor=152781}}

* [http://rs6.loc.gov/frd/cs/sutoc.html ''A Country Study: Soviet Union (Former)''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061024175600/http://rs6.loc.gov/frd/cs/sutoc.html |date=2006-10-24 }}. Library of Congress Country Studies, 1991.

* {{citeCite journal |jstorlast1=4502285Fitzpatrick |first1=Sheila |year=2007 |title=Revisionism in Soviet History |url=https://archive.org/details/sim_history-and-theory_2007-12_46_4/page/77 |journal=History and Theory |volume=46 |issue=4 |pages=77–91 |last1=Fitzpatrick |first1=Sheila |year=2007 |doi=10.1111/j.1468-2303.2007.00429.x |jstor=4502285}} historiographical essay that covers the scholarship of the three major schools, totalitarianism, revisionism, and post-revisionism.

* {{citeCite book |last=Kotkin |first=Stephen|author-link= |year=2014 |title=Stalin: Paradoxes of Power, 1878–1928 |location=London |publisher=Allen Lane |year=2014 |isbn=978-0-7139-9944-0 |location=London}} 976 pp.; First volume of a trilogy.

** {{citeCite book |last=Kotkin |first=Stephen|author-link= |year=2017 |title=Stalin: Waiting for Hitler, 1929–1941 |locationpublisher=New YorkPenguin |publisheryear=Penguin2017 |isbn=978-1-59420-380-0 |location=New York}}; 1184 pp.; Second volume of a trilogy.

* {{citeCite journal |jstorlast1=3092980Vallin |first1=Jacques |last2=Meslé |first2=France |last3=Adamets |first3=Serguei |last4=Pyrozhkov |first4=Serhii |year=2002 |title=A New Estimate of Ukrainian Population Losses during the Crises of the 1930s and 1940s |url=https://semanticscholar.org/paper/92668ee6ee5b6f87a9f7a5ee59b1153691be63f3 |journal=Population Studies |volume=56 |issue=3 |pages=249–264 |last1=Vallin |first1=Jacques |last2=Meslé |first2=France |last3=Adamets |first3=Serguei |last4=Pyrozhkov |first4=Serhii |year=2002 |doi=10.1080/00324720215934 |jstor=3092980 |pmid=12553326 |s2cid=21128795 |url=https://semanticscholar.org/paper/92668ee6ee5b6f87a9f7a5ee59b1153691be63f3}} Reports life expectancy at birth fell to a level as low as ten years for females and seven for males in 1933 and plateaued around 25 for females and 15 for males in the period 1941–1944.

* Ostrovsky Alexander. [https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 |date=2020-02-13 }} (2010). ("Who brought Gorbachev to power?") – М.: "Алгоритм-Эксмо". {{ISBN|978-5-699-40627-2}} ("Проект "Распад СССР: Тайные пружины власти" – М. "Алгоритм", 2016. Переиздание книги "Кто поставил Горбачёва?") ("Project" Collapse of the USSR: Secret Springs of Power ". Reissue of the book «Who brought Gorbachev to power?» — М.: «Алгоритм», 2016).

[[Կատեգորիա:ԿոմունիզմըԱրևմտյան ՌուսաստանումԱսիայի նախկին պետություններ]]

[[Կատեգորիա:Վաղխորհրդային երկրներԳերտերություններ]]

[[Կատեգորիա:Արևմտյան Ասիայի նախկին պետություններԽՍՀՄ]]

[[Կատեգորիա:Սառը պատերազմիՄԱԿ-ի նախկին երկրներանդամ երկերներ]]

[[Կատեգորիա:ԽորհրդայինՍառը պատերազմի նախկին երկրներ]]

[[Կատեգորիա:ԽՍՀՄՎաղխորհրդային երկրներ]]