ფინეთი

ფინეთი (ფინ. Suomi, შვედ. Finland), ოფიციალურად ფინეთის რესპუბლიკა (ფინ. Suomen tasavalta, შვედ. Republiken Finland) — სახელმწიფო სკანდინავიაში, ფენოსკანდინავიის რეგიონში, ჩრდილოეთი ევროპა. ფინეთს დასავლეთიდან ესაზღვრება შვედეთი, ჩრდილოეთიდან ნორვეგია, აღმოსავლეთიდან რუსეთი, ხოლო ესტონეთი მდებარეობს ფინეთის ყურის მეორე მხარეს. ამიტომ ამ ორ სახელმწიფოს საზღვაო გზებით მნიშვნელოვანი კავშირები აქვთ.

ფინეთის რესპუბლიკა ფინ. Suomen tasavalta შვედ. Republiken Finland ფინეთი
დროშა გერბი
ჰიმნი:  ფინ. Maamme შვედ. Vårt land „ჩვენი მიწა“
ფინეთის მდებარეობა ფინეთის მდებარეობა ევროპაში
დედაქალაქი და უდიდესი ქალაქი		ჰელსინკი 60°10′ ჩ. გ. 024°56′ ა. გ.
ოფიციალური ენა		ფინური (89.33%) შვედური (5.34%)
აღიარებული რეგიონული ენები		საამური (0.03%)
რელიგია		ევანგელისტური-ლუთერანიზმი, მართლმადიდებლობა
ეთნოქორონიმი		ფინელი
მთავრობა		საპარლამენტო რესპუბლიკა
-	პრეზიდენტი	საული ნიინისტე
-	პრემიერ-მინისტრი	სანა მარინი
საკანონმდებლო ორგანო		ედუსკუნტა
დამოუკიდებლობა
-	ავტონომია რუსეთში	29 მარტი, 1809
-	დამოუკიდებლობა რუსეთის სფსრ-სგან	6 დეკემბერი, 1917
-	პირველად აღიარა რუსეთის სფსრ-მ	4 იანვარი, 1918
-	ევროკავშირში გაწევრიანება	1 იანვარი, 1995
ფართობი
-	სულ	338 424 კმ2 (64-ე)
-	წყალი (%)	10
მოსახლეობა
-	2020 შეფასება	5,536,146 (115-ე)
-	2000 აღწერა	5 180 000
-	სიმჭიდროვე	18 კაცი/კმ2 (201-ე)
მშპ (მუპ)		2014 შეფასება
-	სულ	$221.539 მილიარდი
-	ერთ სულ მოსახლეზე	$40 485
მშპ (ნომინალი)		2014 შეფასება
-	სულ	$276.275 მილიარდი
-	ერთ სულ მოსახლეზე	$50 450
ჯინი (2012)		25.9 დაბალი
აგი (2013)		0.879 ძალიან მაღალი · 24-ე
ვალუტა		ევრო (€) (EUR)
სასაათო სარტყელი		UTC+02:00 (UTC+2)
-	ზაფხული (DST)	UTC+03:00 (UTC+3)
თარიღის ფორმატი		დ.თ.წწწწ
მოძრაობა		მარჯვენა
სატელეფონო კოდი		+358
ინტერნეტ-დომენი		.fi
ა.	^  ევროკავშირის სხვა წევრ სახელმწიფოებთან ერთად, აგრეთვე გამოიყენება დომენი .eu.

ფინეთის მოსახლეობა 5,536,146 ადამიანია, რომელთა ძირითადი ნაწილი ქვეყნის სამხრეთ რაიონებში ცხოვრობს. ფართობის მხრივ, ქვეყანას მერვე ადგილი უკავია ევროპაში. ფინეთი ევროკავშირში ყველაზე მეჩხერად დასახლებული ქვეყანაა. ფინეთი საპარლამენტო რესპუბლიკაა, 2010 წლის 1 აინვრამდე, ქვეყანა იყოფოდა ექვს პროვინციად, მაგრამ რეფორმის შედეგად, ფინეთი ადმინისტრაციული დაყოფის ახალ სისტემაზე გადავიდა და შეიქმნა ექვსი ახალი, რეგიონული სახელმწიფო ადმინისტრაციული სააგენტო, რომლებიც თავის მხრივ 20 რეგიონად იყოფა, რეგიონები კი მუნიციპალიტეტებისგან შედგება, სულ 342 მუნიციპალიტეტია. დაახლოებით ერთი მილიონი ადამიანი ცხოვრობს ჰელსინკის აგლომერაციაში, რომელიც წარმოადგენს დიდ ჰელსინკის. ქვეყნის სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქებია: ტამპერე, ტურკუ, ოულუ, იოვიასკიოლია, კუოპიო და ლაჰტი.

ფინეთი მრავალი საუკუნის განმავლობაში შვედეთის ნაწილად ითვლებოდა, 1809 წელს ფინეთის დიდი სამთავრო შევიდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში. ქვეყანამ დამოუკიდებლობა 1917 წელს მოიპოვა, ამას მოჰყვა სამოქალაქო ომი და ომები საბჭოთა კავშირთან და ნაცისტურ გერმანიასთან, ცივი ომის დროს ქვეყანას ოფიციალური ნეიტრალიტეტი ჰქონდა გამოცხადებული. ქვეყანა შეუერთდა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას 1955 წელს, OECD-ს 1969 წელს, ევროკავშირს 1995 წელს, ფინეთი არის ევროზონის ერთ-ერთი დამაარსებელი სახელმწიფო.

სახელწოდება

• ოფიციალური: ქართულად - ფინეთის რესპუბლიკა; ფინურად - Suomen tasavalta; შვედურად - Republiken Finland.
• ეტიმოლოგია - სახელი შესაძლოა მომდინარეობდეს გერმანიკული Fennland-ისაგან, რაც „მოხეტიალეებს“ უნდა ნიშნავდეს, ხოლო ეროვნულ ფორმას (Suomi) უკავშირებენ ბალტიურ ძირს, რომლის მნიშვნელობაა „მიწა, ქვეყანა“.
• ქვეყნის კოდი - FI.

ისტორია

ფინეთის ისტორიაზე დიდი გავლენა მოახდინა მისმა ორმა მეზობელმა — შვედეთმა და რუსეთმა. XII საუკუნიდან მასზე შვედეთი ბატონობდა, 1809 წელს კი რუსეთმა თავისი იმპერიის ფარგლებში მოაქცია. მხოლოდ 1917 წელს, ოქტომბრის გადატრიალების შემდეგ გამოცხადდა ფინეთის დამოუკიდებლობა.

არქეოლოგიურ მონაცემებზე დაყრდნობით, დღევანდელი ფინეთის ტერიტორია ჩვ. წ. აღ-მდე დაახლოებით 8500-იანი წლების ფარგლებში დასახლდა. აღმოჩენილი არტეფაქტების მიხედვით, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ფინეთის დასახლების პერიოდი ემთხვევა ესტონეთის, რუსეთის ნაწილისა და ჩრდილონორვეგიის დასახლების პერიოდს. პირველი მოსახლები მონადირე-შემგროვებლები უნდა ყოფილიყვნენ. ისინი ქვის იარაღებს იყენებდნენ. პირველი მეთუნეობა ჩვ. წ. აღ-მდე 3000 წელს ჩაისახა, როდესაც აღმოსავლეთიდან მისულმა ხალხმა თიხის ჭურჭელი გააცნო ადგილობრივ მოსახლეობას. დაახლოებით 4500 წლის წინ, ფინელთა წინაპრებმა სოფლის მეურნეობასაც მიჰყვეს ხელი. ამის მიუხედავად, ქვეყნის ჩრდილოეთში მეთევზეობა და ნადირობა ეკონომიკის წამყვან დარგებად რჩებოდა. ბრინჯაოს და რკინის ხანა ფენოსკანდინავიურ და ბალტიურ რეგიონებთან მჭიდრო კონტაქტებით აღინიშნა.

მეცნიერთა ჯგუფი დღემდე ვერ თანხმდება თუნდაც მიახლოებით თარიღზე, თუ როდის დაიწყო ფინეთის ტერიტორიაზე ფინურ-უგრული ან ინდოევროპული ენების გამოყენება.

პირველი წერილობითი დოკუმენტი XII საუკუნეს განეკუთვნება.

მეორე მსოფლიო ომი

საბჭოთა კავშირის მიერ მიტაცებული ტერიტორიები

თებერვლის რევოლუციის მიერ რუსეთის სამეფო ტახტის დამხობის შემდეგ, 1917 წლის 6 დეკემბერს ფინეთის პარლამენტმა ქვეყნის დამოუკიდებლობა გამოაცხადა. 1918 წლის იანვარში მათი დამოუკიდებლობა ბოლშევიკურმა რუსეთმა და მსოფლიოს მრავალმა ქვეყანამ აღიარა.

1919 წელს ფინეთმა რესპუბლიკური კონსტიტუცია მიიღო. 1920 წელს საბჭოთა რუსეთთან მშვიდობისა და საზღვრების აღიარების ხელშეკრულება დაიდო, რომლის თანახმადაც ფინეთის საზღვრი ადრინდელი დიდი საჰერცეგოს საზღვრების მიხედვით განისაზღვრა.

1939 წელს მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტით ფინეთი საბჭოთა კავშირის ინტერესეთა სფეროში შევიდა. რასაც 1939 წლის 30 ნოემბერს საბჭოთა კავშირის ფინეთის ტერიტორიაზე შეჭრა და ზამთრის ომი მოყვა. მრავალი წარმატებული თავდაცვითი ბრძოლების მიუხედავად, ფინეთმა დამოუკიდებლობა შეინარჩუნა, მაგრამ ტერიტორიები დაკარგა. ომი 1940 წლის 13 მარტს მოსკოვთან მშვიდობის ხელშეკრულების დადებით დამთავრდა.

გეოგრაფია

ფინეთის რუკა

• ფართობი - 337 032 კვ. კმ.
• ბუნება: უმაღლესი მწვერვალი - ჰალტი 1328 მ; მდინარე - კემიოკი 483 კმ; ტბები (კვ. კმ) - დიდი საიმაა 4377, ინარი 1102, პაიანე 1054; კუნძულები (კვ. კმ) - სოისალო 1638, ალანდი 685, კემი 524, ჰაილუოტო, ვალგრუნდი; კლიმატი - კონტინენტური, სუბპოლარული.
• ბუნებრივი რესურსები - საშენი ხე-ტყე, სპილენძი, თუთია, რკინის მადანი, ვერცხლი.

ფინეთი გეოგრაფიულად განსხვადება სკანდინავიის სხვა ქვეყნებისაგან. ქვეყანა მდებარეობს ევროპის კონტინენტის უკიდურეს ჩრდილოეთში, შემოსაზღვრულია ბალტიის ზღვითა და ბოტნიისა და ფინეთის ყურეებით, სახმელეთო მეზობლები კი არიან შვედეთი, ნორვეგია და რუსეთი. რეგიონის სხვა ქვეყნების მსაგვსად ფინეთის ტერიტორია მოქცეულია ჩრდილოეთის 60° პარალელის ჩრდილოეთით. ხმელეთის ფართობის დაახლოებით მეოთხედი და მთლიანი ფართობის მესამედი არქტიკული წრის ჩრდილოეთით მდებარეობს.

კლიმატი

კლიმატი ფინეთის ჩრდილოეთ ნაწილში სუბარქტიკულია, ხოლო სამხრეთში – ნახევრად კონტინენტური. საერთო ჯამში, ჰავა ნესტიანი და გრილია და ხასიათდება თბილი ზაფხულითა და ძალიან ცივი ზამთრით. ქვეყნის კლიმატს ასევე განაპირობებს როგორც მისი ჩრდილოეთით მდებარეობა, ასევე მისი ზღვისპირა მდებარეობა.

ზამთარი სამხრეთ ფინეთში გრძელდება 4 თვე. ყველაზე ცივი ზამთრის პერიოდში, ქვეყნის ამ ნაწილში, ტემპერატურა -20 °C-ის ქვევითაა, ყველაზე თბილი ზაფხულის დღეებში კი შეიძლება 30 °C-ს გადააჭარბოს. ზაფხული სამხრეთ ფინეთში გრძელდება 4 თვე. რაც შეეხება ჩრდილოეთ ფინეთს, იგი ხასიათდება ძალიან ცივი, 7-თვიანი ზამთრით და თბილი, მაგრამ ხანმოკლე, 2-თვიანი ზაფხულით.

ქვეყნის კლიმატზე უმნიშვნელოვანეს გავლენას ახდენს გოლფსტრიმის თბილი დინება.

სახელმწიფო

პრეზიდენტის რეზიდენცია

• პოლიტიკური სისტემა - რესპუბლიკა.
• სახელმწიფოს მეთაური - პრეზიდენტი საული ნიინისტე.
• მთავრობის მეთაური - პრემიერ-მინისტრი სანა მარინი
• საკანონმდებლო ორგანო - ერთპალატიანი პარლამენტი - ედუსკუნტა (200 წევრი).
• ადმინისტრაციული დაყოფა - 19 რეგიონი და ალანდის კუნძულების ავტონომიური რეგიონი.

დემოგრაფია

ფინეთის მოსახლეობა შეადგენს 5,5 მლნ ადამიანს, საშუალო სიმჭიდროვე ყოველ კვადრატულ კილომეტრზე 17-ს. შედეგად, ფინეთი ევროპაში მესამე ყველაზე მეჩხერად დასახლებული სახელმწიფოა ისლანდიისა და ნორვეგიის შემდეგ. მოსახლეობის გადანაწილება საკმაოდ არათანაბარია: უდიდესი ნაწილი თავმოყრილია სამხრეთ-დასავლეთის პატარა სანაპირო ზოლში. ურბანიზაციის დონე 64 %-ს შეადგენს, მათ შორის, მხოლოდ ჰელსინკის მეტროპოლიაში 1 მილიონი ადამიანი ცხოვრობს. არქტიკულ ლაპლანდიაში კი კვადრატულ კილომეტრზე 2 ადამიანი მოდის.

• მოსახლეობა - 5,536,146 (2020), მათ შორის 91,33 % ფინელები, 5,2 % შვედები.
• ენები - ფინური და შვედური.
• რელიგია - ევანგელურ-ლუთერანული მიმდინარეობის პროტესტანტიზმი — 70,9 %, მართლმადიდებლობა — 1,1 %, სხვა — 1,7 %, დაუზუსტებელი — 26,3 %.
• ქალაქები (ათ.) - ჰელსინკი (583, აგლომ. - 1.163), ესპოო (230), ტამპერე (201), ვანტაა (190), ტურკუ (178), ოულუ (125).

ეკონომიკა

ფინეთი განვითარებული ქვეყანაა, ე.ე.პ. მოცულობით (127 მლრდ $) მსოფლიოში 32-ე ადგილი უკავია.

• ე.ე.პ. სტრუქტურა (%) - სოფლის მეურნეობა - 5, მრეწველობა - 34, მომსახურება - 61;
• ე.ე.პ. (1 სულზე) - 37 800 $.
• ექსპორტი - ხე-ტყე, ავტომობილები, გემები, ტანსაცმელი, ავეჯი.
• უდიდესიკომპანიები - ფინაირი, ნოკია, ტელია სონერა, ვალმეტი.
• ბიუჯეტი - 36 100 მლნ $.
• ვალუტა - ევრო (EUR); 2002 წლამდე ფინური მარკა.

მემკვიდრეობა

ჰელსინკის ლუთერანული კათედრალი

• ჰელსინკი - ტაძარი, სენატი, რუსული ეკლესია (ყველა XIX ს.);
• ტამპერე - XX ს-ის ტაძარი;
• ძველი რაუმა, სუომენლინას საზღვაო ციხე-სიმაგრე (XVIII ს.);
• ფინური ეპოსი - კალევალა (1835-36).
• ოლაფსბორგი - გვიანი შუასაუკუნეების ციხე-სიმაგრე. დაარსებულია 1475 წელს

ცნობილი ფინელები

• მომღერალი – ტარია ტურუნენი;
• არქიტექტორი – ალვარ აალტო;
• კომპოზიტორი – იან სიბელიუსი;
• მუსიკოსი – ტუომას ჰოლოპაინენი;
• პოლიტიკოსები – იუჰო კუსტი პაასიკივი, ურჰო კეკონენი, მაუნო კოივისტო;
• მწერლები – ელიას ლონროტი, ალექსის კივი;
• თეოლოგი – მიკაელ აგრიკოლა;
• სპორტსმენები – პაავო ნურმი, მიკა ჰაკინენი, იარი კური, იარი ლიტმანენი, კიმი რაიკონენი, სამი ჰიუპია.

სქოლიო

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

ფინეთი