იხილეთ წყარო გვერდისთვის ძველი საეკლესიო სლავური ენა

'''ძველი საეკლესიო სლავური ენა''' (იგივე '''ძველი სლავური ენა''' ან '''ძველი ბულგარული ენა''') — ყველაზე ძველი [[სლავური ენები|სლავური ენა]], რომელიც დაახლოებით [[860]] წლისთვის უნდა წარმოშობილიყო, ხოლო მოგვიანებით, [[XI საუკუნე|XI საუკუნიდან]] კი მის საფუძველზე — სხვადასხვა საეკლესიო სლავური ვარიანტები წარმოიშვა. 

თავის მხრივ დროთა განმავლობაში საეკლესიო სლავური ენის ვარიანტების განვითარებამ ადგილობრივი დიალექტების მოძალების ხარჯზე ახალი ენების, კერძოდ კი თანამედროვე სლავური ენების ჩამოყალიბებას დაუდო სათავე. 

== ძველი საეკლესიო სლავურის ადგილი სლავურ სამყაროში ==
 
ცენტრალური ევროპის მნიშვნელოვანი ტერიტორია, აღმოსავლეთ ევროპის უკიდურესი ნაწილი, [[გერმანელები|გერმანელთა]] განსახლების აღმოსავლეთით ვიდრე [[წყნარი ოკეანე| წყნარ ოკეანამდე]] დასახლებულია [[სლავი ხალხი|სლავი ხალხებით]], ხოლო დასავლეთით მათი განსახლების ისტორიულ საზღვარს [[კოტბუსი|კოტბუსისა]] და [[დრეზდენი|დრეზდენ]]-[[ბაუცენის რაიონი|ბაუცენის]] გარშემო [[სერბები|სორბების]] საკმაოდ ფართო არეალი წარმოადგენს. არსებულ მიწებზე [[სლავები|სლავთა]] სახლობის ისტორიულ ფაქტს ადასტურებს ჯერ კიდევ [[XVIII საუკუნე|XVIII საუკუნეში]] [[ლიუნებურგის რაიონი|ლიუნებურგთან]] დამოწმებული, აწ გამქრალი [[პოლაბური ენა|პოლაბური]]. 

ურთიერთგაგებინება სლავური წარმოშობის ადამიანთა შორის, რომელთა საერთო რაოდენობა 20 სლავურენოვან სახელმწიფოში 300 მილიონზე მეტ მოლაპარაკეს აღემატება, წინასწარი მომზადების გარეშე გაძნელებულია ანდა სრულიად შეუძლებელი, თუმცა ამ ხალხთა ენებზე არსებული ძველი ტექსტების შედარებისას, რაც უფრო უწინდელია ისტორიული წარსული, მით უფრო ნაკლებია განსხვავება მათ შორის და მეტია მსგავსება. 

ყველა სლავურ ენაზე სულ უფრო ღრმად თვალის მიდევნებას თანადროულობიდან წარსულისაკენ მეცნიერები მიჰყავს იმ დრომდე, როცა განსხვავება ამ ენათა შორის თითქმის არც არსებობდა. 

[[პალეოლინგვისტიკა|პალეოსლავისტები]] ამ პერიოდს პროტოსლავურის ან საერთო სლავური ენის ხანას უწოდებენ.

== პროტოსლავურიდან ძველ საეკლესიო სლავურამდე ==

ისტორიულ-შედარებითი მეთოდის გამოყენებით დადგინდა, რომ პროტოსლავური ენის ჩამოყალიბების პერიოდი დაახლოებით ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისს უნდა ემთხვევოდეს, თუმცა ჩვენი წელთაღრიცხვის [[IX საუკუნე|IX საუკუნეზე]] უფრო ადრე ე.წ. პროტოსლავურ ენაზე შექმნილი ძეგლი ჯერჯერობით ნაპოვნი არაა. 

აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ მეცნიერთა მიერ პროტოსლავურის რეკონსტრუირებული ფორმა არანაირ ლოგიკურ შესაბამისობაში არაა IX საუკუნიდან დღემდე წერილობითი ფორმით მოღწეული ძველი საეკლესიო სლავურის.

== სლავები IX საუკუნეში ==

IX საუკუნეში სლავები ერთმანეთისგან დაშორებულ მიწებზე ცხოვრობდნენ. ისინი სახლობდნენ [[ბალტიის ზღვა|ბალტიის ზღვისა]] და [[ეგეოსის ზღვა|ეგეოსის ზღვის]] სანაპიროებთან, მდინარეების [[ელბა|ელბისა]] და [[დონი (მდინარე)|დონის]] ნაპირებთან, ასევე ჩრდილოეთ [[რუსეთი|რუსეთის]] [[ილმენის ტბა|ილმენის ტბასა]] და [[შავი ზღვა|შავ ზღვასთან]]. მაშინდელი სლავების ენობრივი ურთიერთსიახლოვე კი ჯერ კიდევ მაშინ ამ გეოგრაფიული დაშორების შეესაბამისი უნდა ყოფილიყო.

IX საუკუნეში უკვე არსებობს ორი დიდი სლავური სახელმწიფო. სლოვაკებისა და ჩეხების დღევანდელ საცხოვრებელ არეალში იყო [[დიდი მორავია]] (822—906/907).
 
დიდი მორავია გადაჭიმული იყო [[აღმოსავლეთი|აღმოსავლეთით]] [[ჩრდილოეთი|ჩრდილოეთიდან]] დონში ჩამდინარე [[მორავა|მორავას]] ( - სწორედ ამ მდინარის სახელიდან მორავიის ისტორიული სახელი) ზემო, [[მდინარე]] [[ჰრონი|ჰრონის]] მარცხენა და [[ტისა|ტისას]] ზემო [[შენაკადი|შენაკადებზე]] მდებარე მდინარეთა ბასეინზე; [[დასავლეთი|დასავლეთით]] კი [[ელბა|ელბას]] შუა წელზე [[ჩეხები|ჩეხთა]] და სლავ ტომთა მიწები მდებარეობდა, რომლებიც მორავიის სამეფოს ემორჩილებოდნენ. [[სამხრეთი|სამხრეთით]], დონის სანაპიროებზე, მორავიის სამეფოს ესაზღვრებოდა [[პანონიის სამთავრო]], ხოლო [[აღმოსავლეთი|აღმოსავლეთით]] კი — [[ბულგარეთის სამეფო]]. ბულგარეთის სამეფო კი მაშინ არამარტო [[ბულგარელები|ბულგარელთა]] და [[მაკედონელები|მაკედონიელთა]] მიწებს მოიცავდა, არამედ იგი ჩრდილოეთით მდინარე დნესტრამდე და ჩრდილოდასავლეთით მდინარე ტისამდე იყო გადაჭიმული. მორავიისა და ბულგარეთის მიღმა აღმოსავლეთ სლავებმაც მოახერხეს გაერთიანება ერთი სამეფო სახელწოდებით „რუს“, რომელსაც „კიევის რუსეთი“ ეწოდა.  

[[IX საუკუნე|IX საუკუნეში]] [[ქრისტიანობა]] [[სახელმწიფო რელიგია|სახელმწიფო რელიგიად]] ცხადდება ამ ორ სლავურ [[სამეფო|სამეფოში]], - დიდ მორავიასა და ბულგარეთის სამეფოში. ერთი [[საუკუნე|საუკუნის]] დაგვიანებით, [[X საუკუნე|X საუკუნეში]] [[კიევის რუსეთი|კიევის რუსეთიც]] ქრისტიანდება.

ქრისტიანობამდელ ხანაში [[სლავები]] ტომობრივ გაერთიანებებად ცხოვრობდნენ, იცავდნენ ნათესაურ წესრიგს და მისდევდნენ კერპთაყვანისმცემლობას. ქრისტიანობაზე გადასვლა სლავ ტომთათვის ასევე [[ფეოდალიზმი|ფეოდალიზმზე]] და შესაბამისად ცენტრალურ სახელმწიფო მართვაზე გადასვლასაც ნიშნავდა. ამ დროისათვის ევროპის მეზობელ არასლავ ხალხებსაც გააჩნიათ ფეოდალური სახელმწიფოები, რომლებშიაც სახელმწიფო [[რელიგია]] ასევე ქრისტიანობაა. 

დიდი მორავიის ჩრდილოდასავლელი მეზობელი არის [[გერმანული ენა|გერმანულენოვანი]] [[ფრანკთა სამეფო]], ხოლო ბულგარეთის სამეფოს სამხრეთელი მეზობელი კი [[ბერძნული ენა|ბერძნულენოვანი]] [[ბიზანტიის იმპერია]] იყო. 

ფრანკთა სამეფომ ქრისტიანობა [[რომის იმპერია|რომის იმპერიისგან]] მიიღო. რომისა და ბიზანტიის იმპერიების რთული ისტორიულ-პოლიტიკური ურთიერთობების შედეგია დღესდღეობით ორი ქრისტიანული ეკლესიის, - დასავლეთით, [[რომის კათოლიკური ეკლესია|რომის კათოლიკური ეკლესიის,]] ხოლო აღმოსავლეთით, [[ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესია|ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესიის]] არსებობა. 

{{მთავარი|სლავეთი}}

IX საუკუნის პირველ ნახევარში გერმანელ სასულიერო პირებმა, რომლებიც დასავლეთ რომის ეკლესიას წარმოდგენდნენ, დიდ მორავიაში დაიწყეს ქრისტიანული სწავლების შეტანა-გავრცელება. ამით გერმანელი სასულიერო ფენა მორავიაში არამარტო რომის ეკლესიის ინტერესებს წარმოადგენდა, არამედ ფრანკთა იმპერიის პოლიტიკურ-ძალაუფლებრივ მისწრაფებებსაც. პოლიტიკური დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლაში დიდი მორავიის მთავარმა [[როსტისლავი|როსტისლავმა]] 862 ანდა 863 წელს ბიზანტიის იმპერატორს [[მიხეილ III (ბიზანტია)|მიხეილ III-ს]] დესპანი გაუგზავნა.

== ძველი სლავური დამწერლობის ისტორია ==

 

== სახელდების პრობლემა ==

სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოიყენება სამივე ტერმინი;

* ძველი საეკლესიო სლავური ენა. 
* ძველი სლავური ენა. (словѣньскъ ѩзыкъ), 
* ძველი ბულგარული ენა. (старобългарски / starobəlgarski).

ტერმინით „ძველი სლავური“ ამ ენის სიძველესა და ასაკზე მიანიშნებენ, ტერმინით „ძველი ბულგარული“ ამ ენის ისტორიულ ნათესაობაზე [[ბულგარული ენა|ბულგარულთან]], ხოლო „ძველი საეკლესიო სლავურის“ გამოყენებით, ცდილობენ მიანიშნონ ამ ენის მეშვეობით დღემდე მოღწეულ ტექსტებსა და შინაარსებზე, ანუ იმაზე მიანიშნებენ, რისთვისაც ეს [[ენა]] შეიქმნა საერთოდ. <br />

აქედან გამომდინარე ყველაზე უფრო გამართლებულად შეიძლება მიჩნეული იქნეს '''ძველი საეკლესიო სლავური ენა'''.

=== „ძველი საეკლესიო სლავური ენა“ სხვადასხვა ენებზე === 

==== სლავურ ენებზე ==== 
{| border="0" width="800"
|
* [[რუსული ენა|რუსულად]]: Старославянский язык
* [[ბულგარული ენა|ბულგარულად]]: старобългарски
* [[მაკედონური ენა|მაკედონურად]]: старомакедонски
* [[უკრაინული ენა|უკრაინულად]]: (давньо-/старо)церковнослов’янська
* [[ბელარუსული ენა|ბელარუსულად]]: стараславянская
* [[ბოსნიური|ბოსნიურად]]: staro(crkveno)slavenski
|
* [[პოლონური ენა|პოლონურად]]: staro-cerkiewno-słowiański
* [[სერბული ენა|სერბულად]]: старо(црквено)словенски
* [[სლოვაკური ენა|სლოვაკურად]]: (staro)slovienčina
* [[სლოვენური ენა|სლოვენურად]]: stara cerkvena slovanščina
* [[ხორვატული ენა|ხორვატულად]]: staro(crkveno)slavenski
* [[ჩეხური ენა|ჩეხურად]]: staroslověnština
|}

==== გერმანიკულ ენებზე ==== 
{| border="0" width="800"
|
* [[ინგლისური ენა|ინგლისურად]]: Old Church Slavonic
* [[გერმანული ენა|გერმანულად]]: altkirchenslawische Sprache
|
* [[ნიდერლანდური ენა|ნიდერლანდურად]]: Oudkerkslavisch
* [[დანიური ენა|დანიურად]]: Oldkirkeslavisk
|}
==== რომანულ ენებზე ==== 
{| border="0" width="800"
|
* [[ფრანგული ენა|ფრანგულად]]: vieux slave
* [[იტალიური ენა|იტალიურად]]: Lingua slava ecclesiastica antica
|
* [[რუმინული ენა|რუმინულად]]: Limba slavă veche
* [[ესპანური ენა|ესპანურად]]: antiguo eslavo eclesiástico
|}

==== ბერძნულ-ლათინურად ==== 
{| border="0" width="800"
|
* [[ლათინური ენა|ლათინურად]]: palaeoslavica
|
* [[ბერძნული ენა|ბერძნულად]]: αρχαία εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα
|}
: სამეცნიერო დარგს, რომელიც ძველი საეკლესიო ენაზე არსებული ტექსტების შესწავლითა და კვლევითაა დაკავებული [[პალეოსლავისტიკა]] ეწოდება.

== ძველი საეკლესიო სლავური ენის წარმოშობა ==

ძველი საეკლესიო სლავური ენის გაჩენას მეცნიერები უკავშირებენ კირილესა და მეთოდეს სახელებს. კირილესა და მეთოდეს ძალუდევთ ბერძნულ ენაზე არსებული საღვთისმეტყველო წიგნების თარგმნა. 

ძველი სლავური სამწიგნობრო ენას საფუძვლად დადებია სლავთა ერთ-ერთი კილო, რომელზეც IX საუკუნეში მეტყველებდნენ [[ქალაქი|ქალაქ]] სოლუნის (დღევანდელი [[სალონიკი]], [[საბერძნეთი]]) მახლობლად მცხოვრებნი და რომელიც ასევე კირილეს და მეთოდეს [[მშობლიური ენა|მშობლიური ენაც]] უნდა ყოფილიყო. 

თანამედროვე მკვლევართა აზრით, სალონიკის არეალში არსებული ეს კილო პრასლავური ენის სამხრეთსლავურ ჯგუფის ნაწილი უნდა ყოფილიყო. 

IX საუკუნეში [[სლავური ენები|სლავურ ენებს]] შორის განსხვავება მინიმალური უნდა ყოფილიყო, რის გამოც ამ პერიოდის სლავურზე საუბრისას არა იმდენად ენას, არამედ უფრო კილო-თქმებს გულისხმობენ მეცნიერები. სწორედ ამ მიზეზის გამო იქცა ძველი საეკლესიო სლავური წიგნები გასაგებად ადვილი სხვადასხვა სლავურ კილოებზე [[მეტყველება|მომეტყველე]] ტომებისთვის და შესაბამისად მოცემული მიზეზით გახდა ძველი სლავური ენა საერთო სლავურ სამწიგნობრო ენა.

=== ბულგარული თეორია ===

„ბულგარული თეორია“ წამოაყენა [[პაველ იოზეფ შაფარიკი|პაველ შაფარიკმა]] ({{lang-de|Pavel Jozef Šafárik}}), ხოლო მოგვიანებით შაფარიკისეული თეორია გადაამუშავა [[აუგუსტ ლესკინი|ავგუსტ ლესკინმა]]. ამ თეორიის თანახმად, ძველი სლავური ენა სინამდვილეში ძველი ბულგარული ენაა, რომლის საფუძველზე მოგვიანებით თანამედროვე ბულგარული ენა ჩამოყალიბდა. არსებულ თეორიას დღესდღეობით [[ბულგარელები|ბულგარელ]] ლინგვისტთა უმრავლესობა უჭერს მხარს.

==== მაკედონური თეორია ====

„მაკედონური თეორიის“ იმავე „ბულგარულ-მაკედონური თეორიის“ მომხრე იყო [[იგნატი იაგიჩი]] ({{lang-de|Vatroslav Jagić}}) და მის მოწაფესთან, [[ვატროსლავ ობლაკი|ვატროსლავ ობლაკთან]] ({{lang-ru|Vatroslav Oblak}}) ერთად. მან [[1892]] წელს [[სალონიკი|სალონიკის]] რაიონში მოაწყო [[დიალექტოლოგია|დიალექტოლოგიური]] ექსპედიცია. კვლევითი ექსპედიციის განმავლობაში დადგინდა [[ბულგარული ენა|ბულგარული ენის]] მაკედონური [[დიალექტი|დიალექტების]] კავშირი ძველ საეკლესიო სლავურ ენასთან. 
 
სწორედ ამ კავშირის გამო ვატროსლავ ობლაკი თავის კვლევაში ორ ტერმინს იყენებს, - „ბულგარულ-მაკედონური დიალექტსა“ და „დასავლეთ ბულგარული დიალექტს“, და წერს „ძველი საეკლესიო სლავური ენის ბულგარულ-მაკედონურ წარმომავლობა“-ზე.

=== პანონიურ-კარინთიული თეორია ===

„პანონიურ-კარინთიული თეორიის“ თანახმად, ძველი სლავური ენის დამწერლობა შემუშავებულ იქნა [[სლავები|სლავთა]] ენის საფუძველზე [[პანონია|პანონიასა]] და [[კარინტია|კარინთიაში]], რომლებიც საზოგადოდ თანამედროვე [[სლოვენები|სლოვენთა]] ისტორიულ წინაპრებად მიიჩნევიან. 
პანონიურ-კარინთიული [[თეორია|თეორიის]] მიმდევრებად გამოდიოდნენ [[ერნეი კოპიტარი]] ({{lang-de|Jernej Kopitar}}) და [[ფრანც მიკლოშიჩი]] ({{lang-de|Franz von Miklosich}}), რომლებიც ძველ საეკლესიო სლავურ ტექსტებში არსებული [[გერმანული]], [[ლათინური]] და [[უნგრული]] ნასესხობების არსებობას იმით ხსნიდნენ, რომ სლავთა საერთო სადამწერლო ენა პანონიელ სლავთა დიალექტის საფუძველზე უნდა შექმნილიყო. 

ერნეი კოპიტარი ასევე ამტკიცებდა იმასაც, რომ პირველი სლავურენოვანი [[ბიბლია]] სწორედ ხსენებულმა სლავმა ტომებმა შექმნეს, თუმცა იგნატი იაგიჩის, ვატროსლავ ობლაკის, [[მაქს ფასმერი|მაქს ფასმერის]] ({{lang-de|Max Vasmer}}) და [[ვიაჩესლავ შჩეპიკინი|ვიაჩესლავ შჩეპიკინის]] ({{lang-ru|Щепкин, Вячеслав Николаевич}}) კვლევებით უარიყო „პანონიურ-კარინთიული თეორია“ და იგი შეუდგარად გამოცხადდა.

== ლიტერატურა ==

* [[რუდოლფ აიცეტმიულერი|R. Aitzetmüller]]: Altbulgarische Grammatik als Einführung in die slavische Sprachwissenschaft. Weiher, Freiburg [[1978]].
* [[ჰანს ჰოლმ ბილფელდტი|H. H. Bielfeldt]]: Altslawische Grammatik – Einführung in die slawischen Sprachen. VEB Max Niemeyer Verlag, Halle (Saale) [[1961]].
* H. Birnbaum, J. Schaeken: [http://www.schaeken.nl/lu/research/online/publications/akslstud/index.htm Altkirchenslavische Studien I: Das altkirchenslavische Wort – Bildung, Bedeutung, Herleitung] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20030831003445/http://www.schaeken.nl/lu/research/online/publications/akslstud/index.htm |date=2003-08-31 }}. Verlag Otto Sagner, München 1997. ISBN 3-87690-668-7
* [[აუგუსტ ლესკინი|A. Leskien]]: Handbuch der altbulgarischen (altkirchenslavischen) Sprache: Grammatik, Texte, Glossar. Heidelberg <sup>9</sup>1969. ISBN 3-533-00615-8
* [[აუგუსტ შლაიხერი|August Schleicher]]: Die Formenlehre der kirchenslawischen Sprache erklärend und vergleichend dargestellt. Nachdruck H. Buske Verlag, Hamburg ([[1998]]), ISBN 3-87118-540-X
* [[ნიკოლაი ტრუბეცკოი|N. Trubetzkoy]]: Altkirchenslavische Grammatik. Schrift-, Laut- und Formensystem. Hg. R. Jagoditsch. Wien [[1954]].
* Н. С. Трубецкой: Основы фонологии. М., [[1960]]. (2-е изд. — Москва: Аспект-Пресс, [[2000]].).
* [[ვენცელ ვონდრაკი|W. Vondrák]]: Altkirchenslavische Grammatik. Weidmannsche Buchhandlung, Berlin <sup>2</sup>1912.
* [[პაულ დილსი|P. Diels]], Leskien, A., Berneker, E.: Altkirchenslavische Grammatik. Mit einer Auswahl von Texten und einem Wörterbuch von Diels, P.. I. Teil: Grammatik. Heidelberg: Carl Winters Universitätsverlag, [[1932]].
* R. Eckert, E. Crome, Chr. Fleckenstein: Geschichte der russischen Sprache. Leipzig: Verlag Enzyklopädie [[1983]].
* Philipp Ammon: [http://sjani.ge/sjani-17/ფილიპპ%20ამონი.pdf ''Tractatus slavonicus''.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200719225708/http://sjani.ge/sjani-17/%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%9E%E1%83%9E%20%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%9C%E1%83%98.pdf |date=2020-07-19 }} in: ''Sjani (Thoughts) Georgian Scientific Journal of Literary Theory and Comparative Literature'', N 17, 2016, pp. 248-56
* Leskien, A., Rottmann, Otto A.: Handbuch der altbulgarischen (altkirchenslavischen) Sprache. Grammatik, Texte, Glossar. Elfte Auflage. Heidelberg: Universitätäsverlag C. Winter, [[2002]]. ISBN 3-8253-1401-4
* Мейе, А.,: Общеславянский язык. Москва: Изд-во иностранной литературы, [[1951]].
* [[ნოკოლაოს ტრუნტე|N. H. Trunte]]: Slověnski język. Ein praktisches Lehrbuch des Kirchenslavischen in 30 Lektionen. Zugleich eine Einführung in die slavische Phlologie. Band I: Altkirchenslavisch. 5., vollig neu bearbeitete Auflage. München: Verlag Otto Sagner [[2003]]. ISBN 3-87690-480-3

== იხილეთ აგრეთვე ==

{| border="0" width="800"
|
* [[სლავები]]
* [[სლავისტიკა]], [[პალეოსლავისტიკა]]
* [[სლავური ენები]]
|
* [[აღმოსავლეთსლავური ენები]] 
* [[დასავლეთსლავური ენები]]
* [[სამხრეთსლავური ენები]]
|}

{{ენები}}
{{სლავური ენები}}

[[კატეგორია:ფილოლოგია]]
[[კატეგორია:სლავთმცოდნეობა]]
[[კატეგორია:ძველი საეკლესიო სლავური ენა]]
[[კატეგორია:მკვდარი ენები]]