Վիքիպեդիա

Կատուներ

(Վերահղված է Կատուից)

Ընտանի կատուներ (լատին․՝ Felis silvestris catus կամ Felis catus)[1][3], փոքր, սովորաբար մորթածածկ, մսակեր կաթնասուններ։ Համարվում են ամենատարածված[4] (շան հետ միասին) «ընկերակից կենդանիներից» մեկը[5][6][7]։ Ներկայումս աշխարհում հաշվվում է շուրջ 600 մլն ընտանի կատու[8], որոնք դասակարգված են շուրջ 200 ցեղատեսակների՝ երկարամազերից (պարսկական կատու) մինչև մազազուրկ (սֆինքսներ), որոնք ճանաչված և գրանցված են ֆելինոլոգիական կազմակերպությունների կողմից։

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (հունիսի 20, 2019) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կատուներ (այլ կիրառումներ)
՞
Ընտանի կատու[1]
Կատուներ
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Կենդանիներ
Տիպ Քորդավորներ (Chordata)
Դաս Կաթնասուններ (Mammalia)
Կարգ Գիշատիչներ (Carnivora)
Ընտանիք Կատվազգիներ (Felidae)
Ցեղ Կատուներ (Felis)
Տեսակ Felis silvestris catus
Լատիներեն անվանում
Felis silvestris catus, Felis catus domestica[2]
Linnaeus, 1758
Հոմանիշներ
  • Felis catus (Linnaeus, 1758)
  • Felis catus domestica[2]
    (Erxleben, 1777)
  • Felis domestica Erxleben, 1777


Դասակարգումը
Վիքիցեղերում


Պատկերներ
Վիքիպահեստում

ITIS 183798
NCBI 9685

Կենդանաբանության տեսանկյունից ընտանի կատուները գիշատիչների կարգի կատվազգիների ընտանիքին պատկանող կաթնասուններ են։ Նախկինում հաճախ համարվել են առանձին կենսաբանական տեսակ։ Ներկայիս դասակարգման համաձայն՝ ընտանի կատուն (Felis silvestris catus) անտառային կատվի (լատին․՝ Felis silvestris) ենթատեսակն է[9]։ Կատուներն ունեն ճկուն մարմին, արագ ռեֆլեքսներ, սուր ճանկեր ու ատամներ, որ հարմարեցված են մանր կենդանիներ որսալու համար։ Կատուները կարող են լսել շատ ցածր և բարձր հաճախականություն ունեցող (մարդու համար ոչ լսելի) ձայներ, որ արձակում են մկներն ու այլ մանր կենդանիներ։ Նրանք կարող են տեսնել մթության մեջ։ Ինչպես և կաթնասունների մեծ մասը, կատուներն ունեն ավելի թույլ գունավոր տեսողություն և ավելի լավ հոտառություն, քան մարդը։ Միայնակ որսալով կրծողներ ու այլ մանր կենդանիներ՝ կատուն սոցիալական կենդանի է[10], որը շփման համար օգտագործում է ձայնային ազդանշանների լայն դիապազոն, ինչպես նաև ֆերոմոններ և մարմնի շարժումներ[11]։

Կատուներն արագ բազմացող կենդանիներ են[12]։ Վերահսկողության ներքո նրանք կարող են բազմացվել և գրանցվել որպես զտարյուն ցեղատեսակների ներկայացուցիչներ։ Սակայն ստերիլիզացիայի միջոցով կատուների թվաքանակի աճի վերահսկման անհնարինության, ինչպես նաև նախկինում տանը պահվող կատուներին ազատ արձակելու արդյունքում ամբողջ աշխարհում առկա է վայրենացած ու թափառող կատուների մեծ թվաքանակ, ինչը պահանջում է հատուկ վերահսկողություն[13]։ Որոշ տարածքերում կատուները նպաստել են թռչունների բազմաթիվ տեսակների ոչնչացմանը։ Հայտնի է, որ կատուները դարձել են որոշ մեկուսի կղզիներում թռչունների պոպուլյացիաների ոչնչացման պատճառ[14]։

Հին Եգիպտոսում կատուների պաշտամունքի առկայության պատճառով համարվում է, որ դրանք ընտելացվել են այնտեղ[15], սակայն հնարավոր է, որ ընտելացման դեպքեր եղած լինեն դեռ նեոլիթյան ժամանակաշրջանում՝ 9,500 տարի առաջ (մ.թ.ա. 7,500)[16]։ 2007 թվականին կատարված գենետիկական ուսումնասիրության[17] արդյունքում պարզվել է, որ բոլոր ընտանի կատուները ծագել են մերձավորարևելյան վայրի կատվից և նրանից բաժանվել են մեր թվարկությունից շուրջ 8,000 տարի առաջ Մերձավոր Արևելքում[15][18]։ 2006 թվականին ապացուցվել է, որ ընձառյուծային կատուն առանձնաբար ընտելացվել է շուրջ մ.թ.ա. 5500 թվականին, սակայն այդ մասամբ ընտելացված այդ ցեղատեսակի գիծը չունի իր շարունակությունը ներկայիս ընտանի կատուների շարքում[19][20]։ 2017 թվականին կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ընտանի կատուներն այն կատուների սերունդներն են, որոնք ընտելացվել են Մերձավոր Արևելքում շուրջ 9000 տարի առաջ[21][22]։

2007 թվականի տվյալներով՝ Միացյալ Նահանգներում կատուներն իրենց թվաքանակով երկրորդ տեղն են զբաղեցնում ընտանի կենդանիների շարքում՝ զիջելով քաղցրահամ ջրերի ձկներին[23]։ 2010 թվականի տվյալներով՝ կատուները երրորդ ամենաշատ ժողովրդականություն վայելող ընտանի կենդանիներն են Մեծ Բրիտանիայում ձկներից ու շներից հետո և կազմում են շուրջ ութ միլիոն[24]։ Դրանք մարդու կողմից բարձր են գնահատվում նաև կրծողներ և տնային այլ վնասակար կենդանիների որսալու ունակության համար[25][26]։

Կատվազգիների ընտանիքի մյուս ներկայացուցիչներին (առյուծ, վագր, լեոպարդ, յագուար, լուսան, հեպարդ, պումա) այլ կերպ կարելի է անվանել մեծ կատուներ։ Հյուսիսային Եվրոպայում տարածված են լինքս կոչվող փոքր կատուները, որոնք չեն համարվում ընտանի կենդանիներ։

Ստուգաբանություն

խմբագրել

Հայերենի կատու բառը գործածվում է հետոսկեդարյան շրջանից և հավանաբար փոխառություն է ասորերենից[27][28]։ Նրան ամենամոտ ձևերն են լատիներենը (լատին․՝ cattus — կատու[29], ուշ լատիներենում, սկսած 5-րդ դարից՝ ի տարբերություն դասական լատիներենում օգտագործված felis բառի) և ասորերենը[27]։ Եվրոպայի և Մերձավոր Արևելքի շատ լեզուներում նույնպես օգտագործվում են նման բառեր (անգլ.՝ cat, հայերեն՝ k’at’u, գալլ.՝ cath, իռլանդերեն՝ catt, իսպ.՝ gato, իտալ.՝ gatto, լեզգ.՝ кац, լիտ.՝ katė, գերմ.՝ Katze, պրուս.` catto[30], ֆր.՝ chat, էսպերանտո՝ kato, հոլ.՝ kat, katte, շվեդ.՝ katt, katta, ֆիններեն՝ kissa, katti և այլն[27])։

Որոշ ուսումնասիրողներ ենթադրում են, որ հնդեվրոպական լեզուներում գործածվող և կատու նշանակող բառերի հիմքում ընկած է հնդեվրոպական նախալեզվի «*kat-» արմատը, որից ծագում է հնդեվրոպական լեզուների՝ «ցնկնել» նշանակող բայը, որից հետագայում ծագել են մանր կենդանիների ձագերի անվանումները հնդեվրոպական լեզուներում[31][32]։ Այլ ուսումնասիրողներ այդ կապը համարում են երկրորդային մերձեցման արդյունք[29][33]։

«Մյաու» ձայնարկությանը մոտ բնաձայնական բառերով են կոչվում կատուները հին եգիպտերենում (mj.w[34]) և չինարենում (māo[35])։

Գիտական դասակարգում

խմբագրել

Համարվում է, որ ընտանի կատուն ծագել է մերձավորարևելյան վայրի կատվից, որի բնակության տարածքն եղել է բավական ընդարձակ և ձգվել Մերձավոր Արևելքից մինչև Աֆրիկայի ատլանտյան ափեր[36][37]։ 70000-100000 տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածում ստեղծվել է գենետիկական գիծը, որից հետագայում առաջացել են բոլոր ընտանի կատուները[38], որոնք մերձավորարևելյան վայրի կատվից առանձնացել են մեր թվարկությունում շուրջ 8000 տարի առաջ Մերձավոր Արևելքում[15][18]։

Կատվազգիների ընտանիքը արագ զարգացող կաթնասունների ընտանիք է, որոնց ընդհանուր նախնին գոյություն է ունեցել 10–15 մլն տարի առաջ[39] և ներառում է առյուծներին, վագրերին, կուգուարներին և բազմաթիվ այլ տեսակներ։ Այդ ընտանիքի ներսում ընտանի կատուները (Felis catus) ընդգրկված են կատուներ (Felis) ցեղում, որ ներառում է փոքր կատուների շուրջ յոթ տեսակ (կախված դասակարգման սխեմայից)[1][40]։ Ցեղի ներկայացուցիչները տարածված են ամբողջ աշխարհում և ներառում են Հյուսիսարևելյան Ասիայի եղեգնակատվին (Felis chaus), Եվրոպական անտառային կատվին (F. silvestris silvestris), տափաստանային կատվին (F. s. lybica), չինական կատվին (F. bieti), արաբական ավազի կատվին (F. margarita) և այլն[41]։

1758 թվականին Կառլ Լիննեյը «Բնության համակարգը» աշխատության մեջ ընտանի կատվին տվել է Felis catus անվանումը[42]։ Յոհան Քրիստիան ֆոն Շրեբերը 1775 թվականին վայրի կատվին անվանել է Felis silvestris[43][44]։

Ժամանակակից ֆիլոգենետիկայի ստացած տվյալները ցույց են տալիս, որ ընտանի կատուն Felis silvestris վայրի կատվի 5 ենթատեսակներից մեկն է[45], և դրա ճիշտ միջազգային անվանումն է Felis silvestris catus[9][46]։ Վայրի կատվին Felis silvestris և ընտանի ենթատիպին Felis silvestris catus անվանումներով կոչելու որոշումն ընդունվել է 2003 թվականի մարտին Կենդանաբանական անվանակարգման միջազգային հանձնաժողովի կողմից[47], դրա հետ միաժամանակ որոշվել է, որ եթե որոշակի դասակարգման դեպքում ընտանի կատուն նկարագրվի որպես առանձին տեսակ, այդ դեպքում համապատասխան տաքսոնի անվանման համար պետք է կիրառվի Լիննեյի առաջարկած անվանումը՝ Felis catus։

Գրականության մեջ հանդիպում են նաև այլ անվանումներ, որոնք օգտագործվում են որպես ընտանի կատվի միջազգային գիտական (լատիներեն) անվանումներ՝ Felis catus domesticus, Felis silvestris domesticus, ինչպես նաև «Բնագիտության սկզբունքներ» աշխատությունում Յոհան Քրիստիան Պոլիկարպ Էրկլեսեբենի կողմից 1777 թվականին առաջարկված Felis domesticus (ի սկզբանե՝ Felis domestica, քանի որ Felis բառն այդ ժամանակ համարվել է իգական սեռի բառ) անվանումը։ Բոլոր այս անվանումները մտնում են տաքսոնի հոմանիշների մեջ, ուստի չպետք է կիրառվեն։

Ծագում և ընտելացման պատմություն

խմբագրել
 
Տափաստանային կատու, որից ծագել է ընտանի կատուն
 
Ընտանի կատու թաբի-մաքրել գունավորմամբ (վայրի գունավորում)

Երեք մայրցամաքների 979 ընտանի, վայրի ու վայրենացած կատուների, այդ թվում նաև ավազի կատուների (Felis margarita), աուտոսոմային մարկերների ու միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ի գենետիկական վերլուծության արդյունքների համաձայն՝ բոլոր ընտանի կատուները մայրական կողմից ծագել են տափաստանային կատու ենթատեսակի (Felis silvestris lybica) առնվազն հինգ ներկայացուցիչներից, որոնք ունեցել են միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ի տարբեր հապլոտիպեր։ Միտոքոնդրիումային IV հապլոխմբում, որ հատուկ է մերձավորարևելյան ու ընտանի կատուներին, նույնականացվել են վեց ենթախմբեր և պարզել, որ նրանց ընդհանուր նախնին ապրել է շուրջ 13 հազար տարի առաջ, ինչը զգալիորեն գերազանցում է մերձավորարևելյան կատվի ընտելացման ենթադրյալ ժամանակը[48][49]։ Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի 30 վայրերում 209 կատուների միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ների գենետիկական վերլուծությունը ցույց է տվել, որ ընտանի կատուներն աշխարհով մեկ տարածվել են երկու մեծ ալիքներով։ Առաջին ալիքը եղել է գյուղատնտեսության զարգացման արշալույսին՝ 12-9 հազար տարի առաջ, երբ Բարեբեր Մահիկից ու նրա ծայրամասերից ընտանի կատուները հողագործների վերաբնակեցման հետ միասին տարածվել են ամբողջ Մերձավոր Արևելքում։ Մի քանի հազար տարի անց եղել է երկրորդ ալիքը, որ սկիզբ է առել Եգիպտոսից և ընդգրկել գրեթե ողջ Եվրոպան ու Հյուսիսային Աֆրիկան[50][51][52]։ Felis silvestris lybica ենթատեսակի ընտելացումը կատարվել է ավելի քան 130 տարի առաջ։

Տափաստանային կատուն մինչ օրս տարածված է ամբողջ Հյուսիսային Աֆրիկայում և Միջերկրական ծովից միջև Չինաստան ընկած տարածքում, որտեղ այն բնակվում է անապատում՝ սաքսաուլի թփուտներում, ջրավազանների մոտի թփուտներում, լեռներում և նախալեռներում։ Չնայած տարբեր ենթատեսակի փոքր վայրի կատուներ կարող են խաչասերվել միմյանց հետ և սերունդ տալ, գենետիկական հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ընտելացված կատուների ֆիլոգենեզին Felis silvestris-ի այլ ենթատեսակներ, բացի տափաստանային կատուն, մասնակցություն չեն ունեցել[53]։

Կատուների ընտելացումը տեղի է ունեցել մոտ 9500 տարի առաջ՝ Մերձավոր Արևելքի Բարեբեր մահիկի շրջանում, որտեղ ծագել և զարգացել են մարդկային հնագույն քաղաքակրթությունները[54]։ Կատուների ընտելացումն սկսվել է մարդու նստակյաց կյանքին անցնելիս՝ հողագործության զարգացման սկզբում, երբ առաջացել է սննդի ավելցուկ և զգացվել է դրա պահպանման ու կրծողներից պաշտպանության անհրաժեշտություն[55]։

Կատուների ընտելացման ամենավաղ հնագիտական վկայությունները հայտնաբերվել են Կիպրոսում, որտեղ հնագիտական պեղումների ընթացքում գտնվել է մարդու և կատվի համատեղ գերեզման, որը վերաբերում է մ. թ. ա. 7500 թվականին[56][57]։ Պարզվել է նաև, որ Կիպրոսի կղզին գաղութացվել է ժամանակակից Անատոլիայի (Թուրքիա) և Սիրիայի տարածքներից հեռացած եկվորների կողմից[58]։

Նախկինում գիտնականները կարծում էին, թե առաջինը կատվին ընտելացրել են հին եգիպտացիները։ Սակայն եգիպտացիների կողմից կատուների ընտելացման ամենավաղ վկայությունները վերաբերում են մ.թ.ա. 2000-1900 թվականներին։ Իսկ վերջերս պարզվել է, որ Հին Եգիպտոս, ինչպես նաև Կիպրոս ընտանի կատուն եկել է Անատոլիայից[59]։ Այժմ կատուն ամենատարածված ընտանի կենդանիներից մեկն է[60]։

Չնայած կատուները ընտելացվել են շատ վաղուց, կատուների մեծամասնությունը ընդունակ է գոյատևել մարդկային բնակավայրերից դուրս՝ համալրելով երկրորդային վայրենացած կատուների շարքերը։ Թափառական կյանքի պայմաններում կատուները կրկին արագ վայրենանում են։ Վերավայրենացած կատուները ապրում և որս են անում միայնակ, բայց երբեմն ձևավորում են մի քանի էգերից և ձագերից կազմված ոչ մեծ գաղութներ։

Կենսաբանություն

խմբագրել

Ֆիզիոլոգիա

խմբագրել

Հասուն կատվի ներքին նորմալ ջերմաստիճանը տատանվում է 38-39.5 °C-ի սահմաններում, կատվի ձագերի մոտ այն մի քիչ ավելի բարձր է։ Անմազ կատուների մարմնի ներքին ջերմաստիճանը համարյա հավասար է մյուս կատուների ջերմաստիճանին[61], բայց մորթու բացակայության պատճառով սֆինքսներին կամ փիթրբալդներին շոյելիս մարդուն թվում է, թե նրա ջերմաստիճանն ավելի բարձր է։

Նորմալ ֆիզիոլոգիական ցուցանիշներ[62]
Մարմնի ջերմաստիճան 38,6 °C
Անոթազարկի հաճախականությունը 110-140 զարկ մեկ րոպեում[63]
Շնչառական շարժումներ 16-40 ներշնչում մեկ րոպեում

Հասուն կատուների մոտ անոթազարկի հաճախությունը կախված է նրանց ֆիզիկական և հոգեկան ակտիվությունից և կազմում է 120-220 զարկ մեկ րոպեում։ Շնչառության հաճախությունը միջինում կազմում է 20-40 շնչառական շարժում մեկ րոպեում։

Կատուների մոտ առանձնացվում է արյան երեք խումբ` A, B և AB։ A խմբին պատկանող կատուները կարող են ունենալ B խմբի հակամարմիններ և հակառակը։ AB խմբին պատկանող կատուները չունեն A և B խմբերի հակամարմիններ[64], ինչի շնորհիվ նրանք ցանկացած կատվից կարող են արյուն ընդունել։ AB արյան խումբը հազվադեպ է և հանդիպում է տնային կատուների 1%-ի մոտ, որի պատճառով էլ մնում է քիչ հետազոտված։

Կատուն խմում է հեղուկ լեզվի շարժման արագության շնորհիվ, որը շարժվում է 1մ/վ արագությամբ։ Լեզուն շատ արագ իջնում է ներքև, կպչում հեղուկի մակերևույթին, սակայն, ի տարբերության շների լեզվի, չի թափանցում ջրի մեջ։ Ապա լեզուն բարձրանում է վեր, և նրա հետ բարձրանում է ջուրը։ Կատուն կլանում է հեղուկը այն ժամանակ, երբ ուղղահայաց հեղուկի արագության բաղադրիչը ձգողականության ազդեցությամբ դանդաղում է և հավասարվում զրոյի։ Այդ պահին կատվի ծնոտները միանում են և հեղուկը կուլ է գնում։ Այդ գործընթացը կրկնվում է վայրկյանում չորս անգամ[65][66][67]։

Կազմախոսություն

խմբագրել
 ՈւղեղՈղնուղեղՍտոծանիԼյարդՍտամոքսԵրիկամՀաստ աղիքԱնուսՍերմնարաններՄիզուկՄիզապարկՓայծաղԼեղապարկՍիրտԹոքերԿերակրափողՇնչափողԲերանի խոռոչՔթի խոռոչ
Կատվի ներքին օրգանները
 
Կատվի գանգ

Կատվի մարմնի միջին երկարությունը, առանց պոչի, կազմում է 60 սմ, պոչի երկարությունը՝ 25-35 սմ։ Որպես կանոն՝ էգերն ավելի փոքր են, քան արուները, ինչպես մյուս կաթնասունների մոտ է (սեռական երկձևության արտահայտություն)։ Ամենախոշոր կատուն, ըստ Գինեսի ռեկորդների գրքի, ունի 121,9 սմ երկարություն[68][69]։

Միջին չափի առողջ կատվի քաշը կազմում է 2,5-6,5 կգ, սակայն հանդիպում են նաև ավելի խոշոր առանձնյակներ, որոնց քաշը հասնում է մինչև 7-9 կգ։ Սիբիրյան կատուներն ու մեյն կուն ցեղատեսակի կատուների քաշը կարող է հասնել 11,5-13 կգ[70]։ Կատուների քաշը կարող է հասնել մինչև 20 կգ, իսկ ամենածանր կատուն կշռել է 21,3 կգ[71][72]։ Սովորաբար կատուների համեմատաբար մեծ քաշը ճարպակալման արդյունք է։

 
Կատվի աչքեր տեսանելի երրորդ կոպով

Կատուն տիպիկ մանր գիշատիչ է, որն ունի կազմախոսական բնութագրիչ առանձնահատկություններ։ Կատվի կմախքը բաղկացած է մոտավորապես 240 ոսկորներից և կազմված է երկու բաժիններից՝ առանցքային և պերիֆերիկ։ Կմախքի առանցքային բաժինը կազմում են գանգը, ողնաշարն ու կրծքավանդակը։ Պերիֆերիկ կմախքը կամ վերջույթների կմախքը կազմված է 2 կրծքային (առջևի) և 2 կոնքային (հետևի) վերջույթներից[73]։

Գանգն ու ողնաշարը պաշտպանում են կենտրոնական նյարդային համակարգը (գլխուղեղ և ողնուղեղ) վնասվածքներից։ Կատվի ողնաշարը կազմված է 7 վզային, 13 կրծքային, գոտկատեղի ողերից, 3 սերտաճած սրբոսկրերից և 20-26 պոչային ողերից։ Ողնաշարին միացած են 13 զույգ կողոսկրեր։ Վերջիններս կրծքային ողնաշարի ու կրծոսկրի հետ կազմում է կրծքավանդակը։ Առաջին 9 զույգ կողոսկրերն ամիջականորեն միացված են կրծոսկրին, մյուս 4 զույգն ազատ են։ Առջևի վերջույթների ոսկորները միացված են կրծքավանդակին շարակցական հյուսվածքով ու մկաններով։

Կատվի գանգը տարբերվում է մյուս կաթնասունների գանգերից նրանով, որ ունի շատ մեծ ակնակապիճներ և ուժեղ ծնոտներ[74], ինչպես նաև դիմային և ուղեղային բաժինների մոտավորապես նման զարգացմամբ։ Կատվի գանգի ուղեղային մասը կազմված է 11 ոսկորներից, իսկ դիմայինը՝ 13[75]։ Միջին չափի կատվի ուղեղն ունի 5 երկարություն և կշռում է 30 գրամ։

 
Կատվի ատամնաշարը

Կատուն ունի 30 ատամ (16 ատամ վերին ծնոտի վրա, 14 ատամ՝ ստորին)[76], այդ թվում՝ 12 կտրիչներ, չորս ժանիքներ, 10 նախասեղանատամներ և 4 սեղնատամներ։ Կատվի ատամները հարմարեցված են զոհին սպանելու և միսը մասնատելու համար։ Բռնելով զոհին՝ կատուն կծում է երկու երկար ժանիքներով՝ դրանք խրելով զոհի երկու ողերի միջև և դրանով իսկ կտրելով նրա ողնուղեղը, ինչը հանգեցնում է անդարձելի կաթվածահարության ու մահվան[77]։ Կատուների ատամների բանաձևը տիպիկ է կատվազգիների համար՝  ։

Կատվի աչքի կառուցվածքի տարբերակիչ գիծը, որ բնութագրական է շատ կաթնասունների համար, թարթիչ թաղանթի (այսպես կոչված երրորդ կոպ) առկայությունն է։ Այն շաղկապենու բարակ շերտ է, որ դուրս է գալիս աչքի ներքին անկյունից և կատարում պաշտպանական գործառույթ։ Երրորդ կոպը մաքրում է աչքի տեսանելի եղջերաթաղանթը փոշուց և խոնավացնում այն։ Երրորդ կոպը կարելի է տեսնել, երբ կատուն քնած է բաց աչքերով կամ զգում է հոգնածություն։ Եթե երրորդ կապը մշտապես տեսանելի է, այդ թվում նաև կատվի աշխույժ ժամանակ, դա մեծ մասամբ կարող է լինել հիվանդության նշան։

Կատվի մազածածկույթն ունի շփումից էլեկտրականացվելու հատկություն, այդ պատճառով խոզանակով մաքրելու և սանրելու ժամանակ թեթևակի խոնավացնում են կատվի մազերը կամ խոզանակը։ Ստատիկ էլեկտրականության կուտակումը կարող է տեղի ունենալ մշտապես կատվի չափազանց չոր մթնոլորտում գտնվելու դեպքում. այդ ժամանակ օգտագործում են օդի խոնավացուցիչ[78]։

Զգայարաններ

խմբագրել

Տեսողություն

խմբագրել
 
Կատվի աչքի կառուցվածքը

Կատուներն ունեն գերազանց գիշերային տեսողություն և կարող են տեսնել մարդու համար անհրաժեշտ լույսի մեկ վեցերորդի առկայության դեպքում[79]:43։ Դա մասամբ այն բանի շնորհիվ է, որ կատուներն ունեն tapetum lucidum, որը ցանցաթաղանթի միջով անցնող ցանկացած լույս անդրադարձնում է աչքի մեջ՝ դրանով իսկ ուժեղացնելով աչքի ընկալունակությունը աղոտ լույսի նկատմամբ[80]։ Աղոտ լույսի պայմաններում կատուների տեսնելուն նպաստում են նրա աչքերի մեծ բբերը։ Ի տարբերություն մեծ կատվազգիների, ինչպիսին է վագրը, ընտանի կատուներն ունեն ճեղքավոր բբեր[81]։ Վերջիններս կարող են պայծառ լույսը կենտրոնացնել առանց խրոմատիկ խոտորման, ինչն անհրաժեշտ է, քանի որ ընտանի կատուների բբերն իրենց աչքերի համար բավական մեծ են, ի տարբերություն մեծ կատվազգիների բբերի[81]։ Թույլ լուսավորության դեպքում կատվի բբերը մեծանում են՝ ծածկելով աչքի բաց հատվածի մեծ մասը[82]։ Հակառակ ընդունված տեսակետի՝ բացարձակ մթության մեջ կատուները չեն տեսնում[83]։ Ընտանի կատուներն ունեն թույլ գունային տեսողություն և ընդամենը երկու գունաընկալման տարրեր, որոնք ընկալում են կապույտն ու դեղնավուն կանաչը։ Նրանք ունեն սահմանափակ ունակություն՝ տարբերելու կարմիրն ու կանաչը[84]։ Նկատվել է, որ անշարժ և մոտ տեղակայված առարկաները կատուներն ընկալում են ավելի վատ, քան շարժվողները[83]։ Կատուների մոտ առարկաների վրա տեսողության կենտրոնացումը 2-3 անգամ ավելի վատ է, քան մարդանման կապիկների և մարդու մոտ։

 
Կատվի ականջ

Լսողություն

խմբագրել

Ընտանի կատվի լսողության օրգանը բաժանվում է երեք հատվածի՝ արտաքին ականջ, միջին ականջ և ներքին ականջ, որտեղից ազդակները հաղորդվում են գլխուղեղում գտնվող լսողության կենտրոն։

Կատուներն ունեն ուղղորդված լսողություն, այսինքն՝ աղմուկի ձայներն առանձնացնում են ըստ ուղղության։ Կատուները կարող են շարժել իրենց ականջախեցին, ընդ որում՝ յուրաքանչյուր ականջախեցի կարող է շարժվել մյուսից անկախ, ինչի շնորհիվ կատուն կարող է միաժամանակ հետևել ձայնի երկու աղբյուրի։ Այդ շարժումները ղեկավարում են ավելի քան տասը մկաններ, որոնց շնորհիվ ականջախեցին կարող է շրջվել գրեթե 180°։ Միաժամանակ կատուն ունի նաև տարածական լսողություն, այսինքն՝ կարող է որոշել ձայնի ուժգնությունը, հեռավորությունն ու բարձրությունը և այդ տվյալների հիման վրա ստույգ որոշել ձայնի աղբյուրի տեղադրությունը։ Կատուն փակ աչքերով կարող է միայն լսողությամբ կողմնորոշվել տարածության մեջ և որսալ իր մոտով անցնող մկանը. մարդու լսողությունն ընդունակ չէ նույնքան ճշգրտությամբ որոշել ձայնի աղբյուրի տեղադրությունը[85][86]։ Կատվի լսողության համար ընկալելի են ավելի բարձր հաճախականության ձայներ՝ 55 Հց-ից մինչև 79000 Հց (այլ տվյալներով՝ 45 Հց-ից 64 000 Հց[87], կամ մինչև 100 000 Հց[86]), 10,5 օկտավ դիապազոնում, այնինչ մարդունն ու շներինը մոտ 9 օկտավ է[88][89]։ Կատուները կարող են ընկալել ուլտրաձայներ, ինչը կարևոր է որսի ժամանակ[90], քանի որ կրծողների շատ տեսակներ արձակում են ուլտրաձայներ[91]. կրծողները կարող են արձակել ուլտրաձայներ 20-50 կՀց միջակայքում, իսկ կատուները կրող են լսել մինչև 65-70 կՀց հաճախականությամբ ուլտրաձայներ[92]։ Կատուներն իրենց ուլտրաձայներ արձակել չեն կարող։ Կատվի ականջում կան շուրջ 13 հազար ընկալող բջիջներ, ինչն ավելի քիչ է, քան մարդունը, սակայն կատվի մոտ կան շուրջ 52 000 փոխանցող նյարդային ծայրելուստներ լսողության նյարդում, այնինչ մարդու մոտ դրանք ընդամենը 31 000 հատ են[86]։

Շոշափելիք

խմբագրել
 
Կատվի շոշափողական մազիկներ

Կատվի մոտ շոշափելիքի ֆունկցիան կատարում են հատուկ շոշափողական մազիկները, որ տեղակայված են չորս շարքով վերին շրթունքից վեր՝ նրա երկու կողմերում, աչքերի վերևում, կզակի տակ (առօրյայում կոչվում են բեղ), ինչպես նաև զգայում մազիկները պոչի վրա, վերջույթների ներսի և թիկունքային կողմերում, թաթերի բարձիկների վրա, մատների միջև, ականջների ծայրերին և ականջների վրա[93]։ Առանց այդ մազիկների կատուն գրեթե կզրկվի տարածության մեջ իր «կողմնորոշման համակարգից»[94]։ Փորձնական ճանապարհով պարզվել է, թե որքան թույլ է կատվի տեսողությունը, այնքան երկար ու հաստ են նրա շոշափողական մազիկները, իսկ տեսողության խնդիրներով ծնված կատուների մոտ այդ մազիկների երկարությունը գերազանցում է 8 սմ-ը[95]։

Հոտառություն

խմբագրել
 
Կատվի քիթ

Կատուների հոտառությունը ուժեղ է, ինչը պայմանավորված է նրանց մոտ լավ զարգացած հոտառական սոխուկով և քթի խոռոչի հոտառական էպիթելի զգայական բջիջների մեծ քանակով։ Կատուների մոտ հոտառական էպիթելի մակերեսը կազմում է 5,8 սմ², ինչը երկու անգամ ավելի մեծ է, քան մարդունը, և միայն 1,7 անգամ է փոքր, քան միջին չափի շանինը[96]։ Դրա շնորհիվ կատվի հոտառությունը մոտ 14 անգամ ավելի ուժեղ է մարդկայինից, ինչը նրանց թույլ է տալիս զգալ հատկապես նուրբ հոտերը հոտոտելու ժամանակ։ Այդ ժամանակ կատուն բացում է բերանն ու ձգում շրթունքները և գլխի մաշկով կատարում ինքնատիպ ծամածռություն՝ ձևացնելով այսպես կոչված ֆլեմենի ռեակցիան, որ հատուկ է նաև շներին, ձիերին և մի շարք այլ կաթնասունների[97]։

Կատուները խիստ զգայուն են նաև կատվային ֆերոմոնների նկատմամբ, ինչպիսին է այն, որ ձևավորվում է կատուների կողմից սինթեզվող ֆելինինի 3-մերկապտո-3-մեթիլբութան-1-օլ ամինաթթուների քայքայման ժամանակ[98], որոնք կատուներն օգտագործում են միմյանց հետ շփվելու ժամանակ՝ միզելով և նշելով իրենց տարածքը հոտային գեղձերի արտադրած նյութերով։ Կատվի ձագերի հոտային գեղձերն սկսում են արտադրել սուր հոտ արձակող նյութեր երեք ամսական հասակից։ Կատուները սուր հոտ արձակող քիչ քանակով նյութեր արտադրում են նաև սրբանային գեղձերով[99]։ Այդպիսի գեղձեր ունեն բոլոր գիշատիչները, իսկ մասնավորապես ժանտաքիսներն այն օգտագործում են ինքնապաշտպանության համար։

Համ

խմբագրել

Կատուներն ունեն համի ավելի քիչ ընկալիչներ լեզվի վրա, քան մարդիկ (կատուներինը՝ շուրջ 470, մարդունը՝ ավելի քան 9000)[100]։ Ընտանի և վայրի կատուներն ունեն գենային մուտացիա, որի պատճառով չեն զգում քաղցրը[101]։ Նրանց համի ընկալիչներն զգում են ամինաթթուները, դառը համերն ու թթուները[102]։ Կատուները, ինչպես և շատ այլ կենդանիներ, իրենց բերանում ունեն Յակոբսոնի օրգան, որն օգտագործվում է ֆլեմենի գործընթացում։ Այն թույլ է տալիս զգալ որոշակի հոտեր, որոնք անընկալելի են մարդու համար։ Կատուները նախընտրում են այն սնունդը, որի ջերմաստիճանը կազմում է մոտ 38 °C, ինչը համապատասխանում է նոր սպանված զոհի ջերմաստիճանին, և սովորաբար հրաժարվում են սառը կամ սառեցված ուտելիքից (ինչը կարող է ազդանշան լինել, որ «զոհը» սատկած է արդեն երկար ժամանակ և կարող է լինել թունավոր կամ նեխած)[100]։

Հավասարակշռություն

խմբագրել

Կատուների հավասարակշռության համար պատասխանատու է լավ զարգացած վեստիբուլյար ապարատը, որ տեղակայված է ներքին ականջում։ Կատուները կարող են անվախորեն շարժվել պատուհանագոգերով, ցանկապատերի ու ծառերի ճյուղերի վրայով։ Ընկնելիս նրանք ռեֆլեքսորեն օդում ընդունում են այն դիրքը, որ անհրաժեշտ է թաթերի վրա վայրէջք կատարելու համար։ Այդ ժամանակ կայունարարի դեր է կատարում շարժուն պոչը (անպոչ կատուների մոտ որպես կայունարար հանդես է գալիս նրանց ողջ մարմինը)։ Լրացուցիչ նախապահպանական միջոց է ծառայում թաթերի ռեֆլեքսային տարածումը կողքերին, ինչի շնորհիվ կատվի մարմնի մակերեսը մեծանում է, և գործում է «պարաշյուտի էֆեկտը»[103]։ Երեք մետրից մեծ բարձրությունից ընկնելիս կատուն ուղղում է մարմինն ու վայրէջք կատարում թաթերի վրա[104]։ Սակայն շատ մեծ բարձրություններից ընկնելիս (օրինակ՝ բարձրահարկ շենքի պատուհանից) այդ ռեֆլեքսը ոչ միշտ է գործում, և կենդանին կարող է ջարդվածքներ ստանալ, ինչը կապված է պատուհանից ընկնելուց առաջացած «շոկի» էֆեկտով։ Փոքր բարձրությունից ընկնելիս (օրինակ՝ երեխայի ձեռքից) շրջվելու համար ժամանակը կարող է չբավականացնել, և կատուն կարող է վնասվածք ստանալ[105][106]։ Նոր ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մեծ բարձրությունից ընկնելիս կատուն վայրէջք է կատարում ոչ թե թաթերի, այլ ավելի շուտ որովայնի վրա[107][108]։ 1976 թվականին Նյու Յորքից անասնաբույժ Գորդոն Ռոբինսոնի կողմից նկարագրվել է այսպես կոչված «կատուների բարձրության սինդրոմը»[109], համաձայն որի՝ «որքան բարձր է շենքը, որից ընկել է կատուն, այնքան փոքր վնասվածք կստանա կատուն[110]։ Այսինքն, որքան էլ պարադոքսալ է, 15-րդ հարկն ավելի անվտանգ է, քան 2-րդը»[111][112]։ Մաթեմատիկոս Ռիչարդ Մոնտգոմերին մշակել է տեսություն, որ կոչվել է «ընկնող կատվի թեորեմ», ըստ որի՝ մեջքի վրա ընկնող կատուն շրջվում է մեջքով վերև նույնիսկ այն դեպքում, երբ կինետիկ մոմենտը հավասար է զրոյի[113]։

Բազմացում

խմբագրել
Կատուների զուգավորում
 
Նորածին կատուներ
 
Կատվի 2-3 ամսական ձագեր

Կատուները բազմաէստրալային կենդանիներ են, այսինքն՝ կտղուցի շրջանը նրանց մոտ կատարվում է տարեկան մի քանի անգամ և տևում 4-7 օր։ Հյուսիսային լայնություններում էստրալային ցիկլի սկիզբը լինում է փետրարից ապրիլ և կրկնվում ապրիլից օգոստոս։ Եթե առաջին կտղուցի ժամանակ բեղմնավորում տեղի չի ունեցել, 14-21 օր անց կտղուցը կարող է կրկնվել։ Զուգավորման շրջանում արու կատուներն սկսում են նշել իրենց տարածքը[114]։ Նախաէստրուսային փուլում էգ կատուներն աղիողորմ մլավում են, դունչը քսում առարկաներին, այլ կատուների կամ տան այլ կենդանիներին, սկսում են մեջքի վրա սահել տան հատակին։ Էստրուսի այդ փուլում արու կատվի հայտնվելու դեպքում էգը կարող է վանել նրան իրենից։ Նախաէստրուսի շրջանը տևում է 12 ժամից մինչև երեք օր։ Նախաէստրուսը բոլոր էգ կատուների մոտ չէ, որ վառ արտահայտված է։ Էստրուսի շրջանը, երբ կատուն պատրաստ է զուգավորման, տևում է 4-7 օր։ Այդ ընթացքում էգ կատուները բարձր մլավում են և կանչում արուին։ Այդ շրջանում էգ կատուները կարող են դնել նշաններ։

Էգ կատուների մոտ օվուլյացիան տեղի է ունենում զուգավորման ժամանակ և պահանջում է խթանում, այդ պատճառով էլ կատուների մոտ հազվադեպ է բեղմնավորումը տեղի ունենում առաջին զուգավորման ժամանակ[115]։ Զուգավորումից հետո էգ կատուն խնամքով մաքրում է իր սեռական օրգանները։ Եթե արու կատուն փորձում է մոտենալ նրան այդ ընթացքում, էգը կարող է հարձակվել նրա վրա։ Շուրջ 20-30 րոպե անց, երբ կատուն վերջացնում է մաքրելը, ցիկլը կրկնվում է[116]։ Զուգավորման ժամանակ կատուների մոտ հաճախ տեղի է ունենում սուպերֆեկունդացիա, այսինքն՝ նույն կտղուցի ընթացքում երկու ձվաբջիջների բեղմնավորում, այդ պատճառով էլ միաժամանակ ծնված ձագերը կարող են ունենալ տարբեր հայրեր[116]։ Եթե էստրուսի փուլում տեղի է ունենում օվուլյացիա ապա սկիզբ է առնում դիէստրուսի փուլը, եթե օվուլյացիա տեղի չի ունենում, սկսվում է ինտերէստրուսի փուլը։ Դիէստրուսը տևում է 35-100 օր, ինչից հետո կրկին սկսվում է նախաէստրուսային շրջանը։ Հյուսիսային լայնություններում հոկտեմբերից հունվար տնային կատուների մոտ լինում է անէստրուսի՝ սեռական հանգստի շրջան[117]։

Բեղմնավորումից 124 ժամ անց ձևավորվում է մորուլան, 148 ժամ անց՝ վաղ բլաստոցիստը։ 10-12 օր անց տեղի է ունենում իմպլանտացիան[118][119]։

Կատվի հղիությունը տևում է 64-67 օր, սակայն միջինը 66 օր է[120]։ Մեկ ծնի ժամանակ կատուն կարող է ունենալ 3-5 ձագ (առաջին ծնի դեպքում՝ ավելի քիչ)։ Ծնվելիս կատվի ծագերն ունեն շուրջ 12 սմ երկարություն։ Նրանք ծնվում են կույր ու խուլ. տեսնել սկսում են 5-10 օրականում, լսել՝ 9-11 օրականում։ Կատուները կաթով կերակրվում են սովորաբար 6-7 շաբաթ։ Էգերը սեռական հասունության հասնում են 5-10 ամսականում, արուները՝ 5-7 ամսականում, թեև դա կախված է ցեղատեսակից[116]։ Կատուները կարող են ծնել տարեկան 2-3 անգամ և ունենալ մինչև 150 ձագ բազմացման տասը տարիների ընթացքում[116]։ Կատուները կարող են տեղափոխվել նոր տուն մոտ 12 շաբաթականում[121], երբ արդեն պատրաստ են ապրել առանց մոր։

Կատուները համարվում են իդեալական մայրեր, սակայն ոչ մի կատու չի խնամում հիվանդ ձագերին. նման դեպքերում կատուն լքում է նրան ու հեռանում բնից։ Համարվում է, որ արու կատուները, գտնելով անպաշտպան ձագերով բույն (եթե մայր կատուն, օրինակ, որսի է դուրս եկել) խեղդում են նրանց։ Սակայն նման վարքն ավելի շատ հատուկ է թափառող և գյուղական վայրերում ապրող կատուներին, երբ հայրն անհայտ է։ Եթե կատվի ձագերը պահվում են այնպիսի պայմաններում, երբ նրանք ունեն մեկ որոշակի հայր, վերջինս պաշտպանում է իր ձագերին և խնամում նրանց մայր կատվի հետ միասին։ Որոշ արու կատուներ կարող են իրենց վրա վերցնել ձագերին խնամելու պարտականությունը մայր կատվի զոհվելու դեպքում[122]։

Առողջություն

խմբագրել
 
Սիամական կատու

Տանը պահվող կատուների կյանքի միջին տևողությունը կազմում է 14 տարի[123]։ 1980-ական թվականների սկզբին կատուներն ապրել են միջինը շուրջ յոթ տարի[124]:33[125], 1995 թվականին՝ 9,4 տարի[124]:33, իսկ 2014 թվականին՝ 12-15 տարի[126]։ Այնուամենայնիվ, հայտնի են դեպքեր, երբ կատուներն ապրել են 30 տարուց ավելի[127], իսկ Կրիմ Փաֆ անունով կատուն ապրել է 38 տարի[128][129]։ 2011 թվականի տվյալներով՝ ամենածեր կատուն եղել է Լյուսին, որ ապրել է Բրիտանիայի մի ընտանիքում և նշել իր 39-ամյակը։ Կենդանու տերը՝ Բիլ Թոմասը, նշել է, որ կատուն ծնվել է 1972 թվականին։ Գինեսի ռեկորդների գրքի ներկայացուցիչները նրան պաշտոնապես ճանաչել են իր ենթատեսակի ամենածեր ներկայացուցիչը աշխարհում[130]։

Կատուների ամորձատումն ու ստերիլիզացումը դրական ազդեցություն են թողնում նրանց կյանքի տևողության (ամորձատված արուներն ապրում են մյուսներից երկու անգամ, ստերիլիզացված էգերը՝ մյուսներից 62%-ով ավելի երկար[124]:35) և առողջության վրա, քանի որ այդ դեպքում արու կատուների մոտ չի կարող զարգանալ սերմնարանների քաղցկեղ, իսկ էգերի մոտ՝ արգանդի քաղցկեղ կամ ձվարանների քաղցկեղ, ինչպես նաև և՛ արու, և՛ էգ կատուների մոտ նվազում է կաթնագեղձերի քաղցկեղի առաջացման վտանգը[131]։ Կատուների ստերիլիզացումը նախքան առաջին կտղանքը կանխում է կաթնագեղձերի քաղցկեղը[132][133]։ Սակայն ամորձատված կատուները հաճախ են տառապում միզաքարային հիվանդություններով ու հակված են ճարպակալման[134]։ Վաղ ամորձատումը (8-9 ամսականից փոքր) հանգեցնում է միզաքարային հիվանդությունների զարգացման[135]։

Անտուն կատուների կյանքի տևողությունը ստույգ որոշելը դժվար է։ Ուսումնասիրություններից մեկի համաձայն՝ նման կենդանիների կյանքի միջին տևողությունը կազմում է 4,7 տարի, ընդ որում՝ թափառական կատուների մի մասը զոհվում է դեռ վաղ տարիքում, իսկ որոշ կատուներ էլ կարող են ապրել միչև 10 տարի[136]։ Ժամանակակից քաղաքային պայմաններում թափառող կատուները սովորաբար ապրում են երկու տարուց ոչ ավելի, սակայն վերահսկվող գաղութներում ստերիլիզացված թափառող կատուները կարող են ապրել շատ ավելի երկար։ Բրիտանական կատուների խնամատարական հիմնադրամի (British Cat Action Trust) հայտարարության համաձայն՝ հայտնի թափառող էգ կատուներից ամենածերը եղել է 19 տարեկան։ Ամենածեր թափառող արու կատուն եղել է 26-ամյա Մարկը, որ գտնվել է Կատուների պաշտպանության բարեգործական միության հովանու ներքո։

Հիվանդություններ

խմբագրել

Կատուները կարող են թունավորվել քիմիական որոշ նյութերից, որոնք անվնաս են մարդու համար[137], քանի որ կատուների լյարդը պակաս արդյունավետ է պայքարում որոշ տոքսինների դեմ, քան շատ այլ կենդանիներինը, այդ թվում նաև շներինն ու մարդունը[138][139]։ Կատուների թունավորման պատճառ հաճախ դառնում են անտիֆրիզն ու կրծողների համար դրված թույները[140]։ Կատուները կարող են հատկապես զգայուն լինել միջավայրի աղտոտվածության նկատմամբ[137][141]։ Մարդկանց կողմից օգտագործվող դեղանյութերի մի մասը, օրինակ՝ պարացետամոլը, չափազանց թունավոր է կատվի համար, և նույնիսկ դրա փոքր չափաբաժինը կարող է դառնալ կենդանու մահվան պատճառ[142][143]։ Նույնիսկ ասպիրինը, որ երբեմն օգտագործվում է կատուների մոտ հոդաբորբի բուժման համար, նույնպես պետք է օգտագործել զգուշությամբ[137][143]։ Մեծ քանակությամբ սոխն ու սխտորը նույնպես թունավոր են կատվի համար[137]։

Կատուները կարող են ունենալ առողջության հետ կապված տարատեսակ խնդիրներ՝ տարբեր բնույթի հիվանդություններ, մակաբույծներ, վնասվածքներ ու գենետիկական խանգարումներ։ Կատուների հիվանդությունների թվում առանձնացվում են վարակիչ[144] և ներքին ոչ վարակիչ, ինչպես նաև վիրահատական ու մանկաբարձա-գինեկոլոգիական հիվանդություններ։ Առանձին խումբ են կազմում մակաբուծական հիվանդությունները, որոնց շարքն են դասվում կատուների տարբեր գելմինտոզները։ Ըստ մասնագետների, մասնավորապես Կոռնելյան համալսարանի անասնաբուժության քոլեջի տվյալների՝ աղիքային մակաբույծները կատուների ընդհանրական խնդիրներից են, 45% կատուներ, որպես կանոն, վարակված են գելմինտներով, ինչպիսիք են՝ Ollanulus tricuspis, Physaloptera, Ancylostoma և Uncinaria, ինչպես նաև այլ մակաբույծներով՝ Giardia (ժիարդիա), Isospora (կոկցիդիա)։ Toxascaris leonina և Toxocara cati կլոր որդերի տարածվածությունը, ըստ մասնագետների գնահատականների, կազմում է 25 %-75 % և բարձր է կատվի ձագերի մոտ։ Կատուների մոտ առկա ժապավենաձև որդերի որոշ տեսակներով կարող են վարակվել նաև մարդիկ, եթե չպահպանեն հիգիենայի կանոնները[145]։

Կատուների ամենատարածված հիվանդություններից են կալիցիվիրոզը, միկրոսպորիան, պանլեյկոպենիան, ռինոտրախեիտը, շաքարային դիաբետը, տոքսոպլազմոզը և կատուների խլամիդիոզը։ Ամենավտանգավոր հիվանդություններից մեկը, որով կարող է վարակվել նաև մարդը, տոքսոպլազմոզն է. «Տոքսոպլազմոզի կանխարգելումը դժվար է, քանի որ կատուների և մարդու վարակումը կանխող միջոցառումները դժվար կիրառելի են պրակտիկայում։ Կենդանիները, որ որսում են մկներ կամ սննդաբաժնում ստանում են հում միս (վաճառվող մսի 25%-ը վարակված է տոքսոպլազմոզով) հավանաբար վարակված են»[146]։

Կատուները, ինչպես և շատ այլ կաթնասուններ, կարող են վարակվել կատաղությամբ, որը փոխանցվում է մարդուն։ Կատվին հիվանդությունը փոխանցվում է հիվանդ կենդանու (օրինակ՝ աղվեղի) կծելու միջոցով։ Գաղտնի շրջանը տևում է 2-24 շաբաթ, սակայն մեծ մասամբ ախտանշաններն երևում են 4-6-րդ շաբաթում, իսկ կենդանին սատկում է դրանից 3-4 օր անց[147]։

Կանխարգելիչ պատվաստումը կարող է նվազեցնել կատաղությամբ և այլ վարակիչ հիվանդություններ ձեռք բերելու վտանգը։ Սակայն վերջին ժամանակներու պարզվել է, որ կատուների պատվաստումը հետագա ուսումնասիրությունների կարիք ունի։ Մի կողմից կատուների պատվաստումը կարող է կանխարգելել բազմաթիվ հիվանդություններ, ինչպես նաև դրանց հետագա փոխանցումը կենդանու տիրոջն ու նրա ընտանիքի անդամներին[148]։ Սակայն մյուս կողմից պարզվել է, որ որոշ դեպքերում պատվաստումը, հատկապես լեյկեմիայի վիրուսի և կատաղության դեմ պատվաստումները, կատուների մոտ առաջացնում են սարկոմա, ինչի պատճառով առաջարկվում է նվազագույնի հասցնել կատուների պատվաստումը[149]։

Սնունդ

խմբագրել

Կատուները մսակերներ են։ Ի տարբերություն շնազգինեի՝ շների, գայլերի, բորենիների, աղվեսների ու կոյոտների, որոնք ամենակեր են և կենդանական կերից բացի կարող են օգտագործել նաև բուսական սնունդ և հեշտությամբ դառնալ բուսակեր, կատուները սովորաբար ուտում են միայն միս, ինչին հարմարեցված է նրանց մարսողական համակարգը[150]։ Առաջին հերթին, զարգացած ժանիքները թույլ են տալիս ծամել սնունդը, իսկ կատվի երկար ու շարժուն լեզուն կողքերից ունի հատուկ թմբիկներ, որոնցով կատուն միսն առանձնացնում է ոսկորից։ Այդ թմբիկները նաև արտադրում են կերատին և օգնում են կատվին «լվացվելիս»։ Ծամելիս կատուն գլուխն իջեցնում է այն ծնոտի ուղղությամբ, որով ծամում է։ Քանի որ ծամող մկանը թույլ է զարգացած, կատուն հաճախ փոխում է ծնոտը, որով ծամում է[151]։

Կատվի աղիքները, ինչպես և մսակեր կենդանիների մեծ մասինը, բավական կարճ են ու չեն գերազանցում 1,8 մետրը։ Կատվի ստամոքսը կատարում է մարսողության ֆունկցիան, ընդ որում՝ կատուն պետք է պարբերաբար մաքրի այն սննդի չմարսվող մնացորդներից՝ ոսկորներից, ջլերից ու սեփական մորթու մազերից։ Ստամոքսի մաքրումն ապահովում է փսխումը, որը սովորական պաշտպանական ռեֆլեքս է, բայց կարող է լինել նաև հիվանդության ախտանշան[152]։ Մորթու մազերով կատվի աղիների խցանումը կանխելու համար նրանց տալիս են հատուկ աճեցված ցորենի ծիլեր[153]։

 
Կատուն ուտում է ցորենի ծիլեր

Երկրորդային վայրենացած կատուները, ինչպես նաև այն կատուները, որոնք դուրս են գալիս տնից, սնվում են մանր կենդանիներով, մեծ մասամբ կրծողներով ու թռչուններով։ Նույնիսկ այն կատուները, որոնց կերակրում են լիարժեք սննդով, որսում են մանր կաթնասուններ, թռչուններ, երկկենցաղներ, սողուններ, ձկներ և անողնաշարավորներ, եթե կարողանում են դուրս գալ բնակարանից[154][155]։ Կատուները նախընտրում են սնվել փոքր չափաբաժիններով՝ օրը մի քանի անգամ[156]։

Կատուներին չի կարելի զրկել մսից, քանի որ բուսական սննդից նրանք չեն կարող ստանալ իրենց անհրաժեշտ ամինաթթուները։ Կատուների համար կարևորագույն նյութերից է նաև տաուրինը, որի բացակայությունը բերում է առողջական վիճակի վատացման և կարող է հանգեցնել կուրության ցանցաթաղանթի կենտրոնական հատվածի դեգրադացիայի պատճառով։ Կովի կաթը տաուրինի վատ աղբյուր է, բացի այդ՝ կատուների մեծ մասը չի մարսում լակտոզը, իսկ կաթի օգտագործումը հանգեցնում է մարսողության խանգարման[157]։

Կատվին անհրաժեշտ է վիտամին A, որ պարունակվում է կենդանական սննդում, քանի որ կատուները, ի տարբերություն շատ այլ կենդանիների, չեն կարող սինթեզել այն բետա կարոտինից (այսպես կոչված A վիտամինի նախավիտամինից)[158][159]. դրա համար անհրաժեշտ են ֆերմենտներ, որ բացակայում են կատվի օրգանիզմում[160]։ Ինչպես և շատ այլ կաթնասունների մոտ, C վիտամինը կատվի օրգանիզմում սինթեզվում է գլյուկոզից[161]։

Երբեմն կատուները հարմարվում են մարդկային սննդի որոշ տեսակների, սակայն այդպիսի սնունդը վնասակար է կատվի համար և կարող է առաջացնել մի շարք հիվանդություններ (օրինակ՝ միզաքարային հիվանդություններ, երիկամային քրոնիկ անբավարարություն), իսկ շոկոլադի, կակաոյի, սուրճի օգտագործումը կարող է հանգեցնել նույնիսկ ծանր թունավորման ու կենդանու մահվան[162][163]։ Կատուները կարող են ուտել նաև քիչ քանակությամբ բանջարեղեն, մրգեր, հաց, ինչպես նաև ցանկալի է նրանց սննդաբաժնում կաթնալոռի կամ կեֆիրի առկայությունը[164][165]։

Հոգեբանություն

խմբագրել

Որոշ բույսեր, օրինակ՝ կատվախոտն ու կատվադաղձը, արտադրում են այնպիսի նյութեր, որ սովորաբար կատուների (հատկապես արուների) վրա թողնում են թմրանյութերի ազդեցությանը մոտ ազդեցություն[166]։ Սակայն ոչ բոլոր կատուներն են արձագանքում նրանց հոտին, և ոչ բոլոր կատուների վրա է այն թողնում միանման ազդեցություն։ Որոշ կատուների մոտ կատվախոտը կարող է առաջացնել թունավորում։

Ընտանի կատուն իր լեզուն օգտագործում է մորթը մաքրելու համար

Կատուները հայտնի են նրանով, որ մեծ ժամանակ են հատկացնում իրենց մորթը լիզելուն, որպեսզի այն պահեն մաքուր[167]։ Կատվի լեզվի վրա կան շուրջ 500 մկմ երկարություն ունեցող և դեպի հետ ուղղված փշեր, որ կերատինի պարունակության շնորհիվ կոշտ են[168] ու կատարում են խոզանակի դեր։ Որոշ կատուների, հատկապես երկարամազների ստամոքսում առաջանում են սեփական մազերի խրձեր, որոնք սովորաբար ունենում են 2-3 սմ երկարություն[167]։

 
Կատվի ձագ, որ լուսանկարվել է անձրևի ժամանակ պատուհանի մոտ

Ինչպես և մյուս ընկերքավորները, կատուն ունի պայմանական ռեֆլեքսների ձեռքբերման արտահայտված հակում և լավ է ենթարկվում վարժեցման առանձին ձևերի, օրինակ՝ օգտվել ստանդարտ զուգարանակոնքից։ Ապացուցվել է, որ կատուները սովորում են փորձելու և սխալվելու մեթոդով, դիտելու և նմանակելու միջոցով[169][170][171][172][173][174][175][176][177][178][179]։ Կատուները ինֆորմացիան պահպանում են ավելի երկար ժամանակ, քան շները[180]։ Մի փորձի արդյունքում պարզվել է, որ կատուներն ունեն տեսողական հիշողություն, որ համեմատելի է կապիկի տեսողական հիշողության հետ[181]։

Աշխատանքային կարճատև հիշողությանը վերաբերող մեկ այլ փորձի ժամանակ շները ցույց են տվել ավելի լավ ժամանակ (60 վ-ով), քան կատուները[182]։ Կատուները, որոնց առաջ դրվել են հերթականությամբ պարզ ու բարդ առաջադրանքներ, ավելի արագ են կատարել բարդ առաջադրանքները, քան այն կատուները, որոնց առաջ դրվել են միայն բարդ առաջադրանքներ։ Այսպես, կատուներից մեկը, որի առաջ դրվել են միայն բարդ առաջադրանքներ, այդպես էլ չի սովորել կատարել դրանք, չնայած 600 անգամ փորձելուն։ Եթե կատուներին տրվում են միայն բարդ առաջադրանքներ, որոնք նրանք չեն կարող հանդիպել բնության մեջ, ապա նրանք կորցնում են մոտիվացիան[183]։

Քուն

խմբագրել

Դրսում ապրող կատուներն ակտիվ են և՛ ցերեկը, և՛ գիշերը, սակայն նրանց ակտիվությունը մի քիչ ավելի շատ է գիշերը[184][185]։ Կատուների ակտիվության ժամանակը փոփոխական է, և ընտանի կատուները կարող են ավելի ակտիվ լինել առավոտյան ու երեկոյան, երբ ակտիվ է իրենց տերը[186]։

Կատուները քնի միջոցով խնայում են իրենց էներգիան ավելի շատ, քան կենդանիների մեծ մասը։ Քնի տևողությունը մեկ օրում կազմում է 12-16 ժամ։ Որոշ կատուներ քնում են օրական 20 ժամից ավելի, սակայն քնի միջին տևողությունը կազմում է 13-14 ժամ օրական։ Կատուների քնի ընթացքում պարբերաբար սկսվում է արագ քնի փուլ, որ ուղեկցվում է աչքի արագ շարժումներով և մկանների կծկմամբ, ինչը վկայում է այն մասին, որ կատուները կարող են երազներ տեսնել[187]։

Նշանների համակարգ և ինքնարտահայտում

խմբագրել

Ընտանի կատուները հաղորդակցման համար օգտագործում են տարբեր ձայնային ազդանշաններ, այդ թվում՝ մլավոց, մռլտոց, ֆշշոց, ոռնոց, սուլոց, գռմռոց և այլն[11]։ Ի հակադրություն դրանց, վայրենացած կատուները սովորաբար լուռ են[188]:208։

Կախված նշանակությունից՝ մլավոցի ինտոնացիան տարբեր է։ Կատուները սովորաբար մլավում են նրա համար, որ գրավեն մարդու ուշադրությունը (օրինակ՝ որ իրեն կերակրեն կամ խաղան իր հետ)[189]։ Անգլիայում կատվի մլավոցն արտահայտվում է «միու» նմանաձայնությամբ, Ճապոնիայում՝ «նյա», Ռուսաստանում և Հայաստանում՝ «մյաու»։ Կատվի մլավոցը կարող է նշանակել նաև ողջունում կամ հիվանդագին զգացումներ։ Որոշ կատուներ հաճախ են ձայներ արձակում, մյուսները՝ հազվադեպ։ Նրանք կարող են իրենց ձայնին տալ շուրջ հարյուր տարբեր ինտոնացիաներ (շները, օրինակ, շուրջ տասը)[190]։ Դրանցից մի քանիսը խիստ կտրուկ են և տհաճ մարդու լսողության համար. այդպիսի ձայներ արձակում են հատկապես արու կատուներն էգի համար կռվելիս կամ զուգավորման ժամանակ։ Միմյանց հետ հաղորդակցվելու ժամանակ կատուները հազվադեպ են մլավում, այլ օգտագործում են նշանների համակարգ, որ ներառում է ձայների, մարմնի շարժումների ու հայացքների մեծ դիապազոն։ Հաղորդկացման տեսակետից հատկապես կարևոր մեխանիզմներ են կատվի պոչն ու ականջները[191][192], օրինակ՝ բարձրացված պոչը բարեկամական ողջույնի նշան է, տափակացրած ականջները՝ թշնամության։ Պոչը կարող է արտահայտել նաև կատվի դիրքն իր խմբի սոցիալական հիերարխիայում. դոմինանտ կատուներն ավելի քիչ են բարձրացնում իրենց պոչը, քան ենթակա կենդանիները[192]։ Քթերի հպումը նույնպես ողջույնի սովորական նշան է[193]։

 
Կատուն սպառնալիս կորացրել է մեջքն ու ֆշշացնում է

Կատուները կարող են նաև մռլտալ, ինչը սովորաբար նշանակում է, որ կենդանին գոհ է։ Մռլտոցը կարող է լինել էվոլյուցիոն առավելություն՝ որպես ազդանշանային մեխանիզմ մայր կատվի ու նրա ձագերի համար։ Կատուները սովորաբար մռլտում են իրենց ցեղակիցների շրջանում, օրինակ՝ իրենց ձագերին հանդիպելիս, հանգստանալիս[194][195] կամ ուտելիս։ Կատուների մռլտալու մեխանիզմը հայտնի չէ։ Նրանք չունեն անատոմիական հատուկ ապարատ, որ պատասխանատու է ձայնի արձակման համար[196], և մինչև վերջերս համարվում էր, որ մռլտում են միայն կատուները, սակայն պարզվել է, որ հովազների ցեղի ներկայացուցիչները (վագր, առյուծ, յագուար, ընձառյուծ) նույնպես կարող են արձակել մռլտոցի նման ձայն, բայց միայն արտաշնչելիս[197]։

Վախի կամ ագրեսիայի դեպքում կատուները կարող են ֆռթֆռթացնել, ֆշշացնել կամ հազվադեպ նաև ոռնալ։ Այդ ժամանակ կենդանին սովորաբար կորացնում է մեջքն ու պոչը, ցցում բուրդը, ականջները սեղմում գլխին։ Որոշ կատուներ կարող են արձակել սպառնալից մռնչյուն, որ հիշեցնում է շան ձայն և արտահայտում է խիստ ցասում և անբավականություն։

Ծնվելիս կատվի ձագերն արձակում են բարակ ծղրտոց, ընդ որում՝ հայտնի է, որ կատվի ձագերը սովորաբար իրենց մորը կանչում են ուլտրաձայնային ազդանշաններով[198]։ Որոշ հասուն կատուներ, հատկապես նրանք, որոնք հազվադեպ են օգտագործում իրենց ձայնը, նույնպես կարող են մլավոցի փոխարեն արձակել ծղրտոց[198]։

Որս

խմբագրել
 
Կատուն խաղում է իր բռնած մկան հետ

Փոփոխվող միջավայրին արագ հարմարվելու և սուր տեսողության շնորհիվ ընտանի կատուները հիանալի որսորդներ են[199]։ Ուսումնասիրությունները, որոնց ընթացքում դիտարկվել են ինչպես տանը պահվող, այնպես էլ թափառող կատուներ, ցույց են տվել, որ նրանք մեկ տարվա ընթացքում որսում են միջինը 57 կենդանի[200][201]։ Նրանք որսում են մանր կենդանիներ, սովորաբար թռչուններ ու կրծողներ[154] և հաճախ օգտագործվում են վնասատունեի դեմ պայքարելու համար[202][203]։ Ընտանի կատուները Միացյալ Նահանգներում սպանում են տարեկան 1,4-3,7 միլիարդ թռչուն և 6,9-20,7 միլիարդ կաթնասուններ[204][205] (դրա մեծ մասը բաժին է ընկնում 80 միլիոն վայրենացած ու թափառող կատուներին)։ Առնետների վրա կատուները հազվադեպ են հարձակվում. գորշ առնետները, որ Եվրոպա են անցել Ասիայից, աչքի են ընկնում մեծ չափերով, ագրեսիվությամբ ու ճարպկությամբ, ինչի պատճառով կատուների մեծ մասը վախենում է նրանցից[206]։ Այնուամենայնիվ, կան կատուներ, որոնք հայտնի են որպես առնետ որսացողներ[207]։

Ի տարբերություն առյուծների, որոնք ապրում և որս կատարում են խմբերով, կատուները որս կատարում են բացառապես մենակ, բացառությամբ մայր կատվի ու ձագերի խաղի։ Ի տարբերություն շների ու գայլերի, որոնք պետք է մշտապես պահեն իրենց մարմնի ուժեղ հոտը, որպեսզի որս կատարեն միասին, կատուները մշտապես լիզում են իրենց մորթին, որպեսզի իրենց հոտով չվախեցնեն որսին։ Սոված լինելու դեպքում կատուներն անմիջապես ուտում են իրենց որսը։ Հակառակ դեպքում նրանք ուտելուց առաջ խաղում են նրա հետ. նետում են որսած կենդանուն, բռնում, և այդ «արարողությունն» ուղեկցվում է ցատկերով։ Կատուն որսը սովորաբար ուտում է թաքստոցում. մանր կենդանիներին ուտում է կաշվով ու մորթով, խոշոր թռչուններին՝ նրանց բմբուլները պոկելուց հետո[208]։

Կատուները որսում են ընդհանուր առմամբ շուրջ հազար տեսակի կենդանիների, այնինչ մեծ կատուները (առյուծներ, վագրեր և այլն) որսում են միայն խոշոր կաթնասուններ։ Բացառություն է ընձառյուծը, որ հաճախ որսում է նապաստակներ և նույնիսկ մանր կրծողներ։ Տակտիկական հնարքները կատուների մոտ նույնն են, ինչ վագրերի ու ընձառյուծների դեպքում. կատուն դարանակալում է որսին և հարձակվում հանկարծակի ցատկով՝ փորձելով երկար ժանիքներով բռնել որսի վիզը՝ մահացու հարված հասցնելով նրա վզի ողներին կամ վնասել կոկորդը՝ առաջացնելով ասֆիքսիա։ Դրանից բացի կատուները կարող են առջևի թաթերով որսալ ձուկ հոսող ջրում։ Հաջողության դեպքում կատուները (և նույնիսկ կատվի ձագերը, որոնք կյանքում առաջին անգամ են տեսնում ձուկ) կծում են ձկան գլուխը և ուտում այն բանից հետո, երբ նա դադարում է թպրտալ[209]։

 
 
 
 
Դարանակալած կատու Կատու, որ բռնել է փայտփորիկ Կատու, որ բռնել է մուկ Կատուն որսից հետո

Խաղ

խմբագրել
14 շաբաթական կատուների խաղ

Ընտանի կատուները և հատկապես ձագերը սիրում են խաղալ։ Այդ գործողություններով կատվի ձագերը նմանակում են որսը, և դա նրանց օգնում է սովորել հետապնդել, բռնել և սպանել որսին[210]։ Կատուները խաղի միջոցով սովորում են նաև կռվել միմյանց կամ մարդկանց հետ, ինչի շնորհիվ նրանք ձեռք են բերում ունակություններ, որոնք իրենց պետք կգան իրական կյանքում, ինչպես նաև դա օգնում է նվազեցնել վախը, որ ասոցացվում է այլ կենդանու վրա հարձակման հետ[211]։

Խաղի և որսի նմանության շնորհիվ կատուները սիրում են խաղալ այնպիսի խաղալիքներով, որոնք հիշեցնում են որսի կենդանիների, օրինակ՝ փոքր փափուկ խաղալիքներով, որոնք արագ շարժվում են։ Սակայն նրանք արագ կորցնում են հետաքրքրությունը (հարմարվում են) այն խաղալիքների նկատմամբ, որոնցով խաղացել են նախկինում[212]։ Կատուները նաև ավելի շատ են խաղում խաղալիքներով, երբ սոված են[213]։ Թելը հաճախ է դառնում խաղալիք կատուների համար, սակայն ուտելու դեպքում այն անցնում է աղիներ և կարող է դառնալ լուրջ հիվանդության և նույնիսկ մահվան պատճառ[214]։

Փոխհարաբերություններն այլ կենդանիների հետ

խմբագրել
 
Սոցիալական վարքի օրինակ

Չնայած վայրի կատուները վարում են միայնակ կյանք, ընտանի կատուները (վայրենացածները) ապրում են գաղութներով, որ հավաքվում են սննդի աղբյուրի շուրջը և հիմնվում են համագործակցող էգ կատուների խմբերի վրա[193][215]։ Այդպիսի խմբերում միշտ կատուներից մեկը իշխող դիրք ունի մյուսների նկատմամբ[216]։ Յուրաքանչյուր կատու վերահսկում է իր տարածքը[217]. սեռական ակտիվ արուները գրավում են ամենաընդարձակ տարածքնեը, ընդ որում՝ նրանց տարածքը կարող է 10 անգամ գերազանցել էգ կատուների տարածքին և հատվել մի քանի էգ կատուների տարածքների հետ[218]։ Գյուղական միջավայրում կենդանու վերահսկողության տակ գտնվում է ողջ բակը։ Այնուամենայնիվ, միշտ կա «չեզոք տարածք», որտեղ կատուները կարող են հանդիպել առանց կոնֆլիկտի ու ագրեսիայի։ Սակայն իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքից կատուն վռնդում է ցանկացած այլ կատվի, ընդ որում՝ իրենց տարածքը պահպանում են ոչ միայն արուները, այլև էգերը։

Տանը ապրող կատուները կարող են խաղաղ գոյակցել ինչպես ուրիշ կատուների, այնպես էլ այլ ընտանի կենդանիների հետ, որոնք բնության մեջ հանդիսանում են կատուների որսը։ Այսպես, եթե մի քանի շաբաթական կատվի մոտ տանեն մուկ, ապա նրանք երկար ժամանակ կարող են պահպանել ընկերական հարաբերություններ, չնայած միշտ վտանգ կա, որ խաղի ժամանակ կատվի մոտ կարող է արթնանալ որսորդի բնազդը[219]։

Կատուների ու ընտանի շների բարդ հարաբերությունները պայմանավորված են որսորդական բնազդներով. յուրաքանչյուր շուն փախչող կատվի մեջ տեսնում է հետապնդման օբյեկտ և հետապնդում է նրան այնքան ժամանակ, մինչև բռնում է, կամ կատուն պատսպարվում է անմատչելի տեղում։ Տարածքը պահպանող կամ մարտական շները հաճախ են սպանում կատուների, վերջիններիս սպանում են նաև թափառող շները, սակայն դրա պատճառները մնում են չբացահայտված. թափառող շները կատուներին սպանում են նույնիսկ այն ժամանակ, երբ սննդի կարիք չունեն[220]։ Այնուամենայնիվ, հաճախ կատուներն ու շները կարող են ապրել իրար կողքի[221]։

Ընտանի կատուները, ինչպես և ցանկացած ինտրոդուկցված գիշատիչ, կարող են լուրջ վնաս հասցնել էնդեմիկ էկոհամակարգին, հատկապես եթե կատուները տվյալ տարածք բերվել են համեմատաբար ոչ վաղ անցյալում, և մյուս տեսակները չեն հասցրել հարմարվել նրա ներկայությանը։ Համաձայն ներկայում հերքված[222][223] լեգենդի՝ 1894 թվականին Նոր Զելանդիայի ափերի մոտ գտնվող Ստիվենս կղզու փարոսի տեսուչի կատուն միայնակ ոչնչացրել է չթռչող ստեֆենյան թփուտային ցախսարեկների ողջ պոպուլյացիան[224]։ Նման դեպքերում ընտանի կատուների վտանգի նվազեցման համար օգտագործվում են զանգեր, որ կախվում են նրանց վզկապներից։

Գենետիկա

խմբագրել

Ընտանի կատուն և նրա մերձավոր վայրի նախնին դիպլոիդ օրգանիզմներ են և ունեն 38 քրոմոսոմ[225] ու շուրջ 20 000 գեն[226]։ Կատուների մոտ հայտնաբերվել են 250 ժառանգվող գենետիկական խանգարումներ, որոնցից շատերը նման են մարդկայիններին[227]։ Կաթնասունների մետաբոլիզմում նմանությունների բարձր մակարդակը թույլ է տալիս ախտորոշել կատվի ժառանգական հիվանդությունները՝ օգտագործելով այն գենետիկական թեստերը, որոնք նախապես ստացվել են մարդու ժառանգական հիվանդությունների ախտորոշման համար, ինչպես նաև կատուներին օգտագործել մարդու հիվանդությունների ուսումնասիրման ժամանակ[228][229]։

Առավել շատ ուսումնասիրվել են կատուների մորթու գույնի գեները։ Կատուների մորթու կարմիր ու սև գույները որոշող կոդոմինանտ գենը գտնվում է իգական X սեռական քրոմոսոմում, այդ պատճառով էլ կարմիր (XX) գույնի կատուները ավելի քիչ են հանդիպում, քան կարմիր (XY) գույնի կատուները, իսկ կրիայի գույնի (կարմիր-սև կամ կրեմագույն-երկնագույն) լինում են միայն էգ կատուները, բայց ոչ արուները (մինչ այժմ նկարագրվել են միայն մի քանի դեպքեր, երբ երեք գույն ունեցել է արու կատուն, որոնց կրիայի գույնը պայմանավորված է եղել ХХУ սեռական քրոմոսոմների հավաքակազմով)[230]։

Ընտանի կատուների գույներ

խմբագրել
 
Վանա կատու Արփին կարմրասպիտակ ավանդական գունավորմամբ

Կատվի մորթու գույն ասելով հասկացվում է ինչպես հենց կենդանու բրդի գույնը, այնպես էլ շերտերի ու բծերի «նկարը»։ Բծավոր կատուների մոտ, որոնց մորթու վրա հանդիպում են սպիտակ գույնի չներկված բծեր, տարբերակում են սպիտակ և գունավոր բծերի հարաբերակցությունը։ Գունավորում ասելով հաշվի է առնվում նաև կատվի մորթու յուրաքանչյուր առանձին մազի ներկվածության աստիճանը։ Դրանից բացի առանձնացվում են ալբինիզմի տարբեր աստիճաններ ունեցող կատուներ, ինչն անդրադառնում է մորթու գունավորման վրա և նույնպես վերաբերում է կատվի մորթու գույնին։

Կատվի մորթու գույնը պայմանավորված է գեների հավաքակազմով, որոնցից կախված է մորթում մելանինի պարունակությունն ու տեսակը[231]։ Մարթու գորշավուն գույնը սովորաբար կոչվում է «երկնագույն» (օրինակ՝ «ռուսական երկնագույն» ցեղատեսակը), իսկ շիկակարմիրը՝ «կարմիր»։

Ըստ մորթու գույնի կատուները լինում են[232].

  • Թաբի – հիշեցնում է վայրի կատվի գունավորումը։ Հանդիպում է նեղ շերտերի, մանր բծերի տեսքով, որ տարածվում են նրա ողջ մարմնի վրա կամ կազմում հատուկ «նկար»։ Այդ խմբի ներսում առանձնացվում են՝ աբիսինյան թաբին, թաբի մաքրելը (վագրային), բծավոր թաբին և մարմարագույն (դասական) թաբին,
  • Միագույն, երբ կատվի ողջ մորթի գույնը նույն է,
  • Ծխագույն, երբ գունավորված են միայն մազերի ծայրերը։ Կատվի գունավորումը կոչվում է շինշիլայի, եթե ներկված է մազի 1/8 մասը,
  • Քոլորփոյնթ[233] (անգլ.՝ colour – գույն և point – բիծ բառերից) կամ ակրոմելանինային գունավորում, այս խմբին հատուկ են թույլ գունավորված (սպիտակից մինչև կրեմագույն) մարմինն ու ավելի մուգ գույնի թաթերը, պոչը, դունչն ու ականջները։ Սիամական գունավորմամբ կատուներին հատուկ են երկնագույն, կոբալտի գույնի աչքերը, իսկ բուրմանյան կատուներին՝ դեղին աչքերը,
  • Երկգույն – ողջ մարմնի վրա սպիտակ ֆոնի վրա առկա են գունավոր բծեր՝ առանց որոշակի հարաբերակցության,
  • Կրիայի գունավորում, ինչպես նաև կրեմաերկնագույն, սիտեց – սև (երկնագույն) և շիկակարմիր (կրեմագույն) գույների համադրությամբ գունավորված կատուներ։ Որպես կանոն, այդպիսի կատուներն էգ են[234], քանի որ այդ գունավորումը էգերի գենոտիպում առկա սեռի հետ կապված՝ ոչ լրիվ դոմինանտ գենի արդյունք է։ Արու կատվի մոտ կրիայի գույնի առկայությունը վկայում է գենետիկական խանգարումների մասին, ինչպես նաև համարվում է, որ նման կատուներն անպտուղ են։ Ներկայում հայտնի է կրիայի գույնի մեկ արու կատու, որը ձագ է ունեցել։ Սակայն բժշկական քննության արդյունքում կատվի մոտ հայտնաբերվել է տերատոզոոսպերմիա, ինչն անպտղության պատճառ է[230]։

Սպիտակ գունավորում և խլություն

խմբագրել
 
Ամբողջովին սպիտակ կապուտաչյա կատու

Ամբողջովին սպիտակ կատուների թվում հանդիպում են կատուներ կապույտ կամ տարբեր գույնի աչքերով։ Դրա պատճառը կատվի գենոտիպում W դոմինանտ քպիստատիկ գենի առկայությունն է։ Այդ կատուները 40% հավանականությամբ ծնվում են խուլ։ Դա բացատրվում է նրանով, որ ամբողջովին սպիտակ կատուների մոտ գունավորման W էպիստատիկ դոմինանտ գենի ազդեցությամբ տեղի է ունենում ականջի ներքին խխունջի դեգեներացիա[235]։ Խլություն կարող է լինել երկու ականջի (այդ դեպքում կատուն բոլորովին խուլ է) կամ միակողմանի (այդ դեպքում կատուն կարող է լսել)։ Սակայն բոլոր կատուների միայն 5%-ն ունի սպիտակ գունավորում, իսկ ամբողջովին սպիտակ կապուտաչյա կատուների 17-22 %-ը ծնվում են խուլ։ Ամբողջովին սպիտակ կատուների շարքում խուլ կատուների թվաքանակը աճում է մինչև 40%, եթե կատվի մի աչքը կապույտ է, և մինչև 65-85 %, եթե կատվի երկու աչքերն էլ կապույտ են։ Որոշ սպիտակ կատուներ խուլ են միայն մի ականջից, ընդ որում՝ ամբողջովին սպիտակ կատվի խլությունը լինում է կապույտ աչքի կողմից[236]։ Խուլ կատուները նորմալ ապրում են տնային պայմաններում, և նույնիսկ կարող են ունենալ առողջ սերունդ, սակայն վայրենացած պոպուլյացիներում կամ փողոցում նմանատիպ կենդանիները դժվար են գոյատևում։ Սիրողական ֆելինոլոգիայում կատուների խլությունը համարվում է արատ, այդ պատճառով էլ խուլ կատուները բացառվում են բուծման ծրագրից։ Երբեմն սպիտակ գույնը համարվում է ցեղատեսակի բնորոշ հատկություն։ Օրինակ՝ մինչև 1978 թվականը ֆելինոլոգիական կազմակերպությունները թուրքական անգորա ցեղատեսակի լիարժեք ներկայացուցիչ չէին համարում ոչ սպիտակ կատուներին։

Ցեղատեսակներ

խմբագրել
 
Կատուների ցեղատեսակներն ուկրաինական նամականիշի վրա (2007 թվական)

Ցեղական են համարվում ֆելինոլոգիական կազմակերպություններից մեկի կողմից գրանցված ցեղատեսակներին հատուկ որոշակի գծեր ու հատկանիշներ ունեցող կատուները։ Տարբեր ֆելինոլոգիական կազմակերպություններ ճանաչում են տարբեր քանակի կատուների ցեղատեսակներ։ Օրինակ՝ Livre Officiel des Origines Félines-ը ճանաչում է կատուների 74 ցեղատեսակ, The Governing Council of the Cat Fancy-ը՝ 35, Cat Fanciers’ Association-ը՝ 50, The Cat Association-ը՝ 63, World Cat Federation-ը՝ 62, իսկ Fédération Internationale Féline-ը՝ 42։ Յուրաքանչյուր ֆելինոլոգիական կազմակերպություն ունի իր կողմից ճանաչված ցեղատեսակի վերաբերյալ իր պատկերացումը, ինչը սահմանված է հատուկ նկարագրությամբ, որը կոչվում է ցեղատեսակի ստանդարտ։ Որպես կանոն՝ ցեղական կատուն ունի ծագումնաբանություն՝ տրված ֆելինոլոգիական ակումբի կողմից, որը հաստատում է տվյալ կենդանու պատկանելությունը որոշակի ցեղատեսակին և նրա համապատասխանությունը ցեղատեսակի ստանդարտին։ Կատուների ընդհանուր թվաքանակի մեկ տոկոսից էլ պակասն են համարվում ցեղական, և միայն նրանք կարող են մասնակցել կատուների ցուցահանդեսներին՝ ըստ ցուցահանդեսային կարգերի մրցույթ-ցուցադրություններին, որ նախատեսված են ցեղական կատուների համար։ Ոչ ցեղական կատուները ցուցահանդեսներին կարող են մասնակցել ընտանի կենդանիների կարգում։ Արգելվում է տարբեր ցեղատեսակների պատկանող կատուների զուգավորումը (աուտքրոս) սերունդ ստանալու նպատակով, բացառությամբ այն ցեղատեսակների, որոնց բուծումը դեռևս չի ավարտվել։

 
2021 թվականին կատուների գրանցված ծնունդների թիվը՝ ըստ ցեղատեսակի, տվյալները՝ Governing Council of the Cat Fancy-ի

Ընտանի կատուների ցեղատեսակների բազմասանությունը բազմամյա սելեկցիայի և քիչ չափով նաև գենետիկական մուտացիաների արդյունք է։ Օրինակ՝ էկզոտիկ կատուն ցեղատեսակի ձևավորման նախնական փուլերում ստեղծվել է երկարամազ պարսկական կատվի ու բրիտանական կարճամազ կատվի զուգավորումից, իսկ անպոչ մենքսն ու կարճոտն մանչկինը գենետիկական մուտացիաների արդյունք են։ Այսպես կոչված «մերկ կատուների» ցեղատեսակները, ինչպիսիք են կանադական սֆինքսը, դոնսկոյ սֆինքսն ու փիթրբալդը, նույնպես գենետիկական մուտացիաների արդյունք են, որ հաստատվել են երկար տարիների աշխատանքի արդյունքում։ Ըստ վիճակագրության՝ անմազ ձագերը ծնվում են մի քանի տարին մեկ անգամ։ Օրինակ՝ կանադական սֆինքսների ժամանակակից պոպուլյացիան սկիզբ է առել անտեր կատվի ձագերից, որ ծնվել են 1976 թվականին։ Դոնսկոյ սֆինքսների ցեղատեսակն սկիզբ է առել Վարվառա կատվից, որ գտնվել է Դոնի Ռոստովի փողոցներում[237]։ Ի տարբերություն կանադական սֆինքսի՝ դոնսկոյ կատվի մոտ անմազ լինելու հատկության ժառանգականությունը դոմինանտ է։ Ուկրաինական լևկոյ անմազ ցեղատեսակի ստեղծման համար օգտագործվել են հետևյալ ցեղատեսակների կատուներ՝ դոնսկոյ սֆինքս, փիթրբալդ, օրիենտալ կարճամազ, սքոտիշ ֆոլդ, պարսկական։ Կատուների որոշ ցեղատեսակներ, ինչպիսիք են թայլանդական կատուն կամ թուրքական անգորան, համարվում են ընտանի կատվի բնական կամ աբորիգեն ցեղատեսակներ, քանի որ բուծվել են իրենց ծագման վայրում գտնվող առանձնացված պոպուլյացիաներից։

Կան կատուների ցեղատեսակներ, որոնք բնութագրվում են գեների որոշակի մուտացիաներով։ Օրինակ՝ դևոս ռեքս, քորնիշ ռեքս և սելկիրկ ցեղատեսակների համար բնութագրական հատկանիշներ են գանգուր մազերը, մենքս, ճապոնական բոբթեյլ, կուրիլյան բոբթեյլ և կարելյան բոբթեյլ ցեղատեսակների համար՝ պոմպոնի ձև ունեցող կարճ պոչը։ Շոտլանդական կախականջ կատվի բնորոշ առանձնահատկությունը թեպի առաջ ու վար ծալված ականջներն են, իսկ ամերիկյան քյորլ կատուներն առանձնանում են հետ ծալված ականջներով։

Հիբրիդային որոշ ցեղատեսակներ (օրինակ՝ բենգալյան կատուն կամ հաուսին), բուծվել են ընտանի կատվի և վայրի կատուների խաչասերումից։ Ընտանի կատուների հիբրիդներն աչքի են ընկնում նրանով, որ առաջին 3-5 սերունդների հիբրիդ հանդիսացող կատուները սերունդ չեն ունենում։ ընձառյուծային կատվի ցեղատեսակն ստացվել է վայրի բենգալյան կատվի և ընտանի կատվի խաչասերումից։ Ընտանի կատուների սավաննա ցեղատեսակն ստացվել է սերվալի ու ընտանի կատվի խաչասերումից

 
 
 
Կատուների ցուցահանդես Բյուրեղապակյա պալատում, Լոնդոն, 1903 թ. Գնահատում կատուների ցուցահանդեսում (ամերիկյան քյորլ) Կատուների ցուցահանդես, 2007 թ.

Ֆելինոլոգիական կազմակերպություններ

խմբագրել

Կատուների ցեղատեսակների ցանկեր կազմող, միջազգային ցուցահանդեսներ անցկացնող և նոր ցեղատեսակների բուծմամբ զբաղվող հիմնական ֆելինոլոգիական կազմակերպություններն են՝

Էկոլոգիա

խմբագրել

Միջավայր

խմբագրել

Կատուները կոսմոպոլիտներ են և հանդիպում են աշխարհի երկրների մեծ մասում[238]։ ԱՄՆ Մերիլենդ նահանգի Ֆրեդերիկ քաղաքի Ուռուցքաբանության ազգային ինստիտուտից ծագումնաբան Ստեֆան Ջեյմս Օ'Բրայենը նշել է. «Կատուները էվոլյուցիայի ամենախարիզմատիկ արարածներն են։ Նրանք կարող են ապրել ամենաբարձր լեռներում ու ամենաշոգ անապատներում»[239]։ Նրանք խիստ հարմարունակ են և ներկայում հանդիպում են բոլոր մայրցամաքներում, բացառությամբ Անտարկտիկայի, 131 գլխավոր կղզեխմբերից 118-ում և նույնիսկ մեկուսացված կղզիներում, ինչպիսիք են Կերգելեն կղզիները[240][241]։

 
Տարածքներ, որտեղ բնակվում են վայրի կատուները
 
Կատուն ձյան վրա

Վայրի կատուները կարող են ապրել անտառներում, մարգագետիններում, տունդրաներում, ծովափնյա տարածքներում, գյուղատնտեսական հողատարածքներում, թփուտներում, քաղաքային տարածքներում և ճահիճներում[242]։ Նրանց բնակության տարածքներն ընդգրկում են նույնիսկ օվկիանոսային փոքր կղզիները, որոնք անմարդաբնակ են[243]։ Ընտանի կատուների մոտ ցեղակիցները՝ աֆրիկյան վայրի կատուն (Felis silvestris lybica) և արաբական ավազի կատուն (Felis margarita), ապրում են անապատներում[244], իսկ ընտանի կատուները մինչ այժմ ցուցաբերում են նմանատիպ հատկանիշներ ու վարք[138]։ Գրեթե ցանկացած միջավայրում գոյատևելու հատկության շնորհիվ կատուները համարվել են աշխարհի ամենազավթողական տեսակները[245]։

Հյուսիսային լայնություններում կատուները սիրում են քնել արևի ճառագայթների ներքո, սակայն սկսում են անհարմարություն զգալ, երբ մաշկի մակերևույթի ջերմաստիճանը հասնում է 52 °C։ Դրա հետ միաժամանակ ընտանի կատուները վատ են տանում մշտական շոգը[246], իսկ ամբողջովին սպիտակ կատուները կամ սպիտակ ականջներով կատուները հակված են ուռուցքաբանական հիվանդությունների ավելի շատ, քան ավելի մուգ գույն ունեցողները, ինչի պատճառով նրանց համար վտանգավոր է արևի տակ երկար ժամանակ գտնվելը։

Կատուներն իրենց լավ են զգում բարեխառն կլիմայում, բայց ոչ բոլոր պայմաններում. նրանք վատ են տանում մառախուղը, անձրևն ու ձյունը։ Կատուների մեծ մասը չի սիրում ջրոմ լողանալ, բացառությամբ որոշ ցեղատեսակների ու պոպուլյացիաների (օրինակ՝ վանա կատուն ու կուրիլյան բոբթեյլը, բենգալյան կատուն)։ Սակայն մկանային համակարգի շնորհիվ ցանկացած կատու կարողանում է լավ լողալ, նույնիսկ եթե առաջին անգամ է հայտնվում ջրում, որովհետև լողալիս կատվի մարմնի դիրքն ու շարժումները նույնն են, ինչ քայլելիս[207]։

Քանի որ ընտանի կատուները քիչ են հեռացել իրենց վայրի տեսակներից, նրանք կարող են խաչասերվել։ Այդ հիբրիդացումը վտանգ է ներկայացնում վայրի կատուների որոշ պոպուլյացիաների գենետիկ յուրահատկության համար, մասնավորապես Շոտլանդիայում ու Հունգարիայում և, հնարավոր է, Պիրենեյան թերակղզում[247]։

Կատուների երկրորդային վայրենացում

խմբագրել

Ընտանի կատուները կարող են գոյատևել քաղաքային էկոհամակարգում առանց մարդու ուղղակի մասնակցության։ Քաղաքային պայմաններում թափառող կատուները հաճախ կազմում են ամբողջ գաղութներ[248], որոնցում սերունդները դաստիարակվում են համատեղ։ Նրանք հաճախ բնակվում են ծածկի տակ, որի մոտակայքում կա սննդի աղբյուր[249]։ Թափառող կատուների համար դժվար է գոյատևել քաղաքային պայմաններում սննդի ձեռքբերման դժվարությունների պատճառով, ինչպես նաև նրանց համար առանձին վտանգ են ներկայացնում շները։ Քաղաքային պայմաններում կատուները հազվադեպ են հեռանում բնակության հիմնական վայրից ավելի քան 200 մետր։ Այնուամենայնիվ, շատ քաղաքներում կան կատուների մեծ գաղութներ, որոնցից առավել խոշորներից մեկը տեղակայված է հռոմեական Կոլիզեումում[250]։ Ճապոնիայի Տասիրո կղզում, որտեղ մինչ օրս պահպանվել են կատուներին նվիրված տասից ոչ պակաս սրբավայրեր ու կատուների 51 արձաններ, վայրենացած կատուների թիվը գերազանցում է տեղի բնակչության թվաքանակը[251]։ Միացյալ Նահանգներում թափառող կատուների թիվը գնահատվում է 25-60 միլիոն[13]։

Թափառող կատուների նկատմամբ հասարակության վերաբերմունքը տարբեր է. նրանք կարող են լինել որպես ազատ շրջող կենդանիներ կամ համարվել վայրի կյանքին[252]։ Ներկայում Եվրոպայում, Ավստրալիայում և Միացյալ Նահանգներում վայրենացած կատուների թվաքանակը վերահսկվում համար նրանց բռնում են, ստերիլիզացնում, պատվաստում և կրկին բաց թողնում նույն վայրում։ Միացյալ Նահանգներում գոյություն ունեն բազմաթիվ կազմակերպություններ և կամավորներ, որոնք բռնում են վայրենացած կատուներին, ստերիլիզացնում կամ ամորձատում, պատվաստում պանլեյկոպենիայի ու կատաղության դեմ, մշակում մակաբույծների դեմ պայքարող միջոցներով[253][254]։ Կենդանուն նորից փողոց վերադարձնելուց առաջ անասնաբույժները կտրում են նրա ականջի ծայրը կամ այլ նշան անում, որ նույն կենդանուն նորից չբռնեն։ Այդպես որոշվում է գաղութի թվաքանակը, որում ապրող կատուներին պարբերաբար կերակրում են[253]։

Փողոցում ապրելը հատկապես դժվար է ցեղական կատուների համար, որոնք երբեք չեն ապրել այնտեղ։ Մարդկային բնակարանից երբեք դուրս չեկած կատուները դժվար են հարմարվում իրենց անծանոթ այդ պայմաններին[255]։

Թափառող կատուների ոչնչացումից հետո քաղաքներում նկատվում է մկների ու առնետների թվաքանակի կտրուկ աճ[256]։ Կիևի քաղաքապետարանի բնակարանային տնտեսության հարցերով հանձնաժողովը սատարել է հանրագիրը թափառող կատուներին քաղաքային էկոհամակարգի մաս ճանաչելու և նրանց անհրաժեշտ պաշտպանություն ապահովելու վերաբերյալ[257]։

Կատուները և մարդիկ

խմբագրել
 
 
Ընտանի կենդանիների մեջ կատուների տոկոսը՝ ըստ երկրների

Կատուները համարվում են սովորական ընտանի կենդանիներ աշխարհի տարբեր երկրներում, և ամբողջ աշխարհում նրանց թվաքանակը գերազանցում է 500 միլիոնը[15]։ Չնայած կատուները սովորաբար ասոցացվում են կանանց հետ[258], 2007 թվականին Gallup poll-ի ներկայացրած հաշվետվության համաձայն՝ Միացյալ Նահանգներում տղամարդիկ ու կանայք հավասարապես պահում են կատուների՝ որպես ընտանի կենդանիեր[259]։ Որպես ընտանի կենդանիներ պահելուց բացի մարդիկ կատուներին բուծում են նաև նրանց մորթու[260] և կաշվի համար, ինչից պատրաստում են հագուստ, գլխարկներ, ծածկոցներ, փափուկ խաղալիքներ[261] և կոշիկներ, ձեռնոցներ ու երաժշտական գործիքներ համապատասխանաբար[262] (շուրջ 24 կատու է անհրաժեշտ կատվի մորթուց մուշտակ պատրաստելու համար)[263]։ Ներկայում նման գործունեությունը հայտարարվել է անօրինական Միացյալ Նահանգներում, Ավստրալիայում և Եվրոպական Միությունում[264]։ Կատվի մորթին օգտագործվել է կախարդության մեջ[265], և ներկայում էլ Շվեյցարիայում դրվում է ծածկոցի մեջ որպես ժողովրդական բժշկության միջոց, որ օգնում է ռևմատիզմի դեմ[266]։

Որպես ընտանի կենդանիներ պահելուց բացի մարդիկ կատուներին բուծում են նաև նրանց մորթու[267] և կաշվի համար, ինչից պատրաստում են հագուստ, գլխարկներ, ծածկոցներ, փափուկ խաղալիքներ[261] և կոշիկներ, ձեռնոցներ ու երաժշտական գործիքներ համապատասխանաբար[262] (շուրջ 24 կատու է անհրաժեշտ կատվի մորթուց մուշտակ պատրաստելու համար)[263]։ Ներկայում նման գործունեությունը հայտարարվել է անօրինական Միացյալ Նահանգներում, Ավստրալիայում և Եվրոպական Միությունում[264]։ Կատվի մորթին օգտագործվել է կախարդության մեջ[265], և ներկայում էլ Շվեյցարիայում դրվում է ծածկոցի մեջ որպես ժողովրդական բժշկության միջոց, որ օգնում է ռևմատիզմի դեմ[266]։

Երկար տարիների ընթացքում բազմիցս փորձեր են արվել անցկացնել կատուների հաշվառում ինչպես տարբեր ասոցիացիաների, այնպես էլ ազգային ու միջազգային կազմակերպությունների կողմից (օրինակ՝ Կանադայի մարդասիրական միությունների ֆեդերացիայի կողմից[268]), ինչպես նաև համացանցում[269][270], սակայն դա պարզ խնդիր չէ։ Ամբողջ աշխարհում ապրող կատուների թիվը, ըստ տարբեր գնահատականների, տատանվում է 200 միլիոնից մինչև 600 միլիոն[271][272][273][274][275][276]։

Կատուների շոու

խմբագրել

Կատուների շոուն մրցույթ է, երբ կատուների տերերը մրցում են կատուների գրանցման տարբեր կազմակերպությունների կողմից իրենց կենդանիների համար տիտղոսներ ստանալու նպատակով։ Մասնակցության թույլատրվում են ինչպես զտարյուն, այնպես էլ ոչ ցեղական կատուները, չնայած կանոնները տարբերվում են ըստ կազմակերպությունների։ Կատուները գնահատվում են ըստ ցեղատեսակի ստանդարտների, և դրանց ամենամոտ պարամետրերն ունեցող կատուների տերերն ստանում են մրցանակներ։ Ոչ ցեղական կատուները գնահատվում են ըստ իրենց բնավորության։ Հաճախ տարվա վերջում տարբեր շոուների ընթացքում հավաքած բոլոր միավորները գումարվում են և շնորհվում են ազգային ու տարածաշրջանային այլ տիտղոսներ։

Կատուների սրճարան

խմբագրել

Կատուների սրճարանը թեմատիկ սրճարան է, որտեղ կարելի է դիտել կատուների և խաղալ նրանց հետ։ Աշխարհում առաջին կատուների սրճարանը բացվել է Թայվանի մայրաքաղաք Թայբեյում 1998 թվականին[277]։ Այն գրավել է զբոսաշրջիկների ինչպես Ճապոնիայից, այնպես էլ ամբողջ աշխարհից[278]։ Ճապոնիայում էլ ծաղկում է ապրել կատուների սրճարանի գաղափարը[277], որտեղ առաջին կատուների սրճարանը, որ կոչվել է «Neko no Jikan» (բառացի՝ «Կատվի ժամ»), բացվել է Օսակայում 2004 թվականին[279]։ Իրենց երկրի փոքր տարածքի պատճառով ճապոնացիներն ապրում են փոքր բնակարաններում, որտեղ հարմար չէ պահել ընտանի կենդանիներ։ Այդ պատճառով էլ նրանք սիրով մեծ ժամանակ են անցկացնում կատուների սրճարաններում։ Հետագայում կատուների սրճարաններ բացվել են Սինգապուրում[280][281], Գերմանիայում[282][283], Ֆրանսիայում[284], Նիդերլանդներում[285][286][287], Ռուսաստանում[288], Անգլիայում[289] և բազմաթիվ այլ երկրներում։

Աիլուրոֆոբիա

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Աիլուրոֆոբիա

Աիլուրոֆոբիան մարդու վախն է կատուներից. սակայդ տերմինը հաճախ վերագրվում է այն մարդկանց, որոնք ատում են կատուներին[290]։

Կատվի կծած

խմբագրել

Կատուները կարող են կծել մարդկանց նրանց դրդելու կամ ագրեսիվ լինելու դեպքում, խաղի ժամանակ։ Կատվի կծելուց հետո կարող են զարգանալ բարդացումներ[291]։ Կատվի կծածը տարբերվում է մյուս ընտանի կենդանիների կծածից, որովհետև կատվի ատամները սուր են և առաջացնում են խորը վերքեր։ Սովորաբար մաշկն արագ ծածկում է վերքը, դրա մեջ միկրոօրգանիզմներ, որոնք կարող են դառնալ վարակի պատճառ[291][292]։

Կատուներից մարդկանց անցնող վարակներ

խմբագրել

Կատուները կարող են վարակված լինել վիրուսներով, ախտածին մանրէներով, սնկերով, նախակենդանիներով, հոդվածոտանիներով կամ ճիճուներով, որոնք կարող են փոխանցվել մարդկանց և դառնալ նրանց հիվանդությունների պատճառ[293]։ Որոշ դեպքերում կատուների մոտ կարող են չնկատվել հիվանդության ախտանշանները[294], սակայն նույն հիվանդությունը հայտնաբերվում է մարդու մոտ։ Մարդու հիվանդանալու հավանականությունը կախված է նրա տարիքից ու իմունային համակարգի վիճակից։ Տանը կատու պահող կամ նրանց հետ սերտ կապ ունեցող մարդկանց համար ավելի մեծ է հիվանդանալու հավանականությունը, սակայն կատվին՝ որպես ընտանի կենդանի չպահող անձինք նույնպես կարող են վարակվել նրանց կղանքից կամ նրանց մարմնից հեռացած մակաբույծներից[293][295]։ Առավել անհանգստացնող հիվանդություններից են սալմոնելլան, կատվի չանգռվածքներից առաջացած տենդը և տոքսոպլազմոզը[294]։

Կատուները պատմության մեջ, կրոնում և առասպելներում

խմբագրել

Հին աշխարհ

խմբագրել

Ավանդաբար պատմաբանները հակված են այն կարծիքին, որ կատուների ընտելացման նախնական վայրը եղել է Հին Եգիպտոսը, ինչի համար հիմք են ծառայում այն հանգամանքը, որ եգիպտական նկարներում ընտանի կատուները պատկերվել են շուրջ 3600 տարի առաջ[244]։ Սակայն 2004 թվականին Կիպրոսի Շիլոուրոկամբուս գյուղի մոտ հայտնաբերվել է նեոլիթյան ժամանակաշրջանի գերեզման, որում մարդու կողքին թաղված է նաև կատու։ Գերեզմանը համարվում է 9500 տարվա հնության, ինչի շնորհիվ զգալիորեն հետ է գնում կատվի ընտելացման ժամանակը[18][296][297]։ Տվյալ կատուն ունի մեծ չափեր և ավելի շատ նման է աֆրիկյան վայրի կատվին, քան ներկայիս ընտանի կատվին։ Այդ հայտնագործության և կատարված գենետիկական ուսումնասիրությունների հիման վրա ենթադրվել է, որ կատուն հավանաբար ընտելացվել է Միջին Արևելքում՝ Բարեբեր մահիկի տարածքում, գյուղատնտեսության զարգացման դարաշրջանում, ապա տարվել Կիպրոս ու Եգիպտոս[17][22]։ Անատոլիայում գտնվել են տեռակոտային արձանիկներ, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. 7-րդ հազարամյակով և պատկերում են կանանց, որոնք խաղում կամ ձեռքերում պահել են, դատելով բծավոր երանգավորումից, ընձառյուծի կամ նույն երանգավորումն ունեցող կատվի ձագ։

5300 տարի առաջ Չինաստանում կատուների ընտելացման ուղղակի վկայություններ են հրատարակել Վաշինգտոնի համալսարանի ու Չինաստանի գիտությունների ակադեմիայի հնագետների ու հնէաբանների կողմից։ Համարվել է, որ կատուները բնակավայրերին մոտեցել են կրծողների պատճառով, որոնց էլ գրավել է հացահատիկը, որ մշակվել ու պահեստավորվել է մարդկանց կողմից[298]։

Ըստ հրեական լեգենդի՝ առաջին կատուն ապրել է Ադամի տանը որպես ընտանի կենդանի, որը որսացել է տան մկներին։ Ժամանակին կատուն եղել է առաջին շան ընկերը, սակայն վերջինս խախտել է ուխտը, որ նրանք միասին էին սահմանել, ինչի պատճառով նրանց միջև ծագել է թշնամություն, որ շարունակվում է այդ երկու կենդանիների սերունդների միջև[299]։ Նշված է նաև, որ ո՛չ կատուն, ո՛չ աղվեսը չունեն իրնց ներկայացուցիչը ջրում, իսկ մյուս բոլոր կենդանիներն ունեն իրենց ինկարնացիոն տեսակը ջրում[299]։

Հին Եգիպտոս

խմբագրել
 
Կատվի հին եգիպտական արձանիկ, Լուվր

Ընտանի կատուների մասին առաջին գրավոր հիշատակությունը վերաբերում է մ.թ.ա. II հազարամյակին, երբ Հին Եգիպտոսում հացահատիկի պահեստները կրծողներից պաշտպանելու համար սկսել են լայնորեն օգտագործվել կատուները։ Պահպանվել են այդ դարաշրջանի կատուների բազմաթիվ արձանիկներ ու նկարներ։ Հին Եգիպտոսում կատուները պաշտվել որպես սրբազան կենդանիներ և համարվել են պտղաբերության աստվածուհի Բաստետի մարմնավորումը, որը հաճախ պատկերվել է կատվի կերպարանքով, իսկ երբեմն էլ ընդունել է ռազմատենչ էգ առյուծի տեսք[300]:220։ Կատու սպանելը բացարձակ արգելված էր[301], և դրա համար մարդը դատապարտվել է մահապատժի։ Հույն պատմաբան Հերոդոտոսը հայտնում է, որ տանը պահվող կատվի սատկելու դեպքում ընտանիքի բոլոր անդամները սգացել են ու սափրել իրենց ունքերը[301]։ Հաճախ կատուները տարվել են Բուբաստիս սուրբ քաղաք[301], զմռսվել այն նույն եղանակով, ինչ մարդը, և թաղվել սրբազան պահոցներում[301]։ 19-րդ դարում Բուբաստիսում՝ Բաստ աստվածուհու տաճարի մոտ, գտնվել է կատուների ամենամեծ գերեզմանը՝ շուրջ 19 տոննա կատուների մումիաներ։ Կատուներն այնքան մեծ ժողովրդականություն են վայելել Հին Եգիպտոսում, որ նրանց տեսքով մումիաներում թաղվել են նաև այլ կենդանիներ։

Կատուների որոշ մումիաների ռենտգենաբանական ուսումանսիրությունը ցույց է տվել, որ դրանց վիզը ջարդված է։ Գոյություն ունի վարկած այն մասին, որ կատուները զոհաբերվել են Բաստիս աստվածուհուն, սակայն այդ տեսակետի ստույգությունն ապացուցված չէ։ Բաստիսի պաշտամունքը պահպանվել է Հին Եգիպտոսում ընդհուպ մինչև նրա արգելումը 390 թվականին։ Կա ենթադրություն, թե նախապես Բես աստծու պաշտամունքը կապված է եղել կատվի պաշտամունքի հետ, որը համարվել է տունը մկներից պաշտպանողը։ Կարմիր կատուն հին եգիպտացիների կողմից համարվել է Ռա գերագույն աստծու մարմնավորումը։ «Մեռյալների գիրք» կրոնական տեքստերի ժողովածուի 17-րդ գլխում արևի Ռա աստվածը հանդես է գալիս որպես «մեծ կատու», որն ամեն գիշեր մարտնչում է չար ուժի, խավարի ու քաոսի մարմնավորում Ապոպ օձի հետ և արշալույսին հաղթում նրան։ Սակայն ոչ բոլոր կարմիր կատուներն են համարվել սրբազան։ Այդ դերի համար տաճարների քրմերը հատուկ ընտրել են որոշակի հատկանիշներ ունեցաղ կատուների։ Համարվել է, որ աստծու հոգին մտել է իր հետ ասոցացվող կենդանու մեջ, իսկ նրա սատկելուց հետո տեղափոխվել է նույն հատկանիշներն ունեցող այլ կենդանու մեջ։ Հենց այդ կատուներն են արժանացել առանձնահատուկ պաշտամունքի, նրանց հատկացվել են քրմեր, քրմուհիներ ու ծառաներ։ Մահվանից հետո նրանք թաղվել են քարե կամ փայտե մեծ սարկոֆագներում, որոնցում տեղադրվել են զարդեր, հմայիլներ և այլ հարուստ նվերներ[302]։

 
Կատու, խճանկար Պոմպեյում

Պոլիենուսը մեջբերել է պատմություն այն մասին, թե պարսիկները կարողացել են գրավել եգիպտական Պելուզիում քաղաք-ամրոցը[303] հին եգիպտացիների՝ սրբազան կատուներին, ոչխարներին, քաջահավերին ու շներին պաշտելու պատճառով, երբ մ.թ.ա. 525 թվականին պարզից արքա Կամբյուսես II-ի զորքերը կռվել են Պսամետիհ III փարավոնի զորքերի դեմ։ Պարսիկներն այդ կենդանիներին դրել են իրենց զորքերի առջևում որպես կենդանի վահան[304][305], ինչի պատճառով եգիպտացիները չեն նետահարել պարսիկներին, որպեսզի չվնասեն այդ կենդանիներին։ Մարտն ավարտվել է եգիպտացիների լիակատար պարտությամբ։

Հին Հունաստան և Հին Հռոմ

խմբագրել

Ընտանի կատուները հավանաբար Հունաստանում ու հյուսիսային Իտալիայում հայտնվել են մ.թ.ա. 5-րդ դարում փյունիկեցիների շնորհիվ[306]։ Հույների՝ ընտանի կատուներ ունեցած լինելու ամենավաղ ու ստույգ վկայությունը երկու մետաղադրամներն են Մեծ Հունաստանից, որ թվագրվում են մ.թ.ա. 5-րդ դարի կեսերով. դրանց վրա պատկերված են իրենց ընտանի կատուների հետ խաղացող Իոկաստոսն ու Ֆալանտոսը, որոնք համապատասխանաբար եղել են Ռեջիոյի ու Տարանտոյի լեգենդար հիմնադիրները[307]:57-58[308]։

Ընտանի կատուները եղել են շատ քիչ են հանդիպել հին հույների ու հռոմացիների մոտ[308]։ Հերոդոտոսը զարմանք է հայտնում Եգիպտոսում ընտանի կենդանիների առկայության առթիվ, քանի որ ինքը մինչ այդ տեսել էր միայն վայրի կատուներ[308]։ Նույնիսկ ավելի ուշ ժամանակներում աքիսները ավելի շատ են պահվել որպես ընտանի կենդանիներ[308], և հենց աքիսները, այլ ոչ թե կատուներն են համարվել կրծողների դեմ իդեալական պայքարողներ[308]։ Հին հունարենում «կատուները» սովորաբար կոչվել են ailouros, որ նշանակում է «շարժվող պոչով երևույթ»[307]:57[308], սակայն այդ բառը կարող էր գործածվել անվանելու համար «տարբեր երկարապոչ մսակերների, որ պահվել են մկներ որսալու համար»[308]։ Կատուները հազվադեպ են հիշատակվել հին հունական գրականության մեջ[308], սակայն Արիստոտելը «Կենդանիների պատմության» մեջ նշել է, որ էգ կատուներին հատուկ է խառնամուսնությունը[307]:74[308]։

Հույներն ավելի ուշ իրենց Արտեմիս աստվածուհուն նույնացրել են եգիպտական Բաստետ աստվածուհու հետ՝ վերջինիս՝ կատվի հետ ասոցացվելը վերագրելով Արտեմիսին[307]:77–79։ Օվիդիոսի «Կերպարանափոխություններում», երբ աստվածները փախչում են Եգիպտոս և ստանում կենդանիների տեսք, Դիանա աստվածուհին (Արտեմիսի հռոմեական հավասարազորը) դառնում է կատու[307]:79։ Ժամանակի ընթացքում կատունեն զբաղեցրել են կզաքիսների տեղը՝ որպես կրծողների դեմ պայքարող ընտանի կենդանիներ, քանի որ կատուներին ավելի հաճելի է ունենալ տանը, և դրանք ավելի եռանդուն են պայքարում մկների դեմ[309]։ Հետագայում հռոմեացիների շնորհիվ կատուները տարածվել են ողջ Եվրոպայում։ Գոյություն ունեն մի շարք վկայություններ այն մասին, որ Բրիտանական կղզիներում կատուները գոյություն են ունեցել դեռ երկաթե դարի վերջում. նրանք այնտեղ հասցվել են հնագույն ժամանակների ծովագնացների նավերով[310]։

Միջին դարեր

խմբագրել
 
Ֆրեյա աստվածուհին մարտակառքով, որին լծված է երկու կատու

Վիկինգների մոտ կատուն համարվել է սուրբ կենդանի և սիրո ու պտղաբերության Ֆրեյա աստվածուհու մարմնավորումը։ Սնորրի Սթուրլուսոնի «Կրտսեր Էդդայում» Ֆրեյան ճամփորդում է մարտակառքով, որին լծված է երկու կատու[311]։

Միջնադարում Արտեմիսի՝ կատվի հետ ասոցացվելը փոխանցվել է Մարիամ Աստվածածնին[309]։ Կատուները հաճախ պատկերվել են Ավետումն ու Սուրբ ընտանիքը ներկայացնող նկարներում[309]։ Իտալական ավանդության համաձայն՝ նույն գիշերը, երբ ծնվել է Հիսուս Քրիստոսը, կույս կատուն Բեթղեհեմում ձագ է ունեցել[309]։

Միջնադարյան Եվրոպայում կատուների նկատմամբ վերաբերմունքը եղել է տարբեր։ Եվրոպայի կաթոլիկ երկրներում կատուն համարվել է վհուկների ուղեկիցը և չար ոգու մարմնավորումը։ Անգլիայում կատուները համարվել են դիցանուշների թագուհի Մաբի ուղեկիցները։ Դրա պատճառով կատուներին (հատկապես սևերին) կենդանի-կենդանի այրում էին խարույկի վրա կամ ցած նետում զանգակատնից։ Միջնադարում կատուների ոչնչացումը ոչ ուղղակիորեն դարձել է ժանտախտի համաճարակի պատճառ, քանի որ առնետների և ժանտախտ տարածող մյուս կրծողների ոչնչացմամբ գրեթե ոչ ոք չի զբաղվել։ Եվրոպայի ուղղափառ կատուների նկատմամբ վերաբերմունքը եղել է գրեթե հակառակը։ Կատուն միակ կենդանին է, որ կարող է մտնել ուղղափառական եկեղեցի (բացառությամբ զոհասեղանի հատվածի)։

Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների ժամանակաշրջանում կատուները տարածվել են ողջ աշխարհում, քանի որ դրանք նավ էին վերցվում կրծողների դեմ պայքարելու նպատակով, ինչպես նաև համարվում էին հաջողություն պարգևող[300]:223։

Սլավոնական մշակույթում կատուն ժողովրդական հեքիաթների, ասացվածքների սիրելի կերպար է[312][313]։ Ռուսիայում ընտանի կատուն թանկ արժեր և կարող էր լինել արժեքավոր նվեր, քանի որ այն երաշխավորում էր բերքի պատշպանությունը կրծողներից։ Այն նաև եղել է տան բարօրության ու խաղաղության խորհրդանիշ, որը տունը պաշտպանում էր չար ուժերից։ Նաև համարվում էր, որ կատուները կարող են անցնել անդրշիրիմյան աշխարհ և հաղորդակցվել հոգիների հետ[314]։

Ասիա

խմբագրել
 
«Չորս կատուներ տարբեր դիրքերով», Ուտագավա Կունիյոսի

Ճապոնիա կատուները տարվել են 6-րդ դարում և ծառայել որպես բարձրագույն պարգև, որը կարող էր տալ կայսրն իր մերձավորներին։ Գոյություն ունեն իր տիրոջը կամ տիրուհուն օգնող կատվի մասին լեգենդի մի քանի տարբերակներ։ Կրիայի գույնի կատվի ճենապակե կամ հախճապակե արձանիկը, որ աջ թաթը բարձրացրել է ականջի մոտ, կոչվում է մանեկի նեկո (Ճապոնիայի Սետո քաղաքում կա Մանեկի նեկոյի թանգարան[315]) և համարվում է հարստություն պարգևող[316][317]։ Մինչև այժմ Ճապոնիայում պահպանվել է հնագույն հավատալիքը, թե մեռած նախնիների հոգիները բնակվում են խայտաբղետ կատուների մեջ։ Ճապոնիայում հատկապես բարձր են գնահատվում կարճապոչ կատուները, որոնց նկարները կարելի է տեսնել միջնադարյան բազմաթիվ փորագրանկարներում։ Չինաստանի, Կորեայի ու Վիետնամի որոշ տարածաշրջաններում կատվի միսն օգտագործվում է սննդի մեջ՝ որոշ կերակրատեսակների պատրաստման համար։ Կատվի մորթին քիչ պիտանի է հագուստ կարելու համար, սակայն երբեմն դրանցից պատրաստվում են էժանագին մուշտակներ ու գլխարկներ։

Հնդկաստանում պաշտվել է մայրության Սաշտի (Սաստի) աստվածուհին, որը պատկերվել է երեխային գրկած կնոջ կերպարանքով և համարվել է ընտանեկան օջախի պահապանը։ Նրա վահանան (կենդանին, որին հեծնել է) եղել է կատուն։ Բենգալիայում ու Արևմտյան Հնդկաստանում գոյություն ունի լեգենդ սև կատվի մասին, որը նույնպես ասոցացվում է Սաշտիի հետ[318]։

Պարսիկ պատմաբան Տաբարին գրի է առել մի լեգենդ, համաձայն որի՝ Արարիչն ստեղծել է մկներին, սակայն մոռացել է ստեղծել կատվին։ Սակայն նա ստիպված է եղել ուղղել իր սխալը, երբ Համաշխարհային ջրհեղեղի ժամանակ մկներն սկսել են կրծել Նոյյան տապանի հատակը։ Նոյը շոյել է առյուծի մեջքը, վերջինս փռշտացել է, և նրա քթանցքներից դուրս են թռել մի քանի կատուներ[319]։ Այդ լեգենդը լայնորեն տարածվել է տարածաշրջանում։ Գոյություն ունի պարսկական հետևյալ ասացվածքը. «Առյուծը փռշտաց, և հայտնվեց կատուն»[320]։ Նմանատիպ լեգենդը բացատրում է նաև վանա կատվի ծագումը։

Իսլամ

խմբագրել
 
Կատվի արձանիկ՝ դրվագազարդված ոսկով ու արծաթով, Իրան, XIX դար

Իսլամում գոյություն ունեն կատուների հետ կապված բազմաթիվ ավանդություններ, որոնց մի մասն ընդգրկվել է հադիսներ ժողովածուում։ Դրանցից մեկի համաձայն՝ կատուները բարձր են գնահատվում իսլամում, քանի որ մուսուլմանական գլխավոր մարգարե Մուհամեդին օձի խայթոցից փրկել է նրա դաշնակցի՝ Աբու Հուրայրայի (նրա անունը բառացիորեն թարգմանվում է որպես «Կատուների հայր») կատուն։ Իսլամում գովասանքի արժանի գործ է համարվում կատուներին կաթ տալը։ Ավանդություններից մեկի համաձայն՝ Մուհամեդն ունեցել է տարբեր գույնի աչքեր ունեցող սպիտակ կատու։ Մեկ այլ ավանդություն հայտնում է, թե մի անգամ Մուհամեդն աղոթքն ավարտելուց հետո տեսել է, որ իր կատու Մուիզան[321] (Մուսսա, Մուեցա) քնել է իր կողքին դրված խալաթի թևի վրա։ Մուհամեդը նախընտրել է կտրել խալաթի թևը, որ չխանգարի կատվի քունը։ Այլ դեպքերում, երբ կատուն քնում է նրա հագուստի վրա, Մուհամեդը նախընտրում է հագնել այլ շոր[322][323]։

Կատուները միակ կենդանիներն են, որոնց թույլատրվում է մտնել մզկիթ[324]։

Հինդուիզմ և բուդդիզմ

խմբագրել

Գոյություն ունի լեգենդ, թե կատուն եղել է միակ կենդանին, որ ներկա չի եղել այն պահին, երբ Բուդդան ազատվել է իր մարդկային մարմնից։ Բոլոր կենդանիները, բացի կատվից և օձից, հավաքվել են նրա մարմնի շուրջը։ Կատուն այդ ժամանակ զբաղված էր մուկ որսալով։ Բուդդայի նկատմամբ այդպիսի անփույթ վերաբերմունքը պատճառ է դարձել կատվի նկատմամբ բացասական վերաբերմունքի համար։ Սակայն այդ լեգենդ ունի այլ տարբերակ, համաձայն որի՝ Բուդդայի կողքին գտնվող շիկամուկը սկսել է լիզել լամպի յուղը, իսկ կատուն բռնել ու կերել է նրան։ Այդ արարքը համարվել է բարի, քանի որ կատուն փրկել է անուշահոտ յուղը։ Այդ ժամանակից ի վեր կատուն համարվում է ինչպես բարին, այնպես էլ չարը պարգևող։

Թաիլանդի նոր թագավորի թագադրման արարողության ժամանակ պարտադիր ներկա է գտնվում կատու՝ որպես պատվավոր հյուր։

Չինաստանի բուդդիստների մոտ կատուն հատուկ հարգանք է վայելել։ Հոգևորականներն զբաղվել են սուրբ կատուների բուծմամբ։ Նրանց հաճախ կոչել են «փոքրիկ վագրեր» ու «չարի պատուհաս» և հատուկ վարժեցրել են պահպանելու տաճարի գանձերը։ Բուդդիստները կատվին վերագրում են մեդիտացիայի հակում, մթության մեջ տեսնելու և չար հոգիներին վանելու ունակություն։ Այդ պատճառով էլ բուդդայական վանքերում պահվել են կատուներ[325]։

Արվեստում և ժամանակակից մշակույթում

խմբագրել

Համաձայն մինչև մեր օրերը պահպանված սնահավատությունների՝ կատուները համարվում են ընտանեկան օջախի ու բարեհարմարության պահապաններ։ Որոշ երկրներում ընդունված է նոր տուն առաջինը թողնել կատվին[326]։ Կատուների ընկնելու ժամանակ թաթերի վրա վայրէջք կատարելու ունակության[103] շնորհիվ համարվում է, որ նրանք ունեն հատուկ «վեցերորդ զգայարան»։ Տարբեր մշակույթներում տարածված առասպելների համաձայն՝ կատուներն ունեն բազմաթիվ կյանքեր։ Մի շարք երկրներում համարվում է, որ նրանք ունեն ինը կյանք, Իտալիայում, Գերմանիայում, Հունաստանում, Բրազիլիայում և իսպանախոս որոշ տարածքներում տարածված է այն հավատալիքը, թե կատուներն ունեն յոթ կյանք[327][328], Թուրքիայում և արաբական երկրներում՝ վեց կյանք[329]։ Այս առասպելների ստեղծմանը նպաստել են ոչ միայն թաթերի վրա վայրէջք կատարելու ունակությունը, այլև նրանց բնական արագաշարժությունն ու ճկունությունը, ինչի շնորհիվ կարողանում են փրկվել վտանգավոր իրավիճակներում։ Այնուամենայնիվ, մեծ բարձրություններից ընկնելիս կատուները կարող են վնասվածք ստանալ կամ սատկել[330]։ Շատ մշակույթներում առկա է բացասական վերաբերմունք կատուների նկատմամբ։ Դրա օրինակ է այն հավատալիքները, թե ճանապարհը հատող սև կատուն անհաջողություն է բերում, կամ կատուները վհուկների ընկերակիցներն են և նպաստում են նրանց ուժի ու կարողությունների բազմապատկմանը։ Միջնադարյան Իպրեսում (Բելգիա) թափառական կատուներին սպանելու սովորությունը ներկայում փոխարինվել է կատուների շքերթով՝ Kattenstoet[331]։ Չեխիայում, ընդհակառակը, համարվում է, որ ճանապարհն աջից ձախ հատող կատուն հաջողություն է բերում։

 
Հերալդիկ կատու

Կատուները հաճախ դառնում են քանդակների ու նկարների պատկերման առարկա՝ սկսած Հին Եգիպտոսից։ Իրենց արվեստում հաճախ կատուներին անդրադարձած նկարիչներից առավել հայտնի են Մարկ Ֆրանցը, Հենրիետա Ռոններ Կնիպը և Լուիս Ուեյնը։ Վերջինս հայտնի է մարդակերպ կատուների նկարներով։ Գերբագիտության մեջ կատուն անկախության խորհրդանիշն է և պատկերվում է ինչպես կիսադեմից, այնպես էլ դեմուղիղ (անֆաս)։ Այն կոչվում է վախեցած (ֆր.՝ effarouché), եթե սողում է, և կուչ եկած (ֆր.՝ herissoné), եթե մեջքն ու պոչը բարձրացված են մարմնից վեր։

Գրականություն և կինեմատոգրաֆ

խմբագրել

Կատուները հաճախ դառնում են գրական ստեղծագործությունների կերպարներ, օրինակ՝ Ռեդյարդ Կիպլինգի «Իր գլխի տեր կատուն», Էդգար Ալլան Պոյի «Սև կատուն», Շառլ Պերոյի «Կոշկավոր կատուն», գիտնական կատուն Ալեքսանդր Պուշկինի «Ռուսլան և Լյուդմիլա» ստեղծագործության մեջ, Էրին Հանթերի «Ռազմիկները», Կաղտոտիկ կատուն Ջաննի Ռոդարիի «Ջելսոմինոն խաբեբաների աշխարհում» հեքիաթում, Էռնստ Հոֆմանի «Կատու Մուռի առօրյա հայացքները», Ուիլյամ Բերրոուզի «Կատուն ներսում», Էռնեստ Սետոն Թոմփսոնի «Թագավորական անալոստանկան», Յուրի Կովալի «Շամայկան»։ Միխայիլ Բուլգակովի «Վարպետը և Մարգարիտան» վեպի գլխավոր հերոսներից մեկն է Բեգեմոտ կատուն[332]։ Լուիս Քերոլի «Ալիսան Հրաշքների աշխարհում» հեքիաթի կերպարներից մեկն է Չեշիրյան կատուն։ Հայ գրողների ստեղծագործություններում հաճախ են հանդիպում վանա կատվի հիշատակումներ ու նկարագրություններ (Րաֆֆի, Վրթանես Փափազյան, Ակսել Բակունց և այլն)։ Չինացի հայտնի գրող Լաո Շեն գրել է «Նոթեր կատուների քաղաքի մասին» սատիրական պամֆլետը, որում պատկերված է 20-րդ դարի առաջին տասնամյակների Չինաստանում տիրող իրականությունը։

  • Լիոն Ֆոյխտվանգերի «Աղվեսները խաղողի այգում» վեպի հերոսուհիներից մեկը անպիտան ու քմահաճ կատու Գրի-Գրին է, որ պատկանում է Լյուդովիկոս XVI-ի օրոք պետական նախարար կոմս Մորեպայի կնոջը։ Թագավորը պատահմամբ սպանել է կատվին, որն ավերմունք էր արել Վերսալի նրա արվեստանոցում։ Կոմսուհու վիշտն անմխիթար է, և նա սկանդալ է սարքում իր ամուսնու մոտ։
  • Թոմաս Էլիոթի «Հանրամատչելի գիտություն կատուների մասին` գրված Ծեր Օպոսումի կողմից» ստեղծագործության հիման վրա Լլոյդ Ուեբերը գրել է «Կատուներ» մյուզիքլը։
  • DC Comics տիեզերքում կա կատու կնոջ ոչ միանշանակ կերպար, որը հաճախ հանդես է գալիս կա՛մ որպես Բեթմենի դաշնակից (և նույնիսկ սիրուհի), կա՛մ նրա հակառակորդ։ 2004 թվականին նրա մասին նկարահանվել է առանձին ֆիլմ։
  • Գերմանացի գրոս Ակիֆ Պիրինչին գրել է «Felidae» դետեկտիվ վեպը, որի հերոսները քաղաքային կատուներն են։ Գիրքը թարգմանվել է տասնյոթ լեզուներով, ինչպես նաև նրա հիման վրա նկարահանվել է մուլտֆիլմ։ Հետագայում սյուժեն զարգացվել է հեղինակի հինգ ստեղծագործություններից կազմված շարքում։
  • Հոլանդացի գրող Աննի Շմիդտի «Մինուս» (հոլ.՝ Minoes) հեքիաթ-վիպակը պատմում է մի կատվի մասին, որը պատահմունքի բերումով վերածվել է աղջկա, սակայն պահպանել է կատվային սովորություններն ու մյուս կատուների լեզուն հասկանալու ունակությունը։ Վիպակի հիման վրա 2001 թվականին նկարահանվել է «Undercover Kitty» ֆիլմը, որի գլխավոր դերում հանդես է գալիս դերասանուհի Քարիս Վան Հաուտենը։
  • 1977 թվականին էկրան է բարձրացել «Վեսնուխինի ֆանտազիաները» (ռուս.՝ «Фантазии Веснухина») խորհրդային ֆիլմը, որում պատմվում է, թե ինչպես է առաջին դասարանցի Կիրիլը փորձում վարժեցնել Տիշկա կատվին, որպեսզի ելույթ ունենա կրկեսում։

Մուլտֆիլմեր

խմբագրել

Կատուները հաճախ են դառնում մուլտֆիլմերի հերոսներ, ինչպիսիք են՝ «Լեոպոլդ կատուն», «Երեքը Պրոստոկվաշինոյից» (կատու Մատրոսկին), «Գավ անունով փիսիկը», «Թոմն ու Ջերին», «Կատվիկը Լիզյուկովի փողոցից», «Թակարդ կատուների համար», «Ֆելիքս կատուն» և «Փափկամազիկ պոչով չարաճճին»։ Մուլտֆիլմների հերոսներից ամենահայտնի կատուներից մեկը Գարֆիլդն է, որի մասին նկարահանվել են մուլտսերիալներ, ինչպես նաև լիամետրաժ անիմացիոն և գեղարվեստական ֆիլմեր։ 2008 թվականին համացանցում թողարկվել է «Սայմոնի կատուն» մուլտսերիալը, որ ստեղծվել է անգլիացի անիմատոր Սայմոն Թոֆիլդը։

Անիմեների կերպարները հաճախ պատկերվում են կիսակատվի-կիսամարդու տեսքով։ Նրանք կոչվում են «նեկո» (猫, բառացի՝ «կատու») կամ նեկոմիմի (թարգմանաբար՝ «կատվի ականջներ»)։

Գիտության բնագավառում

խմբագրել
  • Ֆիզիկայի բնագավառում Շրյոդինգերի կատուն եղել է մտային փորձի օբյեկտ, որ առաջարկել է Էրվին Շրյոդինգերը. դրանով նա փորձել է ցույց տալ քվանտային մեխանիկայի ոչ լիարժեք լինելը ներատոմային համակարգերից անզեն աչքով տեսանելի իրերին անցնելիս,
  • Ֆրանսիայում կատուները տիեզերական թռիչքների ժամանակ օգտագործվել են որպես բժշկական-կենսաբանական փորձարկումների օբյեկտ[333]։ 1963 թվականին կատարվել է մեկ հաջող ենթաուղեծրային (կատու Ֆելիքս, այլ տվյալներով՝ կատու Ֆելիսետ) և մեկ անհաջող ուղեծրային (անհայտ կատու, որ զոհվել է) թռիչք։

Հայտնի կատուներ

խմբագրել

Համաշխարհային ճանաչում է ստացել Ռիշելյե կարդինալի սիրելի ճերմակ կատուն՝ Միրիամը։

ԶԼՄ-ների, գրականության և կինոյի շնորհիվ 20-21-րդ դարերում լայն ճանաչում են ստացել մի շարք միջազգային անձանց սիրելի կատուները, ինչպիսիք են ԱՄՆ նախագահների՝ Բիլ Քլինթոնի՝ Սոքսն ու Ջորջ Բուշ կրտսերի Ինդիան, Մեծ Բրիտանիայի վարչապետի Համֆրին, Հռոմի պապ Բենեդիկտ XVI-ի Չիկոն և Ռուսաստանի վարչապետ Դմիտրի Մեդվեդևի Դորոֆեյը։ Հանրաճանաչ են դարձել շախմատի աշխարհի չեմպիոն Ալեքսանդր Ալյոխինի մշտական ուղեկիցը՝ սիամական կատու Չեսսը, ամերիկյան Սպենսեր քաղաքի գրադարանի կատու Դյուի Ռիդմոր Բուքսը, մի քանի ամերիկյան ֆիլմերում նկարահանված և կինոմրցանակների արժանացած կատու Օրանջին և այլն։

Հայտնի են դարձել Մեծ Բրիտանիայի Թագավորական նավատորմի մեդալով պարգևատրված «նավաստի» Սայմոնը[334] և Բրիտանական նավատորմի «վետերան» սև-սպիտակ «անխորտակելի Սեմը», որը վերապրել է երեք ռազմական նավերի կործանումը[335]։

Լայն ճանաչում է ստացել սպիտակ և մուգ դարչնագույն երանգի բրուկլինյան Սկարլետ կատուն, որը 1996 թվականին հայտնի է դարձել իր ձագերին վառվող ավտոտնակից փրկելիս ցուցաբերած անձնվիրության համար[336], որի պատվին այժմ շնորհվում է Սկարլետի անվան պարգևը կենդանիների ցուցաբերած հերոսության համար (անգլ.՝ Scarlett Award for Animal Heroism)։ Այն շնորհվում է այն կենդանիներին, որոնք կատարել են հերոսական արարքներ հանուն մարդկանց կամ այլ կենդանիների[337]։

Հայտնի են նաև քաղաքական պաշտոններ «ստանձնած» մի շարք կատուներ։ Օրինակ՝ ԱՄՆ-ի Վիսկոնսին նահանգի Շարոն քաղաքի պատվավոր «քաղաքապետ» և թալիսման է ընտրվել Ֆրեդդի անունով կատուն[338]։ Ամերիկյան մեկ այլ՝ Թալկիթնա քաղաքի (Ալյասկա նահանգ) «պատվավոր քաղաքապետ» և թալիսման է ընտրվել Ստաբս անունով կատուն[339]։

Կատուների անուններ

խմբագրել

Մշակույթների մեծ մասում ընդունված է կատուներին տալ տարբեր անուններ ու մականուններ։ Տարբեր երկրներում գոյություն ունեն տարբեր անուններ։ Օրինակ՝ անգլիալեզու երկրներում, ըստ հարցումներից մեկի արդյունքների, կատուների ամենատարածված անուններն են Թիգերը, Թայգերն ու Մաքսը[340]։ Մեկ այլ հարցման համաձայն՝ արու կատուների ամենատարածված անուններն են՝ Մաքս, Բադի, Ջեյք և Ռոքի, էգ կատուների համար՝ Մոլլի, Մոգգի, Դեյզի, Լյուսի ու Քիթի[341]։ Ռուսաստանում կատուներին հաճախ կոչում են փաղաքշական-փոքրացուցիչ անուններով՝ Մուսյա, Մուռկա, Պուշոկ (Պուշա), Մուրզիկ, Վասկա, Բարսիկ, Ռիժիկ և այլն։ Սովորաբար կատուների տերերն իրենց կենդանիների անունները որոշում են նրանց վարքին հետևելով, ինչպես նաև նրա գունավորման հիման վրա։ Խորհուրդ է տրվում կատուներին տալ կարճ անուններ, որ կազմված են երկու վանկից, քանի որ դրանք ավելի են ընկալվում կատվի կողմից։ Ընդ որում՝ ցանկալի է, որ վերջին վանկում լինի «ի» ձայնավորը[342]։ Ընդունված է նույն ծնի կատուներին տալ նույն տառով սկսվող անուններ[343]։

Կատուների անունների հորինմանն է նվիրված Թոմաս Սթեռնս Էլիոթի «Գործնական կատվաբուծություն» (անգլ.՝ Old Possum’s Book of Practical Cats) բանաստեղծությունների ժողովածուում ընդգրկված «Ինչպես անվանել կատվին» (անգլ.՝ The Naming Of Cats) մասամբ փիլիսոփայական ստեղծագործությունը։ Նույն թեմային է անդրադառնում Սամուիլ Մարշակի «Ինչո՞ւ են կատվին կոչել կատու» (ռուս.՝ «Отчего кошку назвали кошкой?»), որ հիմնված է մոնղոլական ժողովրդական հեքիաթի վրա, որի հիման վրա բեմադրվել է համանուն փիլիսոփայական մուլտֆիլմը։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Wozencraft, W.C. (2005). "Species Felis catus". In Wilson, D.E.; Reeder, D.M. Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3rd ed.). Johns Hopkins University Press. pp. 534–535. ISBN 978-0-8018-8221-0. OCLC 62265494.
  2. ↑ 2,0 2,1 «ITIS Standard Report Page: Felis catus domestica». ITIS Online Database. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  3. ↑ «ITIS Standard Report Page: Felis catus». ITIS Online Database. Reston, Virginia: Integrated Taxonomic Information System. 2011. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  4. ↑ «Top Ten Most Popular Pets in the UK» (անգլերեն). Top-Ten-10.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 18-ին.
  5. ↑ «Resources for Dogs, Cats, Horses, Birds, and other Companion Animals, Assistance Animals, & Special-Needs Animals» (անգլերեն). Catanddoghelp.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 18-ին.
  6. ↑ «Companion Animal Vaccines» (անգլերեն). Intervet/Schering-Plough Animal Health. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 18-ին.
  7. ↑ «Companion Animals» (անգլերեն). WSPA. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 16-ին.
  8. ↑ Nicholas Wade (2007 թ․ հունիսի 29). «DNA traces 5 matriarchs of 600 million domestic cats» (անգլերեն). Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 31-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 «Official Lists and Indexes of Names in Zoology, Updated March 2010» (PDF) (անգլերեն). The International Commission on Zoological Nomenclature. 2003 թ․ մարտ. էջ 795. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 29-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=404 (օգնություն)
  10. ↑ Sharon L. Crowell-Davis, Terry M. Curtis, Rebecca J. Knowles [http://zoopsy.free.fr/veille_biblio/social_organization_cat_2004.pdf Social organization in the cat: a modern understanding](անգլ.) // Journal of Feline Medicine and Surgery. — 2004. — № 6. — С. 19–28. Архивировано из первоисточника 2011 թ․ հուլիսի 20.

    … while the feral and free-living domestic cat, Felis catus, can survive in the solitary state …, social groups that have internal structure, and in which group members recognize each other and engage in a variety of social behaviors, are formed whenever there are sufficient food resources to support a group … In other words, they are a social species.
  11. ↑ 11,0 11,1 Moelk, Mildred (1944-04). «Vocalizing in the House-Cat; A Phonetic and Functional Study». The American Journal of Psychology. The American Journal of Psychology, Vol. 57, No. 2. 57 (2): 184–205. doi:10.2307/1416947.
  12. ↑ Tucker, Abigail (2016). The Lion in the Living Room: How House Cats Tamed Us and Took Over the World. Simon & Schuster. ISBN 1476738238. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 Rochlitz, Irene (2007). The Welfare of Cats. "Animal Welfare" series. Berlin: Springer. էջեր 141–175. ISBN 1-4020-6143-9.
  14. ↑ Impact of Feral Cats in Australia Արխիվացված 20 Հուլիս 2015 Wayback Machine
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Wade, Nicholas (2007). «Study Traces Cat's Ancestry to Middle East». New York Times. New York: NYTC. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 2-ին.
  16. ↑ Vigne JD, Guilaine J, Debue K, Haye L, Gérard P (2004). «Early taming of the cat in Cyprus». Science. 304 (5668): 259. doi:10.1126/science.1095335. ISSN 0036-8075. PMID 15073370.
  17. ↑ 17,0 17,1 Driscoll, C. A.; Menotti-Raymond, M.; Roca, A. L.; Hupe, K.; Johnson, W. E.; Geffen, E.; Harley, E. H.; Delibes, M.; Pontier, D.; Kitchener, A. C.; Yamaguchi, N.; O'Brien, S. J.; Macdonald, D. W. (2007). «The Near Eastern Origin of Cat Domestication». Science. 317 (5837): 519–523. doi:10.1126/science.1139518. ISSN 0036-8075. PMC 5612713. PMID 17600185.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 «Oldest Known Pet Cat? 9,500-year-old Burial Found on Cyprus». National Geographic News. National Geographic Society. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 6-ին.
  19. ↑ Vigne, J.-D.; Evin, A.; Cucchi, T.; Dai, L.; Yu, C.; Hu, S.; Soulages, N.; Wang, W.; Sun, Z. (2016). «Earliest "Domestic" Cats in China Identified as Leopard Cat (Prionailurus bengalensis)». PLoS ONE. 11 (1): e0147295. doi:10.1371/journal.pone.0147295. PMC 4723238. PMID 26799955.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  20. ↑ Grimm, David (2016 թ․ հունվարի 27). «Were cats domesticated more than once?». sciencemag.org. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 27-ին.
  21. ↑ Sample, Ian (2017 թ․ հունիսի 19). «Africats to the Purr-ymids: DNA study reveals long tale of cat domestication». theguardian.com. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 19-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 Ottoni, Claudio; Van Neer, Wim; De Cupere, Bea; Daligault, Julien; Guimaraes, Silvia; Peters, Joris; Spassov, Nikolai; Prendergast, Mary E.; Boivin, Nicole; Morales-Muñiz, Arturo; Bălăşescu, Adrian; Becker, Cornelia; Benecke, Norbert; Boroneant, Adina; Buitenhuis, Hijlke; Chahoud, Jwana; Crowther, Alison; Llorente, Laura; Manaseryan, Nina; Monchot, Hervé; Onar, Vedat; Osypińska, Marta; Putelat, Olivier; Quintana Morales, Eréndira M.; Studer, Jacqueline; Wierer, Ursula; Decorte, Ronny; Grange, Thierry; Geigl, Eva-Maria (2017). «The palaeogenetics of cat dispersal in the ancient world». Nature Ecology & Evolution. 1 (7): 0139. doi:10.1038/s41559-017-0139. ISSN 2397-334X.
  23. ↑ Thompson, Andrea. «What's the Most Popular Pet?». LiveScience. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  24. ↑ "Statistics about pets in the UK" Արխիվացված 26 Դեկտեմբեր 2012 Wayback Machine. 2010 Society for Companion Animal Studies. Retrieved 15 November 2016
  25. ↑ The Evolution of House Cats(անգլ.).
  26. ↑ Rob Stein (2008 թ․ մարտի 17). «Tracing Kitty's Genes» (անգլերեն). The Washington Post. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.>

    Descending from the wild cats of the Fertile Crescent more than 10,000 years ago, domestic cats spread with human agriculture, trade and colonization.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Հրաչեայ Աճառեան, Հայերէն արմատական բառարան, Երեւանի համալսարանի հրատարակչութիւն, Երեւան, 1926։
  28. ↑ Գևորգ Ջահուկյան, Հայերեն ստուգաբանական բառարան, «Ասողիկ» հրատարակչություն, Երեւան, 2010։
  29. ↑ 29,0 29,1 Этимологический словарь славянских языков. — М.: Наука, 1984. — Т. 11. — С. 209—211.
  30. ↑ Топоров В. Н. Прусский язык. Словарь. Т. 3. — М.: Наука, 1980. — 384 с. — С. 269—273.
  31. ↑ Tʻamaz Gamqreliże, Vi︠a︡cheslav Vsevolodovich Ivanov, Werner Winter (1995). «Indo-European and the Indo-Europeans: a reconstruction and historical analysis of a Proto-language and a Proto-culture, Volume 1» (անգլերեն). de Gruyter Mouton. ISBN 978-3110147285. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. {{cite web}}: Check |author= value (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

    This shows that the whole set of words is fairly old. It is based on *khath- 'cat', from which are derived verbs meaning 'give birth' (to small animals) and names for the young of small animals.
  32. ↑ Сергей Корневский. Берегите кошку. 12.03.2004

    Основа слова «кот» у европейцев древняя, поэтому столь одинаково она звучит на многих языках. Слово «кот» теснейшим образом связано с очень важным глаголом, обозначающим рождение, — котиться, оно также является составной частью слова, обозначающего звериного детёныша — catulus (по латыни).
  33. ↑ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — 1-е изд.. — М., 1964—1973. — Т. 1—4.
  34. ↑ Takács D. Etymological Dictionary of Egyptian. Vol.3. Leiden; Brill, 2008. P. 134
  35. ↑ Schuessler A. ABC Etymological Dictionary of Old Chinese. University of Hawai’i Press, 2007. P. 375
  36. ↑ Yamaguchi N, Kitchener A, Driscoll C, Nussberger B (2015). «Felis silvestris (Wildcat, Wild Cat)». The IUCN Red List of Threatened Species. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 24-ին.
  37. ↑ Francis, Richard C. (2015). Domesticated: Evolution in a Man-Made World. W.W. Norton.
  38. ↑ House Cat Origin Traced to Middle Eastern Wildcat Ancestor Արխիվացված 31 Հունվար 2017 Wayback Machine Brian Handwerk for National Geographic News, 28 June 2007
  39. ↑ Johnson, Warren; O'Brien, Stephen J. (1997). «Phylogenetic Reconstruction of the Felidae Using 16S rRNA and NADH-5 Mitochondrial Genes». Journal of Molecular Evolution. 44 (0): S98–S116. doi:10.1007/PL00000060. PMID 9071018.
  40. ↑ «ITIS Standard Report Page: Felis». ITIS Online Database. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  41. ↑ Stefoff, Rebecca (2003 թ․ նոյեմբեր). Cats. New York: Benchmark Books. էջ 34. ISBN 0-7614-1577-7.
  42. ↑ Don E. Wilson & DeeAnn M. Reeder (editors) (2005). «SPECIES Felis catus». Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (3rd ed) (անգլերեն). Johns Hopkins University Press. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 29-ին. {{cite web}}: |author= has generic name (օգնություն)
  43. ↑ Anthea Gentrya, Juliet Clutton-Brockb, Colin P. Grovesc (2004). «The naming of wild animal species and their domestic derivatives» (PDF) (անգլերեն). Journal of Archaeological Science 31 (2004) 645–651. էջ 647, 649. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 29-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  44. ↑ Don E. Wilson & DeeAnn M. Reeder (editors) (2005). «SPECIES Felis silvestris». Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (3rd ed). Johns Hopkins University Press. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 29-ին. {{cite web}}: |author= has generic name (օգնություն)
  45. ↑ Carlos A. Driscoll и другие (2007 թ․ հունիսի 18). «The Near Eastern Origin of Cat Domestication» (անգլերեն). Science Magazine. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 26-ին.

    A genetic assessment of 979 domestic cats and their wild progenitors (Felis silvestris silvestris — European wildcat; F. s. lybica — Near Eastern wildcat; F. s. ornata — Central Asian wildcat; F. s. cafra — sub Saharan African wildcat; and F. s. bieti — Chinese desert cat) indicated that each wild group represents a distinctive subspecies of Felis silvestris.
  46. ↑ «Taxonomic Hierarchy, Taxonomic Serial No.: 180586» (անգլերեն). Integrated Taxonomic Information System. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 29-ին.
  47. ↑ «Opinion 2027, Bulletin of Zoological Nomenclature 60(1)». 2003 թ․ մարտ. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 29-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=404 (օգնություն)
  48. ↑ Nicholas Wade (2007 թ․ հունիսի 29). «DNA traces 5 matriarchs of 600 million domestic cats» (անգլերեն). Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 27-ին.

    At least five females, of the wildcat subspecies known as Felis silvestris lybica, accomplished this delicate transition from forest to village, scientists have concluded, based on new DNA research. And from these five matriarchs, all the world’s 600 million house cats are descended.
  49. ↑ Driscoll C. A., Menotti-Raymond M., Roca A. L., Hupe K., Johnson W. E., Geffen E., Harley E. H., Delibes M., Pontier D., Kitchener A. C., Yamaguchi N., O’brien S. J., Macdonald D. W. The Near Eastern origin of cat domestication // Science. — 2007. — Т. 317(5837). — С. 519—523. Архивировано из первоисточника 4 Մարտի 2016.
  50. ↑ DNA study offers some hints of cat domestication history. September 23, 2016.
  51. ↑ How cats conquered the world (and a few Viking ships), 20 September 2016.
  52. ↑ Кирилл Стасевич Как появились домашние кошки // Наука и жизнь. — 2017. — № 8. — С. 107—111.
  53. ↑ Carlos A. Driscoll, Juliet Clutton-Brock, Andrew C. Kitchener and Stephen J. O'Brien (2009 թ․ հունիսի 10). «The Evolution of House Cats» (անգլերեն). Scientific American. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  54. ↑ Monika J. Lipinski и другие The ascent of cat breeds: Genetic evaluations of breeds and worldwide random-bred populations(անգլ.) // ScienceDirect. — 2008. — doi:10.1016/j.ygeno.2007.10.009
  55. ↑ The Near Eastern Origin of Cat Domestication(անգլ.) // Science. — 2007. — С. 519 - 523. — doi:10.1126/science.1139518
  56. ↑ Paul Rincon (2004 թ․ ապրիլի 8). «Dig discovery is oldest 'pet cat'» (անգլերեն). BBC News. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 17-ին.

    The evidence comes from the Neolithic, or late stone age, village of Shillourokambos on Cyprus, which was inhabited from the 9th to the 8th millennia BC.
  57. ↑ «Обнаружены останки самого древнего домашнего кота». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  58. ↑ Stuart Swiny (2002). «The Earliest Prehistory of Cyprus» (PDF). Boston University. էջ 10. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 31-ին.

    In view of the finds at Shillourokambos, an Anatolian origin seems more likely.
  59. ↑ Carlos A. Driscolla,b, David W. Macdonalda and Stephen J. O'Brien (16-June-2009). «From wild animals to domestic pets, an evolutionary view of domestication». Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA. էջ 9976. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 31-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

    The available archaeological evidence indicates that the process of wildcat domestication began in the Neolithic in the same place and time as the development of year-round settlements and the onset of an agricultural economy.
  60. ↑ Фирсова, Е. (2006). Кошки от А до Я. Вече. էջեր 1 (fb2) Введение. ISBN 5-9533-1220-2.
  61. ↑ Carolyn M. Vella, Roy Robinson Robinson's genetics for cat breeders and veterinarians / Carolyn M. Vella, Roy Robinson. — Elsevier Health Sciences, 1999. — С. 195. — 253 с. — ISBN 0750640693, 9780750640695
  62. ↑ Kahn, Cynthia M.; Line, Scott The Merck/Merial Manual for Pet Health. — Merck, 2007. — С. 330. — ISBN 0911910999
  63. ↑ «The heart of the cat» (անգլերեն). Еurocatfancy. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 17-ին.
  64. ↑ Sarah Hartwell. «Blood Goup Incompatibility in Cats». Messybeast. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  65. ↑ Telis, Gisela (2010 թ․ նոյեմբերի 11). «Cats' Tongues Employ Tricky Physics». ScienceNOW. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 23-ին.
  66. ↑ For Cats, a Big Gulp With a Touch of the Tongue.(անգլ.) // The New York Times, 11.11.2010
  67. ↑ Попов, Леонид (2010 թ․ նոյեմբերի 12). «Скоростная съёмка раскрыла секрет кошачьего лакания». Membrana.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 26-ին.
  68. ↑ «Гиннесс представляет: самая длинная кошка в мире». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 12-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  69. ↑ «2006 Guinness World Record Holder for Longest Cat» (անգլերեն). Maine Coon Cats by Verismo. Արխիվացված է օրիգինալից 2008-11-10-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  70. ↑ «И создал Бог кошку... (часть 3)». Zooprice. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 13-ին.
  71. ↑ «Cat World Records: Heaviest Cat» (անգլերեն). Cat World. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  72. ↑ Glenda Moore. «Those Amazing Cats» (անգլերեն). CatStuff. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  73. ↑ «Анатомия кошки». my-dog-cat.ru. 2008. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 1-ին.
  74. ↑ Linda P. Case The cat: its behavior, nutrition, and health. — Iowa: Iowa State Press, 2003. — С. 35. — ISBN 0-8138-0331-4
  75. ↑ Мария Дорош (2006). Ветеринарный справочник для владельцев кошек. Вече. ISBN 5-9533-1644-5.
  76. ↑ «Анатомия пищеварительной системы кошки(ротовая полость)». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  77. ↑ Patricia Smith, Eitan Tchernov (1992). Structure, function and evolution of teeth. Freund Publishing House Ltd. էջ 217. ISBN 9652222704, 9789652222701. {{cite book}}: Check |isbn= value: invalid character (օգնություն)
  78. ↑ «Keeping Up with Your Cat's Hygiene». Family Education. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 25-ին.
  79. ↑ *Case, Linda P. (2003). The Cat: Its Behavior, Nutrition, and Health. Ames, IA: Iowa State University Press. ISBN 0-8138-0331-4.
  80. ↑ Ollivier, F. J.; Samuelson, D. A.; Brooks, D. E.; Lewis, P. A.; Kallberg, M. E.; Komaromy, A. M. (2004). «Comparative Morphology of the Tapetum Lucidum (among Selected Species)». Veterinary Ophthalmology. 7 (1): 11–22. doi:10.1111/j.1463-5224.2004.00318.x. PMID 14738502.
  81. ↑ 81,0 81,1 Malmström T, Kröger RH (2006). «Pupil shapes and lens optics in the eyes of terrestrial vertebrates». J. Exp. Biol. 209 (Pt 1): 18–25. doi:10.1242/jeb.01959. PMID 16354774.
  82. ↑ Hammond, P.; Mouat, G. S. V. (1985). «The relationship between feline pupil size and luminance». Experimental Brain Research. 59 (3): 485–490. doi:10.1007/BF00261338.
  83. ↑ 83,0 83,1 «Зрение кошки.Третье веко». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 12-ին.
  84. ↑ Loop, M. S.; Bruce, L. L. (1978). «Cat Color Vision: The Effect of Stimulus Size». Science. 199 (4334): 1221–1222. Bibcode:1978Sci...199.1221L. doi:10.1126/science.628838. PMID 628838.
  85. ↑ Ильичёв В. Д. Слух кошки // Друг. — 1998. Архивировано из первоисточника 24 Օգոստոսի 2017.
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 Ильичёв В. Д. Слух кошки // Друг. — 1998. Архивировано из первоисточника 7 Սեպտեմբերի 2017.
  87. ↑ «How Well Do Dogs and Other Animals Hear?». Deafness in dogs & cats (անգլերեն). 2003 թ․ հունիսի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 2-ին. {{cite web}}: External link in |work= (օգնություն)
  88. ↑ Heffner, Rickye S. (2004 թ․ նոյեմբեր). «Primate hearing from a mammalian perspective» (PDF). The Anatomical Record Part A: Discoveries in Molecular, Cellular, and Evolutionary Biology. 281 (1): 1111–1122. doi:10.1002/ar.a.20117. PMID 15472899. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  89. ↑ Heffner, Henry E. (1998 թ․ մայիս). «Auditory awareness». Applied Animal Behaviour Science. 57 (3–4): 259–268. doi:10.1016/S0168-1591(98)00101-4.
  90. ↑ Sunquist, Melvin E.; Sunquist, Fiona (2002). Wild Cats of the World. University of Chicago Press. էջ 10. ISBN 0-226-77999-8.
  91. ↑ Blumberg, M. S. (1992). «Rodent ultrasonic short calls: locomotion, biomechanics, and communication». Journal of Comparative Psychology. 106 (4): 360–365. doi:10.1037/0735-7036.106.4.360. PMID 1451418.
  92. ↑ Melvin E. Sunquist, Fiona Sunquist Wild cats of the world. — University of Chicago Press, 2002. — С. 10. — 452 с. — ISBN 0226779998, 9780226779997
  93. ↑ Linda P. Case The cat: its behavior, nutrition, & health. — Wiley-Blackwell, 2003. — P. 46—47. — 392 p. — ISBN 0813803314, 9780813803319
  94. ↑ «Vibrissae in cats». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 25-ին.
  95. ↑ «Crossmodal changes in the somatosensory vibrissa». 5063.full.pdf. pnas. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 25-ին.
  96. ↑ David G. Moulton (1967 թ․ օգոստոսի 1). «Olfaction in Mammals». Amer. Zool. 7 (3): 421–429. doi:10.1093/icb/7.3.421. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 26-ին.
  97. ↑ Ильичёв В. Д. «Обоняние и вкус у кошек». Журнал «Друг» (кошки), 1997, № 6 // ЗооКлуб. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  98. ↑ M. Miyazaki, T. Yamashita, Y. Suzuki, Y. Saito, S. Soeta, H. Taira, and A. Suzuki, M (2006 թ․ հոկտեմբեր). «A major urinary protein of the domestic cat regulates the production of felinine, a putative pheromone precursor». Chem. Biol. (PDF) (անգլերեն). 13 (10): 1071–1079. doi:10.1016/j.chembiol.2006.08.013. ISSN 1074-5521. PMID 17052611. {{cite journal}}: |first2= missing |last2= (օգնություն); |first3= missing |last3= (օգնություն); |first4= missing |last4= (օգնություն); |first5= missing |last5= (օգնություն); |first6= missing |last6= (օգնություն); |first7= missing |last7= (օգնություն); |format= requires |url= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  99. ↑ Sommerville B. A. (1998). «Olfactory awareness». Applied Animal Behaviour Science (անգլերեն). 57 (3–4): 269–286. doi:10.1016/S0168-1591(98)00102-6. ISSN 0168-1591.
  100. ↑ 100,0 100,1 Schelling, Christianne. «Do Cats Have a Sense of Taste?». cathealth.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 24-ին.
  101. ↑ «Why Cats Can't Taste Sweets». Petside. 2012 թ․ մարտի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11-ին.
  102. ↑ Bradshaw, John W. S. (2006 թ․ հուլիսի 1). «The Evolutionary Basis for the Feeding Behavior of Domestic Dogs (Canis familiaris) and Cats (Felis catus)». Journal of Nutrition. 136 (7): 1927S–1931. PMID 16772461.
  103. ↑ 103,0 103,1 Allan Parachini. «They Land on Little Cat Feet». Los Angeles Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 16-ին.
  104. ↑ Kent, Marc; Platt, Simon R. (2010 թ․ սեպտեմբեր). «The neurology of balance: Function and dysfunction of the vestibular system in dogs and cats». The Veterinary Journal. 185 (3): 247–249. doi:10.1016/j.tvjl.2009.10.029.
  105. ↑ «Keeping Indoor Cats Safe From Harm!». www.a-house-full-of-cats.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 13-ին.
  106. ↑ «High-Rise Syndrome». The American Society for the Prevention of Cruelty to Animals (ASPCA). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 13-ին.
  107. ↑ «Study finds the mystery of cats' falls». Star-News. 1987 թ․ դեկտեմբերի 29. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  108. ↑ Vnuk D, Pirkić B, Maticić D, Radisić B, Stejskal M, Babić T, Kreszinger M, Lemo N. «Feline high-rise syndrome: 119 cases (1998-2001)». PubMed. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 3-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

    High-rise syndrome was diagnosed in 119 cats over a 4-year period. 59,6 % of cats were younger than one year, and the average height of the fall was four stories. High-rise syndrome was more frequent during the warmer period of the year. 96,5 % of the presented cats, survived after the fall. 46,2 % of cats had fractured limbs; 38,5 % of fractures were of the forelimb, 61,5 % of the hindlimb. The tibia was fractured most often (36.4 %), followed by the femur (23.6 %). 78,6 % of femoral fractures were distal. The mean age of patients with femoral fractures was 9.1 months, and with tibial fractures 29.2 months. Thoracic trauma was diagnosed in 33,6 % of cats. Pneumothorax was diagnosed in 20 % of cats, and pulmonary contusions in 13,4 %. Falls from the seventh or higher stories, are associated with more severe injuries and with a higher incidence of thoracic trauma.
  109. ↑ Дж. Дайамонд. «Высотный синдром кошек». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 3-ին.
  110. ↑ «The Straight Dope: Do cats always land unharmed on their feet, no matter how far they fall?». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 28-ին.

    Above seven stories, however, the number of injuries per cat sharply declined.
  111. ↑ Ирина Павленко (2007 թ․ հունվարի 19). «Сколько жизней у кошки? Человек спас кошачью жизнь. И его собственная судьба изменилась к лучшему». «Родная газета» № 2(186), 19 января 2007 г., полоса 72. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 3-ին.
  112. ↑ Силагадзе З. К. (2004 թ․ հունվարի 20). «Почему у кошек девять жизней?». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 3-ին.
  113. ↑ «Richard Montgomery». UCSC Mathematics Faculty. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 3-ին.
  114. ↑ Кошки от А до Я. Вече. 2006. էջեր 66 (fb2) Кошки очень чистоплотны. ISBN 5-9533-1220-2. {{cite book}}: |first= missing |last= (օգնություն)
  115. ↑ Wildt, D. E.; Seager, S. W.; Chakraborty, P. K. (1980). «Effect of Copulatory Stimuli on Incidence of Ovulation and on Serum Luteinizing Hormone in the Cat». Endocrinology. 107 (4): 1212–7. doi:10.1210/endo-107-4-1212. PMID 7190893.
  116. ↑ 116,0 116,1 116,2 116,3 «Prolific Cats: The Estrous Cycle» (PDF). Veterinary Learning Systems. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 19-ին.
  117. ↑ Brenda Griffin. — The estrous cycle of the female cat (queen) is unique among domestic species and consists of five phases: proestrus, estrus, interestrus, diestrus, and anestrus.«Prolific Cats: The Estrous Cycle» (PDF) (անգլերեն). VetLearn.com. Արխիվացված է օրիգինալից (pdf) 2019 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 26-ին.
  118. ↑ William F Swanson; Terri L Roth; David E. Wilt. «In Vivo Embryogenesis, Embryo Migration and Embryonic Mortality in the Domestic Cat» (PDF). Biology of Reproduction. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  119. ↑ «Cat Development – Embryology». Php.med.unsw.edu.au. 2013 թ․ հունիսի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
  120. ↑ Tsutsui, T.; Stabenfeldt, G. H. (1993). «Biology of Ovarian Cycles, Pregnancy and pseudopregnancy in the Domestic Cat». J. Reprod. Fertil. Suppl. 47: 29–35. PMID 8229938.
  121. ↑ Behrend, Katrin; Wegler, Monika (1991). The Complete Book of Cat Care: How to Raise a Happy and Healthy Cat. translated from German by Elizabeth D. Crawford. Hauppauge, NY: Barron's Educational Series, Inc. էջ 28. ISBN 0-8120-4613-7.
  122. ↑ Sarah Hartwell — Some males also become excellent and trustworthy kitten-sitters. (2002). «Cats that Kill Kittens» (англ.). Messybeast.com Cat Resource Archive. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 26-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  123. ↑ E. J. Taylor, C. Adams and R. Neville (1995). «Some nutritional aspects of ageing in dogs and cats, Proceedings of the Nutrition Society, 54, 645—656» (PDF). Cambridge University Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  124. ↑ 124,0 124,1 124,2 Kraft W (1998 թ․ փետրվար). «Geriatrics in canine and feline internal medicine». European Journal of Medical Research. 3 (1–2): 31–41. PMID 9512965.
  125. ↑ Nassar R, Mosier JE, Williams LW (1984 թ․ փետրվար). «Study of the feline and canine populations in the greater Las Vegas area». American Journal of Veterinary Research. 45 (2): 282–7. PMID 6711951.
  126. ↑ Franny Syufy. «What Is the Life Span of the Common Cat?». About.com Home. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  127. ↑ Example: «Me-wow! Texas Woman Says Cat is 30 Years Old – Although She Can't Hear or See Very Well, Caterack the Cat Is Still Purring». MSNBC.MSN.com. New York: Microsoft. 2009 թ․ սեպտեմբերի 30. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  128. ↑ Guinness World Records 2010. Bantam; Reprint edition. 2010. էջ 320. ISBN 978-0553593372. «The oldest cat ever was Creme Puff, who was born on August 3, 1967 and lived until August 6, 2005--38 years and 3 days in total.»
  129. ↑ Jessica Warren (2009 թ․ հոկտեմբերի 23). «Caterack Dies - World's Oldest Cat Was 30!». The National Ledger. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 6-ին. «A report from MSNBC News notes that the oldest cat ever recorded was a 38-year-old feline named Creme Puff, according to a rep from Guinness World Records.»
  130. ↑ «Can Lucy, 39, really be the oldest cat in the world? (Or is it just a shaggy dog story?)». Daily Mail Reporter. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 17-ին.
  131. ↑ «Cat care: Spay-neuter». American Society for the Prevention of Cruelity to Animals. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  132. ↑ «Диагностика и лечение новообразований молочных желёз у собак и кошек» (ռուսերեն). Ветеринарная клиника «Зоовет». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  133. ↑ «Рак молочной железы у кошек». Советы доктора Никола (ռուսերեն). Интернет зоомагазин ПетСовет. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  134. ↑ «Ожирение у кастрированных котов». Журнал «Друг» (кошки) 1998/4-5 (ռուսերեն). www.animall.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  135. ↑ Николаева Л. В. «Кастрация приводит к развитию мочекаменной болезни» (ռուսերեն). Ветеринарная клиника «Белый Клык». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  136. ↑ Levy JK, Gale DW, Gale LA, JK (2003 թ․ հունվար). «Evaluation of the effect of a long-term trap-neuter-return and adoption program on a free-roaming cat population» (PDF). J. Am. Vet. Med. Assoc. 222 (1): 42–6. doi:10.2460/javma.2003.222.42. ISSN 0003-1488. PMID 12523478. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 6-ին. {{cite journal}}: |first2= missing |last2= (օգնություն); |first3= missing |last3= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  137. ↑ 137,0 137,1 137,2 137,3 «Toxic to Cats». VetInfo.com. 2011. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  138. ↑ 138,0 138,1 MacDonald, M. L.; Rogers, Q. R.; Morris, J. G. (1984). «Nutrition of the domestic cat, a mammalian carnivore». Annual Review of Nutrition. 4: 521–562. doi:10.1146/annurev.nu.04.070184.002513. PMID 6380542.
  139. ↑ Williams, R. T. (1978 թ․ փետրվարի 1). «Species Variations in the Pathways of Drug Metabolism». Environmental Health Perspectives. 22: 133–138. doi:10.2307/3428562. JSTOR 3428562. PMC 1637137. PMID 417918.
  140. ↑ Rowland, J. (1987). «Incidence of Ethylene Glycol Intoxication in Dogs and Cats Seen at Colorado State University Veterinary Teaching Hospital». Vet Hum Toxicol. 29 (1): 41–44. PMID 3824875.
  141. ↑ Potera, C. (2007). «Chemical Exposures: Cats as Sentinel Species». Environmental Health Perspectives. 115 (12): A580. doi:10.1289/ehp.115-a580a. PMC 2137107. PMID 18087575.
  142. ↑ Allen, A. L. (2003 թ․ հունիսի 1). «The Diagnosis of Acetaminophen Toxicosis in a Cat». Canadian Veterinary Journal. 44 (6): 509–510. PMC 340185. PMID 12839249.
  143. ↑ 143,0 143,1 Villar, D.; Buck, W. B.; Gonzalez, J. M. (1998). «Ibuprofen, Aspirin and Acetaminophen Toxicosis and Treatment in Dogs and Cats». Vet. Hum. Toxicol. 40 (3): 156–162. PMID 9610496.
  144. ↑ «Классификация инфекционных болезней». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  145. ↑ Gastrointestinal Parasites in Cats
  146. ↑ Владимиров Владимир. «Лечение токсоплазмоза у кошек». Московская городская ветеринарная помощь. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  147. ↑ Gary D. Norsworthy, Mitchell A. Crystal, Sharon Fooshee Grace, Larry P. Tilley The Feline Patient. — John Wiley and Sons, 2010. — С. 440—441. — 1052 с. — ISBN 0813818486, 9780813818481
  148. ↑ «Vaccination Principles». AVMA policy. The American Veterinary Medical Association (AVMA). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 23-ին.

    Vaccination is a potent medical procedure with both risks and benefits. While there is evidence that some vaccines provide immunity beyond one year, revaccination of patients with sufficient immunity does not necessarily add to their disease protection and may increase the potential risk of post-vaccination adverse events.
  149. ↑ «UC Davis VMTH Canine and Feline Vaccination Guidelines (Revised 11/09)». AVMA policy. UC Davis VMTH. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 23-ին.

    In general, guidelines for vaccination of cats have been strongly influenced by the appearance of vaccine-associated sarcomas in cats, and in particular their epidemiologic association with feline leukemia virus vaccines and killed rabies virus vaccines. Thus, there is clear evidence for minimizing frequency of vaccination in cats.
  150. ↑ Nutrition of the domestic cat, a mammalian carnivore.(անգլ.)
  151. ↑ Manfred Bürger Cats, the complete book. — Exeter Books : distributed by Bookthrift, 1980. — С. 90. — 250 с. — ISBN 0896730379, 9780896730373
  152. ↑ Gary D. Norsworthy,Mitchell Crystal,Sharon Fooshee Grace The feline patient. — Wiley-Blackwell, 2006. — С. 329. — 776 с. — ISBN 0781762685, 9780781762687
  153. ↑ Pam Johnson-Bennett, Pam Johnson Cat love: understanding the needs and nature of your cat. — Storey Communications, 1990. — С. 77. — 247 с. — ISBN 0882665944, 9780882665948
  154. ↑ 154,0 154,1 Woods M, McDonald RA, Harris S. (2003). «Predation of wildlife by domestic cats Felis catus in Great Britain». Mammal Review. 23 (2): 174–188. doi:10.1046/j.1365-2907.2003.00017 (inactive 2009 թ․ սեպտեմբերի 6).{{cite journal}}: CS1 սպաս․ DOI inactive as of 2009 (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)(չաշխատող հղում)
  155. ↑ Robertson ID, ID (1998 թ․ օգոստոս). «Survey of predation by domestic cats». Aust. Vet. J. 76 (8): 551–4. doi:10.1111/j.1751-0813.1998.tb10214.x. ISSN 0005-0423. PMID 9741724.
  156. ↑ Bradshaw JW, Goodwin D, Legrand-Defrétin V, Nott HM, JW (1996 թ․ հուլիս). «Food selection by the domestic cat, an obligate carnivore». Comp. Biochem. Physiol. A Physiol. 114 (3): 205–9. doi:10.1016/0300-9629(95)02133-7. ISSN 1096-4940. PMID 8759144. {{cite journal}}: |first2= missing |last2= (օգնություն); |first3= missing |last3= (օգնություն); |first4= missing |last4= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  157. ↑ Jennifer A. Coscia, Don Hamilton The Holistic Cat: A Complete Guide to Wellness for a Healthier, Happier Cat. — North Atlantic Books, 2009. — С. 94. — 201 с. — ISBN 1556437668, 9781556437663
  158. ↑ Фогель А., Шнайдер Х.Э. Питание кошки // Советы любителям кошек = dr. Annemarie Vogel, dr.heinz-Eberhard Schneider Ratschläge für den Katzenfreud / ред. и предисл. канд. биол. наук С.К. Клумова. — М: Лесн. пром-сть, 1987. — С. 170. — 335 с.
  159. ↑ Shawn Messonnier — Natural health Bible for dogs & cats : your A-Z guide to over 200 conditions, herbs, vitamins, and supplements, стр. 161 — Prima Pets, 2000 — ISBN 0-7615-2673-0
  160. ↑ Benjamin Charles Gruenberg, Nelson Eldred Bingham Biology and man. — Ginn and company, 1944. — С. 110. — 718 с.
  161. ↑ Ann Wortinger — Nutrition for veterinary technicians and nurses, стр. 46 — Blackwell, 2007 — ISBN 0-8138-2913-5
  162. ↑ James B. Lawhead,MeeCee Baker Introduction to veterinary science. — Cengage Learning, 2005. — С. 195. — 327 с. — ISBN 076683302X, 9780766833029

    Chocolate toxicity can be fatal. Cats happen to be very sensitive to a toxin in onions.
  163. ↑ Michael W. Fox Cat Body, Cat Mind: Exploring Your Cat's Consciousness and Total Well-Being. — Globe Pequot. — С. 190. — 233 с. — ISBN 1599210622, 9781599210629(չաշխատող հղում)

    Problems arise when people get into the habit of giving their cats more than a taste of various human foods.
  164. ↑ Sandra Choron, Harry Choron, Arden Moore Planet Cat: A CAT-alog. — Houghton Mifflin Harcourt, 2007. — С. 202. — 424 с. — ISBN 0618812598, 9780618812592
  165. ↑ Pam Johnson-Bennett, Pam Johnson Cat love: understanding the needs and nature of your cat. — Storey Communications, 1990. — С. 77. — 247 с. — ISBN 0882665944, 9780882665948

    A tablespoon of yogurt is a wonderful and healthy snack. Buy plain, unflavored yogurt — your cat won’t miss the fruit flavors.
  166. ↑ Հնարավոր է, որ այդպիսի ազդեցությունը պայմանավորված է կատվախոտի բջիջներում պարունակվող բորնեոլով, որը տերպենային սպիրտ է։ (Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. Раделова С. Ю. — СПб: ООО «СЗКЭО», 2010. — С. 171. — 224 с. — ISBN 978-5-9603-0124-4)
  167. ↑ 167,0 167,1 Hadzima, Dr. Eva (2016). «Everything You Need to Know About Hairballs». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 7-ին.
  168. ↑ Boshel, J.; Wilborn, W. H; Singh, B. B.; Peter, S.; Stur, M. (1982). «Filiform Papillae of Cat Tongue». Acta Anatomica. 114 (2): 97–105. doi:10.1159/000145583. PMID 7180385.
  169. ↑ Thorndike’s Puzzle Box experiments noted(անգլ.)
  170. ↑ Adler, H. M. Some Factors Of Observation Learning In Cats // Journal of Genetic Psychology. — С. 159—77.
  171. ↑ Hart, Benjamin L. Learning Ability in Cats // Feline Practices. — 1975. — № 10—12.
  172. ↑ Caro, T M, and M D Hauser Is There Teaching in Nonhuman Animals? // Quarterly Review of Biology. — С. 151—74.
  173. ↑ John, E R, P Chesler, F Bartlett and I Victor Observation Learning in Cats // Science. — С. 1589—1591.
  174. ↑ Pallaud, B Hypotheses On Mechanisms Underlying Observational Learning In Animals(անգլ.) // Behavioural Processes. — 1984. — № 9. — doi:10.1016/0376-6357(84)90024-X
  175. ↑ Doré, François Y Search Behaviour of Cats (Felis catus) in an Invisible Displacement Test: Cognition and Experience(անգլ.) // Canadian Journal of Psychology. — С. 359—370. — doi:10.1037/h0084262
  176. ↑ Dumas, Claude Object Permanence in Cats (Felis catus): An Ecological Approach to the Study of Invisible Displacements(անգլ.) // Journal of Comparative Psychology. — С. 404—410. — doi:10.1037/0735-7036.106.4.404
  177. ↑ Dumas, Claude и Doré, François Y Cognitive Development in Kittens (Felis catus): An Observational Study of Object Permanence and Sensorimotor Intelligence(անգլ.) // Journal of Comparative Psychology. — С. 357—365. — doi:10.1037/0735-7036.105.4.357
  178. ↑ Fiset, Sylvain, и Doré, François Y Spatial Encoding in Domestic Cats (Felis catus)(անգլ.) // Journal of Experimental Psychology: Animal Behaviour Processes. — 1996. — Т. 22. — С. 420—437. — doi:10.1037/0097-7403.22.4.420
  179. ↑ Heishman, Miriam, Mindy Conant and Robert Pasnak Human Analog Tests of the Sixth Stage of Object Permanence(անգլ.) // Perceptual and Motor Skills. — Т. 1059—68.
  180. ↑ «Re-Directed Aggression Towards Other Cats». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 1-ին.
  181. ↑ Okujava et al., Acta Neurobiol Exp (Wars). 2005;65(2):205-11.
  182. ↑ Fiset, Sylvain, and François Y Doré (2006 Jan 9). «Duration of cats' (Felis catus) working memory for disappearing objects». Animal Cognition Volume 9, Number 1, 62—70, DOI: 10.1007/s10071-005-0005-4. Springer Berlin. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 7-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)(չաշխատող հղում)
  183. ↑ Sarah Hartwell. «How Intelligent Are Cats?». MESSYBEAST. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 20-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 31-ին.

    Cats that are given a mix of simple and tough problems catch on faster to the tough problems than do cats who are given a straight course of nothing but the tough problems. … In certain types of test, intelligent cats are content to underachieve — a problem with the design of the test, not with the cats' intelligence!
  184. ↑ Germain, E.; Benhamou, S.; Poulle, M.-L. (2008). «Spatio-temporal Sharing between the European Wildcat, the Domestic Cat and their Hybrids». Journal of Zoology. 276 (2): 195–203. doi:10.1111/j.1469-7998.2008.00479.x.
  185. ↑ Barratt, David G. (1997 թ․ հունիսի 1). «Home Range Size, Habitat Utilisation and Movement Patterns of Suburban and Farm Cats Felis catus». Ecography. 20 (3): 271–280. doi:10.1111/j.1600-0587.1997.tb00371.x. JSTOR 3682838.
  186. ↑ Randall, Walter; Johnson, R. F.; Randall, S.; Cunningham, J. T. (1985). «Circadian rhythms in food intake and activity in domestic cats». Behavioral Neuroscience. 99 (6): 1162–1175. doi:10.1037/0735-7044.99.6.1162. PMID 3843546.
  187. ↑ Jouvet, Michel (1979). «What does a cat dream about?». Trends in Neurosciences. 2: 280–282. doi:10.1016/0166-2236(79)90110-3. ISSN 0166-2236. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 3-ին.(չաշխատող հղում)
  188. ↑ Jensen, Per (2009). The Ethology of Domestic Animals. "Modular Text" series. Wallingford, England: CABI. ISBN 1-84593-536-5.
  189. ↑ «Кошки способны манипулировать инстинктами человека». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  190. ↑ «Особенности поведения». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  191. ↑ «Cat Behavior: Body Language». AnimalPlanet.com. 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  192. ↑ 192,0 192,1 Cafazzo, S.; Natoli, E. (2009). «The Social Function of Tail Up in the Domestic Cat (Felis silvestris catus)». Behav. Processes. 80 (1): 60–66. doi:10.1016/j.beproc.2008.09.008. PMID 18930121.
  193. ↑ 193,0 193,1 Crowell-Davis, S. L.; Curtis, T. M.; Knowles, R. J. (2004). «Social Organization in the Cat: A Modern Understanding» (PDF). Journal of Feline Medicine and Surgery. 6 (1): 19–28. doi:10.1016/j.jfms.2003.09.013. PMID 15123163. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 20-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 21-ին.
  194. ↑ «Solving The Cat's Purr Mystery using Accelerometers». Brüel & Kjær Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 11-ին.
  195. ↑ «The Cat's Remarkable Purr». isnare.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  196. ↑ «Why and How Do Cats Purr?». Library of Congress. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 10-ին.
  197. ↑ «Panthera». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 26-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  198. ↑ 198,0 198,1 «Что значит "мяу"?». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  199. ↑ Why Cats Are a Threat to Our Ecosystem Արխիվացված 2010-06-19 Wayback Machine

    Cats are a very adaptable species that have excellent eyesight and are skilled hunters. Their numbers and their natural hunting skills make them extremely damaging to the ecosystem.
  200. ↑ Domestic cat predation on birds and other wildlife (pdf)(անգլ.)
  201. ↑ Robbie A. McDonald и др. (2003 թ․ մայիսի 27). «Predation of wildlife by domestic cats Felis catus in Great Britain». Mammal Review. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 26-ին.

    … Based on the proportion of cats bringing home at least one prey item and the back-transformed means, a British population of approximately 9 million cats was estimated to have brought home in the order of 92 (85-100) million prey items in the period of this survey, including 57 (52-63) million mammals, 27 (25-29) million birds and 5 (4-6) million reptiles and amphibians.
  202. ↑ Clones, Cats, And Chemicals: Thinking Scientifically About Controversial Issues – Page 9, Irwin L. Slesnick – 2004
  203. ↑ Pests of Crops in Warmer Climates and Their Control – Page 120, Dennis S. Hill – 2008
  204. ↑ Loss, Scott R.; Will, Tom; Marra, Peter P. (2013 թ․ հունվարի 29). «The impact of free-ranging domestic cats on wildlife of the United States». Nature Communications. 4: Article number: 1396. Bibcode:2013NatCo...4E1396L. doi:10.1038/ncomms2380. PMID 23360987. «We estimate that free-ranging domestic cats kill 1.4–3.7 billion birds and 6.9–20.7 billion mammals annually.»
  205. ↑ Natalie Angier (2013 թ․ հունվարի 29). «That Cuddly Kitty Is Deadlier Than You Think». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 30-ին.
  206. ↑ Ксения Лисун (2008 թ․ հունվարի 8). «Хитра, вынослива, способна на многое» (ռուսերեն). "Номер один". Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 26-ին.
  207. ↑ 207,0 207,1 Сетон-Томпсон, Эрнест Королевская Аналостанка. — Амфора, 2010. — 96 с. — ISBN 978-5-367-01564-5
  208. ↑ «Домашняя кошка» (ռուսերեն). Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 27-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=unknown-host (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  209. ↑ «Повадки кошек» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 27-ին.
  210. ↑ Poirier, F. E.; Hussey, L. K. (1982 թ․ հուլիսի 1). «Nonhuman Primate Learning: The Importance of Learning from an Evolutionary Perspective». Anthropology and Education Quarterly. 13 (2): 133–148. doi:10.1525/aeq.1982.13.2.05x1830j. JSTOR 3216627.
  211. ↑ Byers, John A.; Bekoff, Marc (1998). Animal Play: Evolutionary, Comparative, and Ecological Perspectives. Cambridge, England: Cambridge University Press. էջ 135. ISBN 0-521-58656-9.
  212. ↑ Hall, Sarah L. (2002). «Object Play in Adult Domestic Cats: The Roles of Habituation and Disinhibition». Applied Animal Behaviour Science. 79 (3): 263–271. doi:10.1016/S0168-1591(02)00153-3.
  213. ↑ Hall, Sarah L. (1998 թ․ հունիս). «The Influence of Hunger on Object Play by Adult Domestic Cats». Applied Animal Behaviour Science. 58 (1–2): 143–150. doi:10.1016/S0168-1591(97)00136-6.
  214. ↑ MacPhail, Catriona (2002 թ․ նոյեմբեր). «Gastrointestinal obstruction». Clinical Techniques in Small Animal Practice. 17 (4): 178–183. doi:10.1053/svms.2002.36606. PMID 12587284.
  215. ↑ Pontier, Dominique; Eugenia Natoli (1996). «Male Reproductive Success in the Domestic Cat (Felis catus L.): A Case History». Behavioural Processes. 37 (1): 85–88. doi:10.1016/0376-6357(95)00070-4.
  216. ↑ Baron, Alan; Stewart, C. N.; Warren, J. M. (1957 թ․ հունվարի 1). «Patterns of Social Interaction in Cats (Felis domestica)». Behaviour. 11 (1): 56–66. doi:10.1163/156853956X00084. JSTOR 4532869.
  217. ↑ «Кошачья иерархия» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 27-ին.
  218. ↑ Sommerville, B. A. (1998). «Olfactory Awareness». Applied Animal Behaviour Science. 57 (3–4): 269–286. doi:10.1016/S0168-1591(98)00102-6.
  219. ↑ Gary M. Landsberg, Wayne L. Hunthausen, Lowell J. Ackerman Handbook of behavior problems of the dog and cat. — Elsevier Health Sciences, 2003. — Т. 1. — С. 49. — 554 с. — ISBN 0702027103, 9780702027109

    Some cats are independent, with little desire for contact with humans and other cats. Others maintain social relationships with people or other family pets throughout life. Approximately 15 % of cats seem resistant to socialization with humans. Most cats adapt well to sharing a home or apartment with people, other cats, and other pets.
  220. ↑ «Статья: «Собаки как доминирующие хищники в экосистемах городов», авторы: Е.А Ильинский, С.О. Ильинская» ((ռուս.)). Animalsprotectiontribune.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 4-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  221. ↑ «Dogs and Cats – Getting Along». Petuniversity.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 4-ին.
  222. ↑ Galbreath, Ross & Brown, Derek (2004): The tale of the lighthouse-keeper’s cat: Discovery and extinction of the Stephens Island wren (Traversia lyalli). Notornis 51(4): 193—200
  223. ↑ Medway, David G. (2004): The land bird fauna of Stephens Island, New Zealand in the early 1890s, and the cause of its demise. Notornis 51(4): 201—211.
  224. ↑ R. Galbreath, D. Brown (2004). «The tale of the lighthouse-keeper's cat: Discovery and extinction of the Stephens Island wren (Traversia lyalli)» (անգլերեն). Notornis. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  225. ↑ Nie W, Wang J, O'Brien PC, W (2002). «The genome phylogeny of domestic cat, red panda and five mustelid species revealed by comparative chromosome painting and G-banding». Chromosome Res. 10 (3): 209–22. doi:10.1023/A:1015292005631. ISSN 0967-3849. PMID 12067210. {{cite journal}}: |first2= missing |last2= (օգնություն); |first3= missing |last3= (օգնություն); |first4= missing |last4= (օգնություն); |first5= missing |last5= (օգնություն); |first6= missing |last6= (օգնություն); |first7= missing |last7= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  226. ↑ Pontius JU, Mullikin JC, Smith DR, JU; Schäffer, AA; Agarwala, R; Narfström, K; Murphy, WJ; Giger, U; Roca, AL; Antunes, A; Menotti-Raymond, M; Yuhki, N; Pecon-Slattery, J; Johnson, WE; Bourque, G; Tesler, G; Nisc Comparative Sequencing, Program; O'brien, SJ (2007 թ․ նոյեմբեր). «Initial sequence and comparative analysis of the cat genome» (Free full text). Genome Res. 17 (11): 1675–89. doi:10.1101/gr.6380007. ISSN 1088-9051. PMC 2045150. PMID 17975172. {{cite journal}}: |first11= missing |last11= (օգնություն); |first2= missing |last2= (օգնություն); |first3= missing |last3= (օգնություն); |first4= missing |last4= (օգնություն); |first5= missing |last5= (օգնություն); |first6= missing |last6= (օգնություն); |first7= missing |last7= (օգնություն); |first8= missing |last8= (օգնություն); |first9= missing |last9= (օգնություն); Missing |author11= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  227. ↑ O'Brien SJ, Johnson W, Driscoll C, Pontius J, Pecon-Slattery J, Menotti-Raymond M., SJ (2008 թ․ հունիս). «State of cat genomics». Trends Genet. 24 (6): 268–79. doi:10.1016/j.tig.2008.03.004. ISSN 0168-9525. PMID 18471926. {{cite journal}}: |first2= missing |last2= (օգնություն); |first3= missing |last3= (օգնություն); |first4= missing |last4= (օգնություն); |first5= missing |last5= (օգնություն); |first6= missing |last6= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  228. ↑ Sewell AC, Haskins ME, Giger U, AC (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Inherited metabolic disease in companion animals: searching for nature's mistakes». Vet. J. 174 (2): 252–9. doi:10.1016/j.tvjl.2006.08.017. ISSN 1090-0233. PMID 17085062. {{cite journal}}: |first2= missing |last2= (օգնություն); |first3= missing |last3= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  229. ↑ O'Brien, Stephen J.; Menotti-Raymond, M.; Murphy, W. J.; Yuhki, N. (2002). «The Feline Genome Project». Annual Review of Genetics. 36: 657–686. doi:10.1146/annurev.genet.36.060602.145553. PMID 12359739.
  230. ↑ 230,0 230,1 Samurai — Scottish Fold Արխիվացված 2012-02-13 Wayback Machine(անգլ.)
  231. ↑ Orca Starbuck и David Thomas. «Генетика окрасов кошек» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 26-ին.
  232. ↑ Orca Starbuck и David Thomas. «Окрасы кошек» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 26-ին.
  233. ↑ «Порода «Колорпойнт»». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 5-ին.
  234. ↑ Черепаховые и трёхцветные кошки.(անգլ.)
  235. ↑ Diane Marcus. «Breed Article: Turkish Van» (անգլերեն). CFA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  236. ↑ Feline Health Center. «Ask Elizabeth». Cornell University Feline Health Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 26-ին.
  237. ↑ Донской сфинкс: история породы Արխիվացված 2010-02-08 Wayback Machine (Ստուգված է 26 Նոյեմբերի 2009)
  238. ↑ Lipinski, Monika J.; Froenicke, Lutz; Baysac, Kathleen C.; Billings, Nicholas C.; Leutenegger, Christian M.; Levy, Alon M.; Longeri, Maria; Niini, Tirri; Ozpinar, Haydar (2008 թ․ հունվար). «The Ascent of Cat Breeds: Genetic Evaluations of Breeds and Worldwide Random-bred Populations». Genomics. 91 (1): 12–21. doi:10.1016/j.ygeno.2007.10.009. PMC 2267438. PMID 18060738.
  239. ↑ Randerson, James (2006 թ․ հունվարի 6). «From Lion to Moggie: How Cats Climbed their Family Tree». The Guardian. London.
  240. ↑ Say, Ludovic (2002). «Spatio-temporal variation in cat population density in a sub-Antarctic environment». Polar Biology. 25 (2): 90–95. doi:10.1007/s003000100316.
  241. ↑ Frenot, Y.; Chown, Steven L.; Whinam, Jennie; Selkirk, Patricia M.; Convey, Peter; Skotnicki, Mary; Bergstrom, Dana M. (2005). «Biological Invasions in the Antarctic: Extent, Impacts and Implications». Biological Reviews. 80 (1): 45–72. doi:10.1017/S1464793104006542.
  242. ↑ «Ecology of Felis catus». Global Invasive Species Database. Invasive Species Specialist Group. 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  243. ↑ Nogales, M.; Martin, A.; Tershy, B. R.; Donlan, C. J.; Veitch, D.; Uerta, N.; Wood, B.; Alonso, J. (2004). «A Review of Feral Cat Eradication on Islands». Conservation Biology. 18 (2): 310–319. doi:10.1111/j.1523-1739.2004.00442.x. hdl:10261/22249.
  244. ↑ 244,0 244,1 Driscoll, C. A.; MacDonald, D. W.; O'Brien, Stephen J. (2009). «In the Light of Evolution III: Two Centuries of Darwin Sackler Colloquium: From Wild Animals to Domestic Pets – An Evolutionary View of Domestication». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 106 (S1): 9971–9978. Bibcode:2009PNAS..106.9971D. doi:10.1073/pnas.0901586106. PMC 2702791. PMID 19528637.
  245. ↑ «100 of the World's Worst Invasive Alien Species: A Selection from the Global Invasive Species Database» (PDF). The Invasive Species Specialist Group. 2000. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  246. ↑ Владимир Андреев (1989 г.). «Занимательные, полезные и поучительные сведения по анатомии, физиологии и психологии». Издательство «Пламя» Нижний Новгород. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 22-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=unknown-host (օգնություն)
  247. ↑ Oliveira, R.; Godinho, R.; Randi, E.; Alves, P. C. (2008). «Hybridization Versus Conservation: Are Domestic Cats Threatening the Genetic Integrity of Wildcats (Felis silvestris silvestris) in Iberian Peninsula?». Philos. Trans. R. Soc. Lond. B Biol. Sci. 363 (1505): 295329861. doi:10.1098/rstb.2008.0052. PMC 2606743. PMID 18522917.
  248. ↑ «Бродячие кошки спасли малыша от смерти» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  249. ↑ «What is the difference between a stray cat and a feral cat?». Humane Society of the United States. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 1-ին.
  250. ↑ Кошки в Италии Արխիվացված 2010-01-13 Wayback Machine (Ստուգված է 4 Հոկտեմբերի 2009)
  251. ↑ «Tashiro» (ճապոներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  252. ↑ Rowan, Andrew N.; Deborah J. Salem (2003 թ․ նոյեմբեր). «4». The State of the Animals II: 2003 (PDF). Humane Society Press. ISBN 0-9658942-7-4. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  253. ↑ 253,0 253,1 «Alley Cat Rescue FAQs» (անգլերեն). Alley Cat Rescue. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  254. ↑ «2013 AAFP Feline Vaccination Advisory Panel Report» (PDF). Journal of Feline Medicine and Surgery. 2013. էջ 9. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  255. ↑ «Indoors or Outdoors?» (անգլերեն). Kisses Cattery. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.

    As with other breeds, and more especially the longhaired breeds, the Longhair Silver or Golden is an indoor cat. There are several reasons why they should not be allowed to roam freely outside:… — These cats are usually very friendly and soft-natured and get stolen easily. — They are easy prey for dogs. — They are the oldest man-made breed and have been cared for by humans since their inception, hence they are poor hunters that will not survive out on their own if they stray.
  256. ↑ Киев атаковали крысы и мыши(ռուս.) // ««Комсомольская правда» в Украине». — 2010. Архивировано из первоисточника 27 փետրվարի 2014.
  257. ↑ «Бездомных котов признали в столице в законе». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 4-ին.
  258. ↑ Abby Ellin (2008 թ․ հոկտեմբերի 5). «More Men Are Unabashedly Embracing Their Love of Cats». New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  259. ↑ Jones, Jeffrey M. (2007 թ․ նոյեմբերի 30). «Companionship and Love of Animals Drive Pet Ownership». Gallup, Inc. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  260. ↑ «What Is That They're Wearing?» (PDF). Humane Society of the United States. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  261. ↑ 261,0 261,1 A Primer on Animal Rights: Leading Experts Write about Animal Cruelty and Exploitation, Kim W. Stallwood, Lantern Books, 2002
  262. ↑ 262,0 262,1 «Japan: Finale for the world's most elegant use of a dead cat». 1997 թ․ նոյեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 21-ին.
  263. ↑ 263,0 263,1 «EU proposes cat and dog fur ban». BBC News. 2006 թ․ նոյեմբերի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  264. ↑ 264,0 264,1 Ikuma, Carly (2007 թ․ հունիսի 27). «EU Announces Strict Ban on Dog and Cat Fur Imports and Exports». HSUS.org. Humane Society International. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  265. ↑ 265,0 265,1 Witchcraft and Magic in Europe, Volume 3: The Middle Ages. Karen Jolly, A&C Black, 2002
  266. ↑ 266,0 266,1 Paterson, Tony (2008 թ․ ապրիլի 25). «Switzerland Finds a Way to Skin a Cat for the Fur Trade and High Fashion». The Independent. London, England. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
  267. ↑ «What Is That They're Wearing?» (PDF). Humane Society of the United States. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  268. ↑ «Humane society launches national cat census». CBC News. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  269. ↑ «Cats Be». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  270. ↑ «The Supreme Cat Census». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  271. ↑ «About Pets». IFAH Europe. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  272. ↑ Legay JM (1986). «Sur une tentative d'estimation du nombre total de chats domestiques dans le monde» [Tentative estimation of the total number of domestic cats in the world]. Comptes Rendus De l'Académie Des Sciences. Série III, Sciences De La Vie (French). 303 (17): 709–12. PMID 3101986. INIST:7950138.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  273. ↑ «Cats: most interesting facts about common domestic pets». Pravda.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  274. ↑ «Study Traces Cat's Ancestry to Middle East». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  275. ↑ Stanley D. Gehrt; Seth P. D. Riley; Brian L. Cypher (2010 թ․ մարտի 12). Urban Carnivores: Ecology, Conflict, and Conservation. JHU Press. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  276. ↑ Irene Rochlitz (2007 թ․ ապրիլի 17). The Welfare of Cats. Springer Science & Business Media. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  277. ↑ 277,0 277,1 Galloway, Lindsey. «BBC - Travel - Feline fun in Japan's cat cafes». Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 7-ին.
  278. ↑ «A Brief History of the Cat Café». Mental Floss. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 7-ին.
  279. ↑ Nikkei BP: Article on 2 May 2008 (ճապ.)
  280. ↑ «Cat cafés in Singapore: boon or bane for cats?». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  281. ↑ «Which of the 3 cat cafes in S'pore is the best?». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  282. ↑ «STUBENTIGER CAFE - Café». Stubentiger Cafe Hannover. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  283. ↑ «Cafe Schnurrke - erstes und einziges Katzencafe in Köln». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  284. ↑ «Vidéo: A Paris, le Café des chats invite les clients à un moment de ronron» (French). France TV. 2013 թ․ սեպտեմբերի 24.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  285. ↑ Pieters, Janene (2015 թ․ ապրիլի 22). «Amsterdam Cat Cafe Opens Today». NL Times.
  286. ↑ «Kattencafé opent de deuren». NU. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  287. ↑ «Tweede Kattencafé in Groningen opent deuren». Dagblad van het Noorden. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  288. ↑ «Feline like a coffee? St Petersburg cafe offers customers the chance to enjoy a hot drink... while patting the in-house cats». Mail Online. 2012 թ․ հոկտեմբերի 21. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 7-ին.
  289. ↑ «Purrfect! Britain's first cat cafe opens in England's 'Narnia'». Express.co.uk. 2013 թ․ հուլիսի 21. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  290. ↑ Bartleby: Ailurophobes and Other Cat-Haters Արխիվացված 23 Դեկտեմբեր 2017 Wayback Machine
  291. ↑ 291,0 291,1 «First Aid: Animal Bites» (անգլերեն). The Nemours Foundation. 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 18-ին.
  292. ↑ «Animal Bites». Handcare.org. American Society for Surgery of the Hand. 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 18-ին.
  293. ↑ 293,0 293,1 Chomel, Bruno (2014). «Emerging and Re-Emerging Zoonoses of Dogs and Cats». Animals. 4 (3): 434–445. doi:10.3390/ani4030434. ISSN 2076-2615. PMC 4494318. PMID 26480316.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  294. ↑ 294,0 294,1 «Cats». Ohio Department of Health. 2015 թ․ հունվարի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  295. ↑ Stull, J. W.; Brophy, J.; Weese, J. S. (2015). «Reducing the risk of pet-associated zoonotic infections». Canadian Medical Association Journal. 187 (10): 736–743. doi:10.1503/cmaj.141020. ISSN 0820-3946. PMC 4500695. PMID 25897046.
  296. ↑ Muir, Hazel (2004 թ․ ապրիլի 8). «Ancient Remains Could Be Oldest Pet Cat». New Scientist. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  297. ↑ Walton, Marsha (2004 թ․ ապրիլի 9). «Ancient Burial Looks Like Human and Pet Cat». CNN. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  298. ↑ «Gatos fueron domesticados en China hace 5.300 años». La Nación (Spanish). Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  299. ↑ 299,0 299,1 Ginzberg, Louis (1909). The Legends of the Jews Vol. I : The Sixth Day (Translated by Henrietta Szold) Philadelphia: Jewish Publication Society
  300. ↑ 300,0 300,1 Mason, I. L. (1984). Evolution of Domesticated Animals. Prentice Hall Press. ISBN 0-582-46046-8.
  301. ↑ 301,0 301,1 301,2 301,3 Clutton-Brock, Juliet (1999) [1987]. A Natural History of Domesticated Mammals (Second ed.). Cambridge, England: Cambridge University Press. էջ 138. ISBN 0-521-63495-4.
  302. ↑ «Арушанян Заринэ Лоренцовна, Как кошка в дом вошла. Начальные этапы формирования подвида кошка домашняя (Felis silvestris catus) (Часть 2)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 3-ին.
  303. ↑ Полиэн Стратагемы / А. К. Нефёдкин.(չաշխատող հղում)
  304. ↑ Тураев Б.А. История древнего Востока / Струве В.В. и Снегирёва И.Л.. — Ленинград: Социально-экономическое, 1935. — Т. 2 (ОТДЕЛ ПЯТЫЙ ПЕРСИДСКАЯ ЭПОХА ПЕРСЫ. КИР. «ЦАРСТВО СТРАН» - КАМБИЗ. ПОКОРЕНИЕ ЕГИПТА).

    Приводится анекдот, будто Камбиз овладел городом, выставив впереди войска египетских священных животных, что повлекло будто бы сдачу со стороны гарнизона, опасавшегося ранить кошек, ибисов и собак.
  305. ↑ Полиэн Стратагемы / А. К. Нефёдкин.(չաշխատող հղում)

    … Камбиз всех животных, которым египтяне поклонялись: собак, овец, кошек, ибисов поставил впереди своего войска. Египтяне же перестали стрелять из-за страха поранить какое-либо из священных животных. Таким образом, Камбиз, взяв Пелузий, вошёл в Египет [44].
  306. ↑ Mark, Joshua J. (2012 թ․ փետրվարի 17). «Cats in the Ancient World». Ancient History Encyclopedia. ancient.eu. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 2-ին.
  307. ↑ 307,0 307,1 307,2 307,3 307,4 Engels, Donald W. (2001) [1999]. Classical Cats: The Rise and Fall of the Sacred Cat. New York City, New York and London, England: Routledge. ISBN 0-415-26162-7.
  308. ↑ 308,0 308,1 308,2 308,3 308,4 308,5 308,6 308,7 308,8 Rogers, Katherine M. (2006). Cat. London, England: Reaktion Books. էջեր 18–20. ISBN 978-1-86189-292-8.
  309. ↑ 309,0 309,1 309,2 309,3 Beadle, Muriel (1977). Cat. New York City, New York: Simon & Schuster. էջ 76. ISBN 978-0671224516.
  310. ↑ O'Connor, T. P. (2007). «Wild or domestic? Biometric variation in the cat Felis silvestris Schreber». International Journal of Osteoarchaeology. 17 (6): 581–595. doi:10.1002/oa.913.
  311. ↑ Snorri Sturluson Edda / Faulkes, Anthony. — Everyman, 1995. — С. (1995:24). — ISBN 0-460-87616-3
  312. ↑ А. В. Гура. «Славянская мифология. Кошка» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 9-ին.
  313. ↑ Даль, В. И. Пословицы русского народа. — 1853.
  314. ↑ Кошки от А до Я. Вече. 2006. ISBN 5-9533-1220-2. {{cite book}}: |first= missing |last= (օգնություն)
  315. ↑ «Maneki neko museum» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 27-ին.
  316. ↑ Pate, Alan (2008). «Maneki Neko: Feline Fact & Fiction». Daruma Magazine. Amagasaki, Japan: Takeguchi Momoko. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  317. ↑ Shizuko Mishima. «Manekineko: Japanese Lucky Cats». Japan Travel. About.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 16-ին.
  318. ↑ Rajaram Narayan Saletore Encyclopaedia of Indian culture, Volume 4. — Sterling Publishers, 1984. — С. 1316.

    From this legend the black cat, which has been linked with the Sasti deity’s name, has not been harmed. The Sasti worship is widespread in Bengal and also prevails in Western India.
  319. ↑ Tichenor, Henry Mulford Archive.org Life - of Jehovah. — С. 68–69.

    «The Chronicle of Tabari further gives this interesting information … Then Noah passed his hand down the back of the lion, who sneezed, and a pair of cats leaped out of his nostrils. And the cats ate the rats.»
  320. ↑ Арушанян, Заринэ (2008). «Кошка, которую благословил Творец». Koshki.Info (7–9).
  321. ↑ Geyer, Georgie Anne (2004). When Cats Reigned Like Kings: On the Trail of the Sacred Cats. Kansas City, Missouri: Andrews McMeel. ISBN 0-7407-4697-9.
  322. ↑ «Отношение к кошке в исламе» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  323. ↑ Minou Reeves (2000). Muhammad in Europe. New York University (NYU) Press. էջ 52. ISBN 0-8147-7533-0.
  324. ↑ «KM.RU Универсальная энциклопедия. Кошки домашние» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 26-ին.
  325. ↑ «Образ кошки в мировых религиях». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 4-ին.
  326. ↑ «Традиции. Кошка, петух и веник» (ռուսերեն). Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.(չաշխատող հղում)
  327. ↑ Nora Sugobono (2010 թ․ մարտի 7). «Las vidas del gato» (Spanish). El Comercio. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 19-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  328. ↑ «Qual é a origem da lenda de que os gatos teriam sete vidas?». Mundo Estranho. Editora Abril. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  329. ↑ Tim Dowling (2010 թ․ մարտի 19). «Tall tails: Pet myths busted». The Guardian. UK. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 18-ին.
  330. ↑ ASPCA (2005 թ․ հունիսի 30). «The ASPCA Warns About High-Rise Falls by Cats». New York: About.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 26-ին.
  331. ↑ «Are Black Cats Really Bad Luck? [Hoax]». SocialNewsDaily. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  332. ↑ «Кот Бегемот в романе Булгакова «Мастер и Маргарита»» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 19-ին.
  333. ↑ «Полёты животных в космос. Французская программа» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 15-ին.
  334. ↑ «Simon, of HMS Amethyst, awarded the Dickin Medal» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 15-ին.(անգլ.)
  335. ↑ Stall, Sam (2007), 100 Cats Who Changed Civilization: History's Most Influential Felines, Quirk Books, էջեր 57–58, ISBN 1-59474-163-8(անգլ.)
  336. ↑ Scarlett dies Արխիվացված 2010-11-08 Wayback Machine, New York Daily News, October 24, 2008(անգլ.)
  337. ↑ Scarlett, the World-Famous Brave Mother Cat Who Survived a Fire and Saved Her Kittens, Passes Away Արխիվացված 2015-03-20 Wayback Machine(անգլ.)
  338. ↑ Ruhonda (22 декабря, 2011). «Кошачье царство, или почему кот Фредди стал мэром города Шарон». citypics.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 13-ին.
  339. ↑ «Рыжий кот по имени Стаббс переизбран мэром». Комсомольская Правда. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 8-ին.
  340. ↑ «Below are the most popular names for the search criteria you entered» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 16-ին.

    Tigger — 1, Tiger — 2, Max — 3…
  341. ↑ «Top Names for Cats» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 16-ին.

    1. MAX, 2. BUDDY, 3. JAKE, 4. ROCKY, 5. BAILEY, 6. BUSTER, 7. CODY, 8. CHARLIE, 9. BEAR, 10. JACK. 1. MOLLY, 2. MAGGIE, 3. DAISY, 4. LUCY, 5. SADIE, 6. GINGER, 7. CHLOE, 8. BAILEY, 9. SOPHIE, 10.ZOE
  342. ↑ «Naming Your Cat» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 16-ին.
  343. ↑ Our Litters Արխիվացված 2011-08-22 Wayback Machine(անգլ.) (Ստուգված է 19 փետրվարի 2011)

Գրականություն

խմբագրել
Գիտական հրատարակություն
  • Генетика кошки / С. О’Брайен, Р. Робинсон, А. С. Графодатский и др.; Отв. ред. доктора биол. наук П. М. Бородин, А. О. Рувинский. Сибирское отделение РАН. Институт цитологии и генетики. — Новосибирск: ВО «Наука». Сибирская издательская фирма, 1993. — 216 с. — 1 350 экз. — ISBN 5-02-030567-7
Հանրամատչելի հրատարակություններ

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Կատուներ հոդվածին
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կատուներ» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կատուներ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կատուներ&oldid=10121628» էջից